Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында тұратын белгілі ақын Сұраған Рахметұлы жуықта атажұртқа қоныс аударған болатын. Сұраған Рахметұлы – қазақ елі оқырмандарына отты жырларымен танылған, шеттегі қандастардың рухани өмірінде өзіндік орны бар тұлға. Ақынмен сұхбатымыз қазақ рухани әлемі, поэзия парқы, далалық өркениет пен қалалық өркениет тоғысы және қазақ көшінің болмысы жайлы өрбіді.
– Сұраған Рахметұлы, атажұртқа қош келдіңіз. Шеттегі қазақтардың байырғы мекеніне бағытталған көш сәл баяулаған кезде атамекенге қоныс аудардыңыз. Бұған дейін Моңғолиядағы аз қазақтың рухани-мәдени өмірінде елеулі қызметтер атқардыңыз. Дәл қазіргі таңда ол жақтағы қазақтардың ұлттық болмысы қандай деңгейде? – Көш – қазақтың басынан өткен үлкен дәурен, тарихи процесс. Бұл ғасырлар бойы жалғасып келе жатыр. Қазақ елі Тәуелсіздік алған соңғы 30 жылдың ішінде қазақ көші қайта жанданып, атажұртқа қарай ағылған ағайынның қатары артты. Атақонысқа бет алған ұлы көштің ерекше қарқын алған кезеңі бар, баяулаған сәттері де жоқ емес, бірақ бұл үрдіс тоқтап қалған кезі болған жоқ. Көштің өзіндік сәні мен салтанаты, қазақ елінің қуатын арттыратын үлесі бір басқа мәселе. Мұнда келіп жатқандардың барлығы атақонысты өздерінің болашақ өсіп-өнетіп ұйығы санап ат басын бұрғандар. Ал менің өз жағдайыма келетін болсақ, «әлдеқашан көшіп келген адаммын». Менің рухани байланысым, рухани әлемім тоқсаныншы жылдардан бері қарай қазақ елімен тығыз қарым-қатынаста жалғасып жүріп келе жатыр. Ал ет денем кейінгі елде жүріп сол жақта рухани мәдени саланы басқарып, қазақ тәуелсіздігінің болашағы үшін еңбек еттім. Баян-Өлгейдегі Қазақ радиосын 20 жылдан астам уақыт басқардым, «Шұғыла» журналын да сол кезде қатар алып жүрдім. Сонымен қатар «Жаңа дәуір» газетін шығардық. Ол газет 4 беттен 32 бетке дейін ауқымды деңгейде жарық көрді. Бұл шеттегі диаспораның тұрақты үні болды. Моңғолия қазақтары мекен еткен жер – шетел қазақтары арасындағы ең белсенді, елгезек, қазақы болмысын сақтаған өлке. Бұл – қазақтардың өзіне тән әдебиеті, мәдениеті, тарихы бәрі бір ізге түскен жұрт. Қазірдің өзінде 160 000-дай қазағы бар Моңғолия қазақтары – атажұрт топырағына ең жақын орналасқан диаспора. Осы аз қазақтың рухани ортасын алға сүйреу өтпелі кезеңде біздің маңдайымызға жазылған парыз болатын. Моңғолия қазақтары 1925 жылдан бастап атақоныс Қазақстанның рухани көмегі мен қолдауын көріп келе жатқан ел. 1925 жылдан бастап 1990 жылға дейін қазақ елі Кеңес Одағының құрамында болса да Моңғолиядағы қандастарын естен шығармай, олардың сауат ашуынан бастап рухани-мәдени дүниесінің дұрыс қалыптасыуына барынша қол ұшын созып келеді. Бұл – тілге тиек етіп айта кетуге тиісті тарих. Сондықтан негізінен Моңғолия қазақтарының рухани әлемі қазақ елінен ешқашан бөлек болған емес. Кезінде «Жұлдыз», «Мәдениет және тұрмыс», «Қазақстан әйелдері», «Қазақстан мұғалімі» журналдары мен «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жас», «Социалистік Қазақстан» бастаған негізгі басылымдар Баян-Өлгейге барып тұратын. Сонымен қатар «Шалқар» радиосын тыңдап өстік. Ал 1990 жылдардан бастап тәуелсіз Қазақстанның телеарналарын көре бастадық. Қазір Моңғолиядағы қалалық тұрғындарды былай қойғанда даладағы малшыларға дейін барлығы қазақстандық телеарналарды көріп, рухани байып отыр. Интернет пайда болған дәуірден бастап ақпарат алмасу тіпті жеңілдеді. Жастар жыл сайын қазақстандық жоғары оқу орындарына түсіп, маман болып қалыптасып жатыр. Көрші Ресей мен түркі тілдес мемлекеттерден білім алған біздің жастар осы атажұртқа ат басын бұрып, әрі қарай қызметін жалғастырады. Қазақстандағы аудандық басылымдардан бастап республикалық деңгейдегі БАҚ-та 280-нен астам біздің жақтан келген журналистер қызмет етіп жүр екен. Бұлардың барлығы қазақ руханиятының алға жылжуына, шетелдегі қазақтарды атақонысқа тартуға, Қазақстан геосаясатының дұрыс қалыптасуына қызмет етіп жүрген азаматтар. – Кейінгі кезде қандай туындылар жазып жүрсіз? Жеке шығармашылығыңызда қандай жаңалық бар? – Шығармашылық азаматтың, жазушының өзіне қатысты дүние. Шығармашылықты біз таңдаған жоқпыз, керісінше шығармашалық, руханият бізді таңдады. Біз шығармашылықтың ішіне еніп кеткен, ойдың «түрмесіндегі», әзілмен айтқанда оқу соққан адамбыз. Соңғы 1 жылдай уақыт Түркияда болдым. Сонда «Анадолы жазбалары» деген еңбек жаздым және түріктің мықты ақындарының өлеңдерін тәржімаладым. Сол сияқты тағы бірнеше туынды өмірге келді. Сосын қазір Шыңғысхан тарихына қатысты әртүрлі пікірталас қызып тұр. Моңғолиялық талантты қаламгер Гун-Аажавын Аяурзананың «Тәңіри шежіре» деп аталатын «Моңғолдың құпия шежіресін» жан-жақты талдаған еңбегін қазақшаға толық аудардым. Бұл қазақ тарихына да қатысы бар, «Моңғолдың құпия шежіресін» әлемдік деңгейде талдаған құнды еңбек. Бұл еңбек алдағы уақытта «Жұлдыз» журналына басыла бастайды. Сонымен қатар моңғолдың және түріктің танымал ақындарын қазақ тіліне, қазақ ақындарының жақсы жырларын моңғол тіліне тәржімалап жатырмыз. Қазір қазақ әдебиеті қаласын, қаламасын әлемдік әдебиеттің бір саласы ретінде дамып келе жатыр. Біз кезіндегі еуроцентристік көзқарас аясынан шығып әлемдік әдебиет керуеніне қарай бет алдық. Бұл күнде қазақ әдебиеті ағылшын, испан, түрік, орыс тағы басқа көптеген тілдерге аударылып жатыр. Мұның барлығы ұлт әдебиетінің әлемдік руханият көшіне ілесіп келе жатқанын білдіретін тірлік. Менің жаңағы өз бетімше жасап жатқан аудармаларым осы әлемдік руханиятқа қарай бет алған қазақ әдебиетінің үлкен түреніне қосқан азғантай үлесім. Осы уақытқа дейінгі еңбектерім көптомдықтар ретінде топтастырылмағанмен жарық көруге тиісті қолжазбалардан бастап есептегенде қоржынымызда біраз дүние бар. Өзімізді қазақ руханиятының жанашыры әрі құлы деп санаймыз. – Қазақ әдебиеті әлемдік әдебиеттің бір бөлшегі деп отырсыз. Жалпы, біздің әдебиет соңғы 30 жылда өзіне тиесілі міндетті атқара алды ма? – Қазақ әдебиеті әлемдік деңгейге шыққалы қай заман. Біз тек қана тілдік кедергілер мен саяси казармалық жүйенің кесірінен 200 жыл уақытты босқа өткізіп алдық. Мәселен, Мұхтар Мағауин құрастырып қолымызға ұстатқан «Бес ғасыр жырлайды» деген жыраулар поэзиясын алып қарасаңыз, ондағы әрбір сөз жауһары ешкім де дау тудыра алмайтын әлемдік деңгейдегі биік құндылық. Тек қана біз оны шет тілдерге жетік аударып, әлем халқына ұсынуымыз қажет. Бұл мұралар – біздің рухани алтын қорымыз. Мұны бірінші деп қойыңыз. Екіншіден, бізде әдебиеттің барлық жанры бар. Проза, поэзия, драма немесе қазіргі әлем әдебиетіндегі барлық «измдер» элементін төл әдебиеттен табуға болады. Постмодернизмге дейінгі және постмодернизмнен кейінгі ағымдардың барлығын біздің туындылардан кездестіруге болады. Бұл туралы өкініш жоқ, мақтаныш бар. Әлемдік әдебиеттің күре жолында қазақ әдебиеті де сап түзеп барады. Қазақ әдебиетін алға шығаратын, әлемге мойындататын жалғыз жол бар. Ол – Тәуелсіздік. Тәуелсіздік жылдарындағы жасалған қаншама рухани-мәдени бағдарламалар біздің рухани ортамыздың толыса түсуіне көп септігін тигізді. Әлемдік деңгеймен салыстырып қарағанда біздің әдебиетіміз биік деңгейде. Олай болатын себебі біз көшпенділер өркениеті тұсында әдебиетіміздің алтын қорын қалыптастырып алған елміз. Біз сондай ірі өркениеттің үстінен өттік. Ұлы даланың әдебиеті, мәдениеті, өнері, ұлы сарыны біздің түп негізіміз. Біз сол түп негізімізден нәр алып, жаңа заман әдебиетін тудырып отырмыз. Бұл жолда еш тоқтау жоқ. Әлем бізге қарап отыр, біз әлемге қарай беттеп барамыз. Біз әлем руханиятының соңында емес, қатарындамыз. «Біз әлем руханиятының соңындамыз» деп жүрген адамдар халтурамен айналысатындар және әдебиетті оқымайтындар. Әдебиет үшін алаңдайтын бір мәселе бар. Ол мәселе – қазір біздің жазғандарымызды оқымайтындар бар. Бұл тілдің мәселесі, тілі құрыған ел алға баспайды. Бірақ соңғы 30 жылды 3 кезеңге бөліп қарайтын болсақ, қазақ тілінің қолданыс аясы әлдеқашан алға кетті. Енді бұл үрдісті тоқтатуға ешкімнің шамасы келмейді. Осы ағыстың екпініне шыдамаған өзге тілді азаматтар қатты бұлқынып, қысылып барады. Бірақ бұл табиғи өсіммен келген қысымға шыдамаған өзгелер айқай шығарып, саясиландырудың еш мәнісі жоқ. Кезінде Үндістан тәуелсіздігін алғанда олар да ұлттық тілдерін жалпыхалықтық қолданысқа енгізе алмай біраз дағдарған. Сосын олар ең бірінші қаржы жүйесін мемлекеттік тілге көшіріп жіберіп, ағылшын тілінің қысымынан құтылған. Сол сияқты біз де банк жүйесі мен халыққа қызмет көрсету саласын ең бірінші қазақ тіліне 100 пайыз көшіріп жіберсек, әрі қарай қалған сала оңай іске асады. Қазір Қазақстанда қазақ тілінде сөйлейтіндер қатары күн санап артып барады. Қазақ тілінде сөйлегісі келмейтіндердің ұйқысы шала. Олар ертеңгі күні үшін алаңдайды. Бірақ ол азаматтардың рухани әлемі түгелімен басқа тілдік ортаға байланып қалғандықтан олардың көзі қара, түрі қара болғаны үшін болашақта қазақ болып кетеді деп үміттенуге де негіз жоқ. Ол өзге тілді қазақстандық азаматтар ретінде қала береді. – Жаңа бір сөзіңізде «біз көшпенділер өркениеті тұсында әдебиетіміздің алтын қорын қалыптастырып алған елміз. Біз сондай ірі өркениеттің үстінен өттік» дедіңіз. Осы орайда мынадай сауал қойғым келіп отыр. Сіз көшпенді мәдениеттің соңғы жағын көріп өстіңіз. Жалпы, дала қазағы мен қала қазағының мінезінде, дүниетанымында айырмашылық бар ма? Әлде біз біртұтас дүниетанымдағы ұлтпыз ба? – Қазақ жалпы табиғатынан ат қойғыш халық. Жаңа қазақ, ескі қазақ, дала қазағы, қала қазағы деп атап жатуы заңдылық. Дала қазағының мәрттігі, қала қазағының отырықшылық мәдениетке бейімделіп, әлемдік өркениетке ыңғайлануына байланысты олардың мінезінде әртүрлі айырмашылық бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Ал енді қарап отырсаңыз, ауыл қазағы қалаға келіп қалалық болған соң да дала туралы жырлайды, тіпті еңірейді. Ол даланың кеңдігін, мәрттігін жырлап бозінгендей боздайды, жылқыдай кісінейді. Қалада отырып дала жайында мұндай үлкен тебіреніс туып жатса, бұл даланың қасиеті деп түсінген дұрыс. Адамзат дәуірінде екі үлкен өркениет бар, көшпенді және отырықшы. Арнольд Тойнби және Освальт Шпенглер деген өркениет жайлы ерекше еңбек жазған ғалымдар бар. Өркениеттер тоғысын жазған осы ғалымдар еңбегін оқи отырып, соның ішінен өзіңді іздеу қажет. Біз – қазір жоғалып бара жатқан, бірақ кезінде ерекше ғажайып туындылар тудырған көшпелі өркениеттің адамдарымыз. Ал енді көшпенді өркениетке 4-өнеркәсіптік революция кезінде біз қайтып айналамыз ба, жоқ па деген мәселе бар. Оны әлеуметтанушылар мен философ ғалымдар айта алады. Қалада туса да, далада туса да ақындардың өлеңдеріне қарап отырсаңыз түгелімен көшпелі өркениеттің қобызы сияқты. Себебі көшпелі өркениеттің барлық қасиеті біздің ұлтымыздың жадында сақталып қалған. Осы тұрғыдан алып қарағанда дала қазағы немесе қала қазағы деп бөліп қарау дұрыс емес. Біз – біртұтас халықпыз. Нарықтың қатал заңы, капиталистік қоғамның өзіндік талабы ұлт мінезіне белгілі мөлшерде әсер етуі мүмкін. Ал шетелден келген қазақты «оралман», ауылдан келгенді ауылдық деп бөліп қарау уақытша ғана тұрмыстық жіктелу. Ал шын мәнінде болашақ ұлт мұратына кесірін тигізетін кесел – рушылдық дерті. Егер әркім өз руын мақтап, «қағаз батырларды» қолдан жасай беретін болса бұл елдің болашағына үлкен кесірін тигізеді. – Біраз уақыт Моңғолиядағы қазақ жастарына қамқоршы аға, әдебиеттегі ұстазы сияқты болдыңыз. Енді оларға кім қамқорлық жаcап, әдебиет пен руханиятта кім жол сілтейді? – Моңғолия жастары Моңғолияда тұрып жатыр демесеңіз олардың рухани ортасы Қазақстан. Осы сіздердің Turkistan газеті таратып отырған ұлттық идеология олардың санасына жетіп, қанына сіңіп отыр. Олардың ортасында міндетті түрде қолында қамшысы бар рухани көшбасшы жүрудің қажеті шамалы. Себебі қазір жаһандану заманы. Қазіргі нарықтық бәсеке ол – рухани бәсеке. Сол бәсекелестіктен озып шыққандар осында келіп руханият саласында қызмет етіп жүр. Ал енді саяси тұрғыдан, экономикалық тұрғыдан рухани ошақтарды қаржыландырып тұратын ол мемлекетте жағдай бар-жоғы жайлы ештеңе айта алмаймын. Кезінде Моңғолия мемлекеті ондағы аз қазақтың рухани өміріне барынша қолдау білдірді. Ал шын мәнінде шеттегі аз қазақты рухани тұрғыдан жұтатпай ұстап отыратын күш біздің Қазақстанда жеткілікті деңгейде бар. Қазір Баян-Өлгейдегі қазақ радиосы жұмыс істеп тұр, «Шұғыла» журналы жарық көріп жатыр, «Жаңа дәуір» газеті де тұрақты шығып келе жатыр. Олардың барлығының айналасында жастар жүр. Кезінде Ақтан Бабиұлы, Құрманқан Мұхамәдиұлы, Қауия Арысбайұлы, Арғынбай Жұмажанұлы, Яки Ілиясұлы, Шабдарбай Қатшанұлы, Имашқан Байбатырұлы, Күлияш Шолтайқызы, Даян Қалаубайұлы, Шерияздан Нығышұлы, Зуқай Шәріпақынұлы, Ақын Алақанұлы, Тойлыбай Құрмандолда, Қуанған Жұмаханұлы, Кәкей Жаңжұңұлы бастаған қаламгерлер үлкен рухани мектеп қалыптастырып кетті. Сол мұра негізінде кейінгі буын да өсіп шыға береді. Сонымен қатар көптеген қазақ жастары осында келіп жоғары оқу орындарында білім алып жатыр. Моңғолия жастары арасында 4-5 тіл білетін жастар өте көп. Бұл – болашаққа бағытталған өте үлкен капитал. Алдағы уақытта түркі әлемінде және біздің ұлы далада өркениет қалыптастыратын болашақ кілті жастар қолында. Олардың жартысы Қытайда, бір шоғыры Моңғолияда, тағы бір тобы әлемнің әртүрлі елдерінде қалыптасып жатыр. Бұл ірі капиталдың негізгі түпкі темірқазығы атажұрт Қазақстанда. – Ақыннан сұхбат алып отырғандықтан поэзия жайлы айтпай кеткеніміз жарамас. Соңғы кездері көптеген жас ақындардың өлеңдерін оқыған оқырмандар олардың жырларында бір түсініксіздік бар екені жайлы жиі айтады. Әлде біз дұрыс оқырман тәрбиелей алмай отырмыз ба? – Поэзия дегеніміз – өмір, түйсік, білім, ғылым және философия. Егер поэзияны жанр тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда әрине шарықтау бар. Шалықтау да жоқ емес. Қазіргі жастар поэзиясын толығымен түсініп кету де, барлық аудитория қабылдау да мүмкін емес. Себебі ақынның өмір сүрген дәуірінде оны оқырманның барлығы жаппай оқып, жоғары бағалаған тұстары аз. Кезінде Мұқағали Мақатаев поэзиясын оның көзі тірісінде кереметтей қадір тұтпағандар да болған. Бірақ ол өмірден өткен соң оның жырын оқитындар, бағалайтындар, оның ізімен жүргісі келетіндер қатары артты. Абай да, Жұматай Жақыпбаев та, Төлеген Айбергеновтер де осындай тағдырды бастан кешкен. Ал қазір жыр жазып жүрген ақындарды кінәлаудың еш маңызы жоқ. Негізгі мәселе сол ақындардың жазғанын болашақ оқи ма деген маңызды. Ал одан да маңыздысы «Біз текті әрі сауатты оқырман тәрбиелей алдық па?» деген сауал. Неге қазір адамдар кітап оқығысы келмейді? Мүмкін біз дұрыс оқырман тәрбиелей алмаған шығармыз. Бізде кітап аз оқылады. Жапония, Түркия, Германия сияқты елдерде кітап оқу мәдениеті жоғары деңгейде қалыптасқан. Сосын біз кітаптарды тек қана классикалық үлгіде, үлкен форматта шығарып келеміз. Ақындардың жыр жинақтарын кішкентай ғана үлгіде жеңіл қағазбен бастырсақ, оқырмандар төс қалтасына салып жүріп оқуы мүмкін. Тағы бір ескеретін мәселе ақын өзіндік болмысын сақтап, барынша еркін үлгіде болғаны абзал. Кейбір ақындарымыз галстук тағып алып, ресми мінберлерде өлең оқиды. Ол ақын емес баяндама жасап тұрған шенеунікке ұқсайды. Поэзия – өлмес құдірет. Ол бір дәуірден соң, жарты ғасыр өткенде өзіндік бағасын алатын болады. Қазір жастар өсіп келе жатыр. Оларға сонша үлкен қамқорлықтың да, қатты бір шектеудің керегі жоқ. Жастарға тек қана еркіндік керек, олар сол еркіндіктің ішінде өмір сүреді. – Ол еркіндік бізде бар ғой... – Бар. Жақсы еркіндік бар. Қазір олар не жазамын десе де өздері біледі. Бірақ бір мәселе – сертификатшыл, даңғазашыл, жалған абыройшылдықтан аулақ болуымыз қажет. Өлең емес сахнаға арналған сөз тіркестер жиынтығын алып келіп, онысына құн алатын болса, бұл поэзияның сапасын түсіреді. Бірақ қазір ақындарға жасалып жатқан қамқорлық жаман емес. Қаржы да нашар емес, кітаптарын да шығарып жатыр. Бізден басқа қай мемлекетте мұндай жұмыс істеліп отыр? Сондықтан үнемі алақан жайып, мәйексіздік танытуға болмайды. Қазір бізде қаржылы ақындар көп. Олардың бай болғаны жақсы. Ол неғұрлым ауқатты болса мәйекті өлең тудырады. Ал күнін көре алмай жүрген міскін адамнан жібі түзу ақын тумайды. Сондықтан Қазақстанда ақындар бай болғаны абзал. – Сіз махаббат жайлы жыр жазбаған сияқтысыз. – Жоқ. – Неге? – Менің махаббатым қасымда болды. Қасыңдағы адамға күн сайын өлең арнап, оны оқып беру қаншалықты маңызды? Жұбайым ерекше жоғары деңгейдегі білімді адам болатын. Ал басқаларға өлең жазу қиындау болды. Әрине, жазғандарым бар. Бірақ ол өлеңдерімді көптің алдына шығып оқып көрмедім. Бірер-жарым жас ақындарға оқытып едім, керемет екен деп жатыр. Негізінен өлең жазылмайды, өлең туады. Ол балапан сияқты шиқылдап жарып шығуы қажет. – Сұхбатымызда айтылмаған мәселе қалып қойған жоқ па? – Айтылмаған мәселе айтылмай қалғаны дұрыс. Айтылмаған мәселе ол менің ертеңім жайлы. Ертең жайлы нақты ештеңе жоқ, тек долбар ғана бар. Өткеннен ғибрат келтіре отырып, бүгініміз жайлы баяндадық. Мәселе жайлы айтатын және оны шешетін біздің елдегі жалғыз жүйе ол – билік. Билік мәселені шешу үшін көтереді, сосын шешудің жолын қарастырады. Мәселе деген не? Ол – проза, поэзия, тіл, руханият. Бүгін айтылмаса ол кезі келгенде сіздің газеттің бетінде ашылып жату керек. Оның кезі келеді.Сұхбаттасқан Бейбіт ТОҚТАРБАЙ