Дәурен ҚУАТ: Қазақ тағдыры жайындағы шығармалар әлем назарын аударуға тиіс
Бүгінгі ұлттық баспасөз бен әдебиет қазақ халқының рухани дүниесіне ұстын болып болып тұрғаны талас тудырмайды. Дегенмен осыған мән беріп, терең сезіне алмау – қазіргі қоғамның басты кемшілігінің бірі. Сондықтан баспасөз бен әдебиетке бірдей қатысы бар қаламгер, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы, жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері Дәурен Қуатты сұхбатқа шақырып, аталған салалардағы көкейкесті мәселелерге қатысты сауалдарымызды қойған едік.
– Дәурен, баспасөз саласында көптен істеп келе жатырсың, көп нәрсеге көзің жеткен шығар. Ел арасында қазіргі электронды баспасөз қатты дамыған заманда дәстүрлі медианың болашағы қиындап бара жатыр деген пікір бар, оған қалай қарайсың?
– Дәстүрлі баспасөздің қазіргі жаңа медиамен ақпарат нарығындағы бәсекесі төмен болып тұрғаны, яғни бәсекелестік тұрғысынан жауап бере алмай жатқаны рас. Бірақ бұл дәстүрлі баспасөзді тығырыққа тіреліп қалды немесе оның болашағы жоқ дегенді білдірмесе керек. Дүниежүзілік баспасөздің атасы газет-журнал екені белгілі. Еуропаның, Шығыс Еуропаның, Американың газеттері көп таралыммен таралып жатқан кезде медиа саласына телеарнамен бірге тележурналистика келді. Сол кезде де енді газет-журналдар қалады, оның орнын ақпарат беру жағынан, басқа да ақпарат нарығындағы контентті радио мен телеарна алады деген пікірлер болған. Алайда радио өз саласы бойынша жұмыс істеп кетті, телеарна өз бағытымен дамыды, оқырман газет-журналдан айырылған жоқ. Сол сияқты қазіргі ақпарат майданының аламанында да дәстүрлі баспасөз – газет-журналдар мен радио-телеарна өзінің даму жолын іздестіріп жатыр, сондықтан дәстүрлі медиа мына тығырықтан шығатын өз мүмкіндігін іздеп табады деп ойлаймын. Бұл – біздің ғана емес, әлемдік баспасөзді ойландырып, толғандырып отырған ортақ мәселе.
Жапонияда осы күнде де бір тәулікте күніге үш рет: таңертең, түсте, кеште шығатын газеттер бар екен. Сол газеттер шығу жиілігін тоқтатпай, жұмыс істеп жатыр. Әйтсе де, біздің жағдайымызда интернет, яғни жаңа медиа қарқын алып барады. Азаматтық журналистика күшейіп тұр. Себебі халық әлеуметтік желіні еркін пайдалануда, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдары мәртебесін иеленген сайттар бар. Мәселен, abai.kz сияқты порталдар күнделікті газеттер жұрттың қолына тигенше, өте қысқа уақытта түрлі тақырыпта материалдарды оқырмандарға жеткізіп үлгереді. Бірақ бұл жерде контенттің сапасына қарауымыз керек. Қазақ сайттарында контентті сапалы етіп беру, оқырманға ойлы дүние ұсыну, ұлтқа, қоғамға керек материалдарды жариялау деген сияқты талаптар бар. Ал рейтинг қуып кеткен сайттарға қарасаңыз, рейтинг көтеру үшін түрлі «жаға ұстатар» материалдарды жариялап, хайп ұстау арқылы аудиторияны өзіне қаратып алудың әрекеті басым. Бірақ ол – өтпелі. Ондай материалдар оқырманға тез әсер еткенімен, маңызын да тез жоғалтады. Сондықтан үлкен жауапкершілікпен сапалы контент ұсынатын дәстүрлі медиаға халық қайта оралады ғой деп ойлаймын, меніңше, ол уақыттың келуіне көп қалған жоқ. Сол үшін газет-журнал, радио-телеарна оқырманға салмақты, ойлы дүниелер ұсыну бағытынан қайтпауы керек. Дәстүрлі БАҚ – қашанда оқырман алдындағы жауапкершілігін сезінетін медиа. Оқырманның түрлі медиа арқылы жететін материалдарды қабылдау мәдениеті, мемлекет, халық, ұрпақ алдындағы жауапкершілігін сезіну мәдениеті қалыптасып, олардың тұлға ретіндегі сапасы көтерілсе, дәстүрлі медианың да бағы жанатыны анық.
– Ұлт қаламгерлерінің үні болып келе жатқан «Қазақ әдебиетін» басқарып отырғаныңа бірнеше жыл болды. Бұрыннан халыққа кең танымал газеттің бүгінгі халі қалай?
– «Қазақ әдебиеті» – күрескер газет, ұлттың рухани, мәдени дүниесін қорғау майданында үздіксіз күрес жүргізіп келе жатқан беделді басылым. Өткір газет. Тарихтан белгілі, газеттің жұртқа керек сөз айта білген – шарықтаған, кемелденген кездері болған. Мысалы, Сырбай Мәуленов бас редактор болып тұрған кезде бәрін басқарып, бақылап отырған Мәскеу – Кремльдегі орталық билік және оның еліміздегі идеологиялық жандайшаптары «Қазақ әдебиеті» газетін жауып тастаудың әрекетіне кіріскен шақтары болған. Олардың таққан кінәсі – «Қазақ әдебиеті» баяғыда Ахмет Байтұрсынұлы қол қойған «Қазақ» газетінің мұрагері, соның ізіне түсіп бара жатыр» деген айып таққан. Бірақ сол кездегі Жұмабек Тәшенов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсіреповтердің бірігіп күрес жүргізгенінің арқасында газет аман қалыпты. Содан кейінгі дәуірде «Қазақ әдебиеті» күшейе түскен, өйткені ол өзге газеттер сияқты амалдың жоқтығынан Кеңестік идеология мен социализм жетістіктерін дәріптеуден гөрі ұлтқа жақын тарих, тіл, экология деген тақырыптарды күн тәртібіне қойып, жариялап отырған. Соған орай қазақ интеллигенциясы да оянып, жан-жағына қарап, ненің не боп бара жатқанын түсініп, зерделей бастаса керек және ұлттың ұлттық сана-сезімі ояна бастаған тұста газетті басқарған Шерхан Мұртаза, Төлен Әбдік, Сайын Мұратбеков, Оралхан Бөкей, Ахат Жақсыбаев секілді ағаларымыздың тұсында газеттің гүлденген дәуірі болды. Бір жағынан ол кезде қазіргідей қазақтілді баспасөз құралдары да көп емес еді. Біз қазір екі тақырыптың бірінен сенсация жасаймыз, ал кеңестік кезеңде ондайға жол бермейтін цензура төбеден төне қарап тұрды. Соның өзінде де ұлт үшін жауапты қадамдарға бара алған газет мол тираж жинап, оқырман алдында беделін көтеріп алды. Ұлтқа керек дүниені әдеби-ұлттық басылым замана сесінен қорықпай күн тәртібіне қоя алды. Ал қазір ұлттың жан-дүниесін жалаңаштап тастайтын нәрселерді сенсацияға балайтын болдық. Мәселен, мен де қазір «Қазақ әдебиетін» солай жасасам: біреуді біреуге айдап салып, ақын-жазушыларды таластырып, у-шуды көбейтіп отыруыма болар еді, бірақ ондайды қаламаймын. Ұлттың жан-дүниесі жүдеп тұрған кезде оны одан әрі батпаққа итеру – адамгершілікке жат.
Қазіргі «Қазақ әдебиетінің» мақсаты – ұлт болашағы үшін күресте алдыңғы орынға шығу, рухани дүниемізді кемелдендіруге пайдасы тиетін сапалы, салмақты материалдар беру.
Иә, бір кезде «Қазақ әдебиетінде» есім-сойы елге мәлім ақын-жазушылар тер төкті. Апталықта 30 шақты адам жұмыс істеген. Авторларды былай қойғанда, сақпанның тасындай сайыпқыран азаматтардың, газет журналистерінің материалдары үйіліп-төгіліп бас редактордың суырмасында жатады екен. Жоғарыда сұрап «газеттің бүгінгі халі қалай?» деп қалдыңыз. Материалдық тұрғыдан алғанда «Қазақ әдебиетінің» қазіргі кезі бұрынғысымен салыстыруға келмейді. Бүгінде газетте ең төменгі (50-60 мың теңге) жалақымен қызмет істеп жүрген журналистер бар. Алайда бұрынғыдай төрт-бес бөлім емес, төрт-бес адаммен газет шығарсақ та, қол қусырып отырмай, жаңа медианың мүмкіндігін барынша кең пайдаланып жатырмыз. Мәселен пандемия кезінде «Қазақ әдебиеті» тарихында тұңғыш рет бірнеше рет халықаралық онлайн конференция ұйымдастырып, оған шетелдік әдебиеттанушыларды, ақын-жазушыларды қатыстыра алдық. Сондай-ақ нөмір сайын еліміздің түкпір-түкпіріндегі таланттардың басын қосып, түрлі мәселеге байланысты олардың пікірлерін газетіміздің «Алқа» атты айдарында беріп келеміз. Ұлықбек Есдәулет басқарған кезде газеттің «Жас қалам» деген қосымшасы болған, мен қазір соны «Жас тұлпар» деген атпен қайта шығарып жатырмын. Онда әдебиет, кино, драматургия саласындағы жас таланттардың шығармалары, пікірлері, жаңалықтары, шығармалары тұрақты беріліп тұрады. Ол да белгілі дәрежеде «Қазақ әдебиетінің» сапасын көтеруге әсер етіп жатыр. Сондықтан газеттің кемшілігі болса, ол материалдық тұрғыдан шығар, ал мазмұндық жағынан деңгейі түсе қойған жоқ. Мен бұл сөзді батыл айта аламын. Әр редактор, әр кездегі ұжым газеттің бұрынғы озық дәстүрлерін дамытуға, жаңа бағытта жұмыс істеп, өз қолтаңбасын қалдыруға тырысады. Біз де уақыт талабына жауап беруге, заманауи ақпараттық-технологиялық мүмкіндіктерді пайдалануға барынша тырысып келеміз.
– Аға буын қаламгерлердің белсенділігі, әдеби үдеріске дер кезінде үн қосуы, қазақ әдебиетінде болып жатқан түрлі өзгеріс газетте қалай көрініп жатыр?
– Аға буын қаламгерлердің белсенділігі жайлы айтар болсақ, олар кезінде берерін берді, сондықтан біз олардан ерекше белсенділік күтпейміз. Ал айтарым бар деген үлкендерге газеттің беті әрдайым ашық. Дей тұрғанмен, осы күндері жасы ұлғайған ақын-жазушылардың белсенділігі азайып келеді. Ол енді адамның жасына да байланысты нәрсе шығар, әйтсе де Дулат Исабек, Смағұл Елубай, Төлен Әбдік, Темірхан Медетбек ағаларымыз қоғамдағы өткір проблемаларға үн қосып отырады, олардың қатарында марқұм Есенғали Раушанов та бар еді. Шын мәнінде, әр жерден ақша алып алақандай ақпарат жазып, хайп жасап жүретін 500 блогерден бес қаламгердің сөзі әлдеқайда артық, қоғамдық пікірдегі салмағы өте басым.
Газетті қартайтып алмауымыз керек. Газетті жасартқанның жөні осы екен деп, етек-жеңі шолтаңдаған нәрселерді беріп, жастарға жағынудың да қажеті жоқ. Десек те, біз болашақ қазақ әдебиетінің жауынгерлерін дайындауға кірісіп кеттік. Сол себепті «Қазақ әдебиетінің» төңірегіне жас таланттарды шоғырландырып, солардың шығармашылық әлеуетін көбірек пайдалануға тұтастай бет бұрғанымызды да жасырмаймын.
Өзім алғаш газетке келгенде біраз талантты қыз-жігіттерді газетке тартып көрдім. Олар сонда таңғалатын: «Қазақ әдебиетіне» біздің жазғандарымыз шыға ма, бұл үлкендердің газеті ғой», – деп. Міне, үш жылдай болды, біз «Жас тұлпар» арқылы жас интеллигенцияны өзімізге жинап алдық. Қазір айтулы жас қаламгерлер «Қазақ әдебиетіне» шыққысы келіп тұрады. Ал үлкендер болса газетке өз туындыларын ұсынғаннан гөрі өздерінің мерейтойлары тұсында өздері туралы жазылған нәрселердің шыққанын қалайды. Ол да бір себептен дұрыс шығар, олардың еңбегін ұмытуға болмайды. Олар туралы жазылған дүниелер арқылы жастарды тәрбиелеп, оқырмандарды ойландыруға болады.
– Өзің орта буын ақын-жазушылардың қатарында қалам тербеп жүрген жазушысың. Бірақ қатарластарыңның арасында бүгінгі әдебиетте, оның ішінде проза жанрында ірі шығармалар жазуға баратындар аз секілді. Мысалы, әлі күнге шығып жатқан романдардың көбі үлкен қаламгерлерге тиесілі. Неге олай? Шынымен, ірі жанрды игеруге әдебиетке 80-90-жылдары келген қаламгерлердің күші жетпей жатыр ма әлде көлемді шығарма оқылмайды деген қауіп орта буын прозаиктерді сескендіре ме?
– Ірі жанр дегеніміз ол роман ғана болмаса керек. Кезінде Алашорда әдебиетшілері айтқан ғой, «роман дегеніміз үлкен әңгіме» деп. Кейде романның жүгін арқалап кететін шағын әңгіме де болады. Кейбір көлемді романдардың айтары аз болуы мүмкін, ал біздің буынның әңгіме-хикаяттардың айналасында жүруі роман жазудан тайсақтауы дегенді білдірмесе керек. Оның үстіне, өтпелі кезеңде өмір сүріп отырып, сол өтпелі кезеңді, сол кезеңдегі адамдарды тану оңай емес. Мысалы, кеңестік кезеңдегі қаламгерлерге өздері өмір сүрген ортаның, сол ортадағы адамдардың болмысы түсінікті болды да, олар сол өздеріне таныс ортаның тақырыбын індетіп әкетті. Ал біздің буын қолына қалам ұстап келген кезде адами құндылықтар өзгеріп кетті. Оны өзгерткен – қоғамдық қатынас. Сондықтан кейінгі дәуір қаламгерлерінің күрделі жанр романға бара алмай қалуының бір себебі – осы. Дегенмен оның жүгін арқалаған әңгіме-хикаяттар жоқ емес. Мәселен, «Үркер», «Елең-алаң» секілді үлкен романдар жазған кемеңгер жазушы Әбіш Кекілбайдың «Ханша дария хикасы», «Шыңырау», «Күй» секілді хикаяттары – күрделі романның жүгін арқалап тұрған туындылар. Сондықтан қаламгердің қуатын танытатын бір ғана жанр роман емес деп санаймын. Мысалы, орыстың атақты жазушысы Антон Чехов тек әңгіме жазса да әлемге әйгілі болды. Ал романға келсек, әдебиетке психологизмді алып келген, Зигмунд Фрейдтерді оятқан Федор Достоевскийді жұрт көп айтады. Батыс әдебиеті де романмен көп шұғылданып кетті. Бірақ орыс әдебиетіндегі Чехов, өзіміздің Сайын Мұратбековтер де психологизм иірімдерін әңгімемен-ақ бере алды. Мәселен, өзім үлкен романдарынан гөрі Әбіш Кекілбайұлы мен Оралхан Бөкейдің әңгімелерін ұнатанамын. Әрине, жазушы қандай көлемде, қай жанрда шығарма жазса да оған ешқандай кедергі жоқ. Үлкен романдарға барған да дұрыс. Мәселен, Қытай жазушысы Мо Ян әдебиетке қалай келді? Ол Қытайдың Мао Цзе Дун жасаған төңкерісінен соң Дэн Сяопин жасаған экономикалық реформалардан кейін, Қытай қоғамында тұрақтылық пен даму қалыптасып, ханзу халқы оянып, ненің не екенін түсінгеннен кейін келді. Демек, әдебиетте үлкен, күрделі туындылар тууы үшін де уақыт керек сияқты. Ал біздің қатарда роман жазған жазушылардан Нұржан Қуантайұлының «Қараөзек» романын ерекше атап көрсетуге болады. «Қараөзек» өтпелі кезеңде шыққандықтан көптің көзіне түсе қойған жоқ, тіпті әдеби ортаның өзі де білген жоқ. Үлкендер жағы да мән бере қоймады. «Қараөзек» кітап нарығының құлдыраған кезінде жарық көргендіктен, жұртқа жетпей қалды. Одан бері Нұржанның әлгі романы үш рет басылып шықты, әр басылған сайын таралымы да көбейе түскен. Ал қала халқы, ауыл халқының қалаға көшуі туралы Дидар Амантай бірнеше сәтті роман жазды.
Қазір журналистикада жүрген қаламгерлер бар. Олар әдебиетке бет бұрса, көркем дүниеде ұқыптылық пен сөзге деген жауапкершілікті көрсете алар еді. Сонда әдебиетіміз шығармадағы артық-ауыс шалқымалардан, басы артық детальдар мен сөзді көп білем деп езе беруден арылар еді. Сондай қаламгерлердің бірі – Сәкен Сыбанбай.
Ал роман жайына қайта оралсақ, өткен ғасырдың 90-жылдарында дүниеге келген жап-жас жазушылар да роман жазып жатқанын айтар едім. Мысалы, Рахат Әлішер, Темірлан Қалшабек, Нұрбек Нұржанұлы үш жас жазушы биыл жарысып отырып үш роман жазып тастады. Олардың романды қалай жазып, қандай тақырыпты көтергені туралы ойлары «Қазақ әдебиетінің» соңғы нөмірінде жарық көрді.
– Тәуелсіздік алғанымызға 30 жыл толды. Бұл – әдебиетке кемі үш толқын келіп, орнығып өзін толық таныта алатын кезең. 30 жыл ішінде әдебиетке келген ақын-жазушылардан кімдер оза шауып, ұлттық әдебиеттің ұстыны болар мінез көрсетті? Тәуелсіздік дәуірінде танылғандардың арасында елімізден тысқары жерлерге ұялмай көрсете алатын қандай қаламгерлер бар, олардың бұрынғылардан қандай артықшылығы көрінді?
– Қазір жазушылардың ортасында Еуропа оқырмандарының сұранысына ыңғайлану деген бір тенденция қалыптасып кеткен тәрізді. Мысалы, Нобель сыйлығын алған түрік жазушысы Орхан Памук романдарын Еуропаға түсінікті болып, солардың нарығына кіру үшін жазған сияқты көрінеді және оны түрік жазушыларының өздері де айтады. Сол сияқты бізде де сондай талпыныстар бар. Еуропалықтарға түсінікті мәтінде жазғысы келіп, шығармаларын солардың стандарттарына ыңғайлап бағады. Мейлі бола берсін. Олардың да бір ойлағаны бар шығар. Бірақ солардың ар жағында ұлттық негіз, ұлттық характер, ұлттық колорит жатуы керек. Жазушы ұлттың болмысын көрсете отырып, еуропалық стандартқа көше алса, онда оның бағының жанғаны. Ал егер еуропалық мәтін стилін көшіріп әкеп қазақша жазса, ол оның сол жаққа еліктеу-солықтауда қалғаны деп ойлаймын. Мұндай жағдай бізден кейінгі буыннан байқалады. Сюжетсіз дүниелер, өмірден түңілдіріп суицидке апаратын, өзін-өзі түсінбейтін меланхолиялық күрделілікті, ми қатпарында жүрген бірдеңелерді әкеліп шығармаларға енгізу, соны көрсеткісі келіп түсініксіз күңгірт кейіпте жазу – ол еуропалық стандарт емес. Еуропалық әдебиетте орнықпаған түрлі ағым, бағыт бар. Ал бұлардыкі соларды қайталау. Біз де еуропалық әдебиеттегі арғы-бергі жазушыларды оқып жүрміз ғой, олардың кейінгі шыққандарының өзі классикалық әдебиеттегі мәтінді сығымдап, модернизмге көшіргені байқалады. Осыны бізден кейінгі буын түсінбей қалды. Бұлар, меніңше өзіміздің классикалық әдебиетпен, аға ұрпақтың үздік шығармаларымен сусындай алмай қалған балалар. Бәлкім, бізден кейінгі ұрпақтың қазақ классиктерін оқуға түрлі себеппен мүмкіндігі болмаған да шығар, дей тұрғанмен жазушы жазушы болу үшін оған дайындық керек, ең алдымен өз әдебиетіңдегі жетістіктерді игеріп алу қажет. Ақынға сезім, ширығып жүру, эмоция, сөздің бояуы керек болса, жазушыға бұл аздық етеді. Сол қасиет біздің жаңағы айтып отырған буындағы жазушыларда көрінбей қалды. Сондықтан олар «шөп те өлең, шөңге де өлең» дегендей ұсақ, мазмұны күңгірт тақырыптарға барып қойды, кейін олардың қажетсіз екенін түсініп жүргендер де бар. Ал кейінгі буында, осы онжылдықтағы соңғы ұрпақта өзінің топырағына, өзінің даласына оралу, жаңашылдықпен оралу деген сияқты талпыныстарды көреміз. Мысалы, Досқан Жылқыбай деген жігіт бар. Ол қазір әңгімелерінің өзін көлемді етіп жазып жүр. Онда уақыттың бөлініп кетуі, сол уақыттың шегінде адамның бөлініп-бөлшектеніп өмір сүруі, қазақша айтқанда өң мен түстің ортасындағы сияқты өмірді көрсетеді. Бірақ Досқан соның бәрін шынайы, адам сенетіндей көркемдеп, жақсы жеткізе алады. Сол сияқты Қанат Әбілқайырды да ерекшелеп айтар едім, ол да қазақтың дәстүрлі прозасын жаңашылдықпен ілгерілетіп, жаңа тақырыптарға барып қойған жазушы.
Өткенде, қазір мықты қаламгер болып қалыптасып келе жатқан Есболат Айдабосын ұйымдастырған Сайын Мұратбеков атындағы «Жусан иісі» деген байқау болды. Соған 200-ден астам шығарма түсті. Демек, қазіргі проза саласы сан бойынша жақсы даму үстінде. Сапасы туралы кейін айтамыз.
Жастардың роман жазып жатқандарын айтып өттім, бірақ солардың бәрі қолға тимеген соң ол туралы кеңінен әңгіме айтуға қазірше мүмкіндік жоқ.
90-жылдарда әдебиетке келген буын поэзияны жаңаша дамытты, ал проза жоқ боп кетті. Дегенмен проза асықпай жазылатын сырбаз, ақсүйек жанр, сондықтан ол салаға қаламгерлер жан-жағын зерттеп, көп нәрсені бойына сіңіріп барып келеді. Оның тәуелсіздік дәуірінде кеш дамуының да сондай себебі бар. Ал сыртқа көрсететін прозалық шығармаларға келсек, олардың қатарына ұлттық болмыспен сусындаған, ішкі бояуы қанық туындылар болуы керек. Мысалы, жапон жазушылары әлемге түсінікті болу үшін жазбайды, керісінше жапон оқырманына ғана түсінікті болсам, соларға ғана жетсем деген мақсатпен жазады. Тіпті, олар «әлем тілдеріндегі керемет шығармаларды біздің жапон халқының табиғатын өзгертіп жіберуі мүмкін» деп аударуға да қорқады екен. Ал өз ішіне қарай өсетін, өзгеге жұмбақ жапон әдебиетіне өзгелердің құштарлығы керемет. Шындап келгенде, технологиялық жақтан керемет жаңалықтар тудырған жапон халқы әдебиетінің мақсаты – жапон болмысымен қалу. Олардың сол бағыты жемісін беріп жатыр. Біз де солай болуымыз керек.
Ұлттардың мәдени тек-тамыры, ұлттық коды әртүрлі. Мысалы, ерекше урбанизацияға ұшыраған, қалалық мәдениетке сіңіп, өткендегі болмысынан алыстап кеткен еуропалық жазушылардың шығармалары, негізінен көркемдеп жазу, әсерлену, қиял-арманға берілуі жоқ прагматикалық қасиеті басым туындылар болса, ол – олардың табиғатынан туындаған құбылыс. Ал азиялық қаламгерлерге тән қасиет – әсерлену, өзгені де әсерлендіру… Мұндай ерекшелікті еуропалықтар танымайды емес, таниды, мойындайды. Осыны білуіміз керек біздің.
Жалпы, ауызша айтылғанымен, «әлем әдебиеті мынау» дейтіндей теория жоқ дүниеде. Әлем әдебиеті дегеннің өзі әлемнің үздік шығармаларынан құралған дүние. Біз өкінішке қарай, әлем әдебиеті деп Еуропаның әдебиетін түсінеміз. Жалпы, әлем әдебиетіне қытайлар да, арабтар да, парсылар да, жапондар да, орыстар да, үнділер де үлес қосып жатыр. Осылардың қатарында біз де болуымыз керек. Ал оған өз бояуымызбен, өз дауысымызбен баруымыз қажет. Қазір Еуропаға аты кеткен жазушымыз – Дулат Исабеков. Келесі жылы Дулат ағаның 80 жылдығына орай Еуропаның бірнеше қаласында сол кісінің драматургиясына орай театр фестивальдері өткізілмек. Сол сияқты алты тілге аударылған қазақ қаламгерлерінің ішінде Оралхан Бөкей секілді жазушыларымыздың шығармалары жақсы оқылып жатқан көрінеді.
Әрине, әр жазушының шығармашылығы – өзінің ішкі әлемі, бірақ содан тұтас қазақ әдебиеті құралып, оның үздіктері әлем әдебиетіне барып қосылуға тиіс.
– Сөз соңында өз шығармашылығың жайында айтып өтсең. Қандай бағытта еңбектеніп жатырсың?
– Екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында және сол соғыстың барысында еврей халқының көрген құқайы, Адольф Гитлердің және онымен бірге билік басына келген адамдардың жасаған қуған-сүргінін жазу еуропалық, америкалық, т.б. әдебиетте трендке айналып кеткен сияқты. Олар әлі соны айтып біткен жоқ. Қарап отырсаңыз, дүниеде қорлықты ең көп көрген, азапты көп тартқан халық – еврей халқы. Мұса пайғамбар тайпасын ертіп, шөл далада 40 жыл адасып жүріп ел қылған екен ғой. Библияда айтылады дейді: «Құдай өзі ерекше жақсы көрген халықты ерекше азаптап, кейін солардың бағын асырады» деп. Бірақ ол Құдайдың кітабына жолдан қосылып кеткен сөз болса керек. Дей тұрғанмен, шынында еврей халқының езіліп, қорлық көргені сұмдық, ол – рас. Тарихта да мойындалған. Әдебиет осыны қазір де жырлаудан танбай жатыр. Ал енді осындай сұмдық алапатты басынан кешірген, әлденеше рет аштықтан қырылған, түрлі репрессияға ұшыраған, жан сауғалап, жат елдерге ауған халықтың бірі қазақ емес пе?
Сондықтан менің ойым, арманым – ХІХ ғасырдың аяғынан бастап, ХХ ғасырдың аяғына дейін тағдырдың теперішін көп көрген қазақтың басынан өткен қиындықтарды көркемсөзбен кестелеу. Ол роман түрінде бола ма, сериялық әңгімелер түрінде бола ма, жалғасты хикаяттар түрінде бола ма, оны қазір нақты айта алмаймын. Бірақ аштық пен репрессия тақырыбын көрсетуім керек. Осы екі тақырып әлемнің назарын бұратын, таңғалдыратын тақырып болады деп ойлаймын.
Егер адамзатта гуманизм қалған болса, бар болса, онда қазақ халқының ұлт ретіндегі тағдырына әлемнің жаны ашымауы мүмкін емес. Оны жазу – бізге парыз. Ол және тек Дәурен Қуаттың тақырыбы емес, бәріміз жабыла жазатын тақырып. Қарағандыда Серік Сағынтай деген менің жазушы іні-досым бар. Сол екеуміз осы тақырыптың төңірегінде аздап бірдеңелер жазып жүрміз. Болашақта да жаза береміз ғой деп ойлаймыз. Сұрағыңызға жауабым – осы. Сұхбатқа шақырғаныңызға алғыс білдіремін.
Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ
