Светқали НҰРЖАН: Ұлттың рух тазалығы мен сөз киесі бір-біріне тікелей тәуелді

Тарих қашанда ұлтын сүйетін, мемлекетінің мүддесін қорғайтын өнер иелерін жадынан шығармайды. Себебі өткеннің көркі ақиқатында. Қазақтың дарынды ақындарының бірі, әдебиетке өткен жүзжылдықтың соңғы ширегінде келіп, қазақтың көркемдік әлеміне өз ізденістерімен ерекше леп әкелген ақындардың бірі – Светқали Нұржан әрдайым ұлт мәселесінде айтарын айшықтап айтып жүрген қаламгер. Әдебиетіміздегі бүгінгі орта буынға ағалық қылып жүрген тұлғалардың бірі ретінде ақыннан бүгінгі қоғам мен өнер жайында ой бөлісуін сұрап едік.

– Білім қуғанның бәрі ғалым, өлең қуған­ның бәрі ақын бола бермейтіні сияқты қай дәуірде де өлең жазушылар көп болса да, Құдай маңдайына бақ бер­­­гендердің қарасы қалың болмаған. Осы секілді шындықты барынша ашық ай­тамын дегендердің бейталанттар та­лауына қалай түсетінін көріп те жүр­міз. Дегенмен әдебиеттің өз адамымен сұх­баттасқанда жұрт көкейіндегі көп сауал­ды орталамасақ та, біразына жауап алғымыз келеді. Айтыңызшы, бүгін­гі қазаққа жазғыштар соншалық қажет пе? Осы кезге дейін жазылған­ның өзін әлемге танытсақ та аз емес шығар…

– Қазақта «атасы сөзден өлген» деген ұғым бар. Бұл кейін сәл жағымсыз реңк алып кеткенмен, астарында тым тереңге бұқ­қан шындық бар. Шынында да, ала­құйын айтыс үстінде сүйегіне сөз өтіп өлген ақын­дар болған қазақта. Нақты дәлел кел­тірер ем, бірақ қазіргі қазақ бұрынғы біз көр­ген қазақ емес, тұтас ұлттық деңгейде ой­лай алмайтын, «рулық намыс» атты жал­ған намыс иектеген, сол құрдымға шық­пас­тай батқан дәнекүс топ көп. Бақандарын алып бас салуы, тас сыбап екеумізді шөкелеп өлтіруі мүмкін, сондықтан «бас жағына бар­май-ақ қояйық». Бірақ Қазақия қағана­ты­ның іргетасы – сөзден құйылған! Жай сөз емес, құсни сөз! Бұл – пафос емес, көзім әбден жеткен шындық. Алла ғұмыр берсе, осы айтқанымның ақиқатына көптеген дәлел айтам келешекте. Сондықтан мен жас қаламгерлердің көбейгеніне қуанамын.
Ол – ұлт денінің тазара бастағанының айға­ғы. Өзің ойлашы, бір кезде Солтүстік, Ор­та­лық және Шығыс аймақтар әбден орыс­танып, қазақы рух мүжәлсіз күйде қалған кез­де Бұқар жырау мен Шал ақынның, Ақ­там­берді мен Дулат, Шортанбай, Ақан мен Біржандардың елінен қаламгерлер тым аз шықты ғой. Қазір «қытайдан келген екеудің бірі ақын» деген сөздер айтылып қалады. Ме­ніңше, бұған тарылмау керек. Рух таза жер­ден ғана ақындар шығады. Олар таза рух, құнарлы сөз әкелді. Ал қазір «темір ноқ­та» әбден қысып жатыр ол жақтағы қа­зақты. Құдайдан жәрдем болып ол ноқтаны үзбесе, енді келетін ұрпақтан ақын табуың неғайбіл болып қалар… Демек, ұлттың рух тазалығы мен сөз киесі бір-біріне тікелей тәуелді.
Енді әңгіме дәлдүріштерге тірелсе, сөз бас­қа. Дәлдүріштер қашанда болған, бұдан былай да болады. Оның үстіне, қазір сөзге сүзгі қойылмайды. Көкіректен таразы кеткелі қашан. Кім көрінген кітап шығарып, әлемжелілер арқылы рухани әлемімізді май­қандап бағуда. Бұрын кемталанттар қор­лайтын, қазір оларға өзің айтқан бей­таланттар қосылды. Бұлар ұлттың танымын бұзуымен, ұғымын лайлауымен қатерлі.
Ал таланттылардың оларға қарсы қояр қа­малы – мігірсіз және мінсіз дүниелер жазу. Бұл – атамзаманнан келе жатқан қағида. Сондықтан бүгінгі қазаққа жазғыштардың түкке де керегі жоқ, ал кемел дүниелер ішер астай, жұтар сусындай қажет!

– Сіз бір мақалаңызда Алматыға ен­ді келіп, кеудеңіз жырға толып жүр­ген жастық шағыңызда Қазақстан Жазушылар одағының сыртынан ғана көз тастап, бір кезде Әуезов секілді алып­тар кіріп-шығып жүрген қасиетті ғи­мараттың есігіне қол тигізуге жүре­гіңіз дауаламағанын жазғансыз. Сол әдебиетке деген адалдық, алдағыларға деген құрмет қазір неге азайып кетті? Байқауымша, бүгінде әдебиетке бет бұрған жастарда ондай именшектік өте аз сияқты…

– Асылы, кеше советтік жойқын жүйе құлар тұста, әрбір қазақ азаматы, оның ішін­де қаламгерлер қауымы қатты ойлануы ке­рек еді. Елді тар кезеңнен алып өтудің жауапкершілігін барынша сезінуі керек-ті. Біз­ өйтпедік. Ерсі «әләулап» кеттік. Қа­лам­герлер рухани асқақ қалпын сақтағанда, олар­ға айбына қарайтын ел қалушы еді. Өз қа­дірімізді өзіміз кетіргесін енді кімге өкпе­лей­міз: «төске шауып, басқа өрледі» деп…
Именшектік демекші, ол рас, мен бір жарым ай жүріп босағасынан ене ал­май кеткен одақтың есігінен жуырда бір топ бұзақының басып кіріп, Одақ хатшысы Бауыр­жан Жақып досымызға ауыздарына келген былапыттарын айтқанына куә бол­дық. Өздерін ақиқат жалаугері, Ұлттың қам­­қоршысы сезінетін әлгілердің рейімсіз жүз­дерін көріп, тыйымсыз сөздерін есті­генде қайда қашарымды білмедім…
Жақында әлдебіреудің – тірісінде тірі тышқанға қиянаты тимеген Әбіш­тей кемеңгердің аруағына бар білетін былапытын төгіп жазған шатпағын жария­лағанын көрдік! Біз тірінің мерейі, өлінің үрейі деген Ұлтты сақтаушы ұғымдарды аяқас­ты қылдық және ондай тексіздіктен түр­шіктпейтін, жиіркенбейтін жағдайға жеттік… Бұдан кейін қандай «адалдық» пен «құрмет» жайлы айтуға болады?..

– Сіздер әдебиетке келген кезең өткен ғасырдың 80-жылдарының бас кезі ғой. Кеңес Одағында коммунистік насихаттың құлақ біткеннің ішінен шықпай, орталық өктемдігінің толық жүріп тұрған сол бір шақта сіздердің қатарларыңызды жат идеядан сақтаған не нәрсе еді? Мәселен, өзіңіз 20-ға енді толған өрімдей жас кезіңізде қаламдас достарыңыздың арасында «Құдай туралы жырыңызды» оқып жүрдіңіз, салт-дәстүр мен қазақи рухты мадақ­таған өлеңдер жаздыңыз…

– Бұл бұрынғы қасиеті қашпаған жақ­сылардың өсиетін сүйекке сіңіруден ғана болатын құбылыс деп ойлаймын. Бұрын да айт­қам, менің ортам туралы, қайта қауза­май-ақ қояйын.
Дүние өзгерерде бұғып жатқан жа­нар­таулар бұлқынады. Ал рухтың жа­нартауы атылмасын, ол атылса, жолына еш­теңе бөгет бола алмайды. Шалдарымыз айту­шы еді: «Дүниенің басы әуелде – Меруерт тастан жаралған; Меруерт тас еріп су бол­ған, Судан шығып бу болған» деп. Оны ғылым «Большой взрыв», яғни «Жаһандық жарылыс» дейді. Ол жарылыс күллі 18 000 ға­лам­ның жаралуына себеп болса, ендігі рухани жарылыс барша адамзаттың ділден түлеп, күлден қайта тірілуіне, жер бетіне ғана емес, 18 000 ғаламға сәуле шашуына әке­ле­тініне сенеміз. Ал ондай Құдайы үлес­тен – қазақ ұлтының тысқары қалмай­ты­ны­на күмәнім жоқ.

– Тәуелсіздіктің алғашқы он жыл­ды­ғы кезінде өтпелі кезеңнің қиын­шылығы халқымызға ауыр тигенін жа­сыра алмасымыз хақ. Ең жаманы, ру­хани жақтан едәуір құлдырадық. Өнерге, әдебиетке деген елдің ынта-ықыласы мен құрметі солғын тартып қал­ды. Бірақ одан бері де 20 жылдай уа­қыт өтті, ел есін жиды. Енді бұрынғы жақсы дәстүрлерімізді жалғастыруға не кедергі? Әдебиет пен өнер түсінетін, құрметтейтін елдің рухы биік, жаны таза болмайтын ба еді? Қоғамдағы түрлі кесірлі кесапаттардың көбейіп бара жатқаны алаңдатады…

– Бұл сауалдың жауабы жоғарыда жар­тылай айтылған сияқты. Бірақ мұның аясы тым зор. Жүрек пен мидан қарынды, кіндік пен шүлдікті жоғары бағалаған қоғамның ұрпақты азғындыққа ұрындыруы заңдылық. Екіншіден, қазір жер бетінде күллі адами құндылықтар аяқасты болып, инсаниятты ізгілік емес, обырлану мен тобырлану үде­рісі құрдымға сүйреуде. Табиғи тепе-тең­дік­тің талқаны шықты. Отбасы құндылықтары күйреді. Бұрын зәуқайым естіле қалса, «айт­қан жерден аулақ!»; «мал құлағы саңы­рау!» деп түршігетін бір жыныстылық атты пә­лекет жылжи-жылжи қастерлі қазақ то­пырағын да былғай бастады. Ең сұмдығы, осы­ған елдің еті үйреніп барады. Ал жа­ман­дыққа ет үйрену деген – сол түпсіз құр­дым­ның жиегіне жеттім деген сөз! Мен бірде өзім еш жамандыққа қимайтын классик ақсақал жазушының аузынан: «Табиғат он пайызға қателеседі. Біз бір жыныстылардың құқын өз хұқымызды қорғағандай қор­ғауы­мыз керек! Ондай демократияға жетпей ел бол­маймыз!» дегенін естіп, жағамды ұста­дым. Үшіншіден, ұлтымыздың бір бөлігі (кө­бі жастар мен жасамыстар) шатақ дін­дердің шырмауына түсіп кетті де, көп бөлігі мі­гірсіз жүргізілген теріс саясаттың қырсығынан тілден айырылды. Олардың бірі – дұшпан, бірі – жат! Ондайларға сенің әдебиетің мен мәдениетіңнің, ұлттық салт-дәстүріңнің құны соқыр жармақ! Сон­дық­тан есі дұрыс азаматтың бұған алаңдамауы мүм­кін емес… Қазақ тілі – билік тілі, бизнес ті­лі болмай тұрып, оның қажеттілігін жұртшы­лыққа еш сезіндіре алмаймыз.

– Шығармашылығыңыз халыққа кең та­нымал. Алғашқы жыр жина­ғыңыз жарық көрген сонау 1993 жыл­дан бері 15-тей кітабыңыз шығыпты. Оның ішінде Батыс пен Шығыстың тұл­ғалы ақындарынан жасаған аудар­ма кітаптарыңыздың өзі бір төбе. Де­мек, сіздің әдебиетті тану кеңістігіңіз Ор­талық Азия, ТМД аумағымен шек­тел­мейді. Бұл орайда білгім келіп отыр­ғаным – әлем әдебиеті мен біздің әде­бие­ттің арасындағы айырмашылық қан­дай, оларда бар қандай дәстүр, ерек­шеліктер бізде жоқ? Біз олардан не үйренуіміз керек? Сол сияқты соларды оқи отыра, өзіміздің қандай жетіс­тік­терімізді қадірлеп, сақтауымыз қажет?

– Осы жерде бір қызық салыстыру ойы­ма оралды. Біздің шығыстық екі тиран (бұрын­ғы тарихтың бағасы) бар ғой, яғни Шың­ғыс хан мен Әмір Темір. Қазіргі ғалым­дар, тарихшылар олар жаулап алған жер­лерде ғылым мен өнердің, әдебиеттің да­мығанын дәлелдеп отыр. Ал батыстық қос тиран­ Наполеон мен Гитлер шапқын­шы­лық­тарынан соң не болды? Еуропада және сол танымдағы басқа да материктерде На­по­леоннан кейін – модернизм, Гитлерден соң постмодернизм таққа мінді. Ғалым­дар­дың пікірінше, «модернизм – адамды Құдай­дан айырды, постмодернизм Құдай­сыз қалған адамды өлтірді»! Қанша қатал үкім болса да мен осы пікірге қосылам. Өйт­кені Құдай жоқ жерге ібіліс үстемдік құра­ды, ал ібілістің мақсаты әлімсақтан аян. Ол адамзатты өзімен бірге тозаққа сүйрейді. Менің түйгенім, Америка да, Еуропа да «басы жоқ, аяғы жоқ қойыртпақ өлеңдерден» шаршады. Бұл күйзеліс халықтарды толық деградацияға ұрындырды. Әлгі рухани құзғындықтар мен азғындықтардың құ­ныкерлері, Готфрид Бенн айтпақшы, сол Құ­дайсыз ағымдардың философтары мен оны одан ары әдебиет, өнер арқылы іліп алып кеткен қаламгерлер, суретшілер, му­зы­канттар. Ол қауымның құрдымға мелдек­тегендері сонша, енді сол тұңғиықтан қалай шығудың амалын таппай арпалысуда. Бізде де сол баяғы, «біреудің қаңсығын таңсық көріп» жүрген топтар пайда болып отыр. Олар классикалық әдебиетке мұрындарын шүйіре қарайды. Өйткені ібілісті қарғысқа ұшыратқан – тәкаппарлық! Ал кез келген кереғар әрекет сол жаман құлыққа арқа сүйей­ді. Қазіргі салтанат құрып тұрған қо­ғам­дағы шата діндер сияқты, шата әдебиет те пайда болды. Бірақ олардың сағаттары са­наулы екеніне шүбәм жоқ. Олар біздің то­пыраққа тамыр жая алмасы хақ…
Адамзат әдебиетінің классикалық үл­гілері шеберлік мектебі екені рас. Түркіге сал­сақ, сонау көктастарға қашалған көк­түріктер сарыны бар, Дәдам Қорқыты бар, ұлы жыраулар поэзиясы бар; мұсыл­ман­дық­қа салсақ, Қ.А.Ясауи, Сүлеймен Бақырғани, «Жеті жұлдызы» бар біздің ізденіс аямыздың мүм­кіншіліктері тіпті шексіз! Сондықтан әл­деқашан ел көшіп кеткен тұлдыр жұрт­тарға қарап ұлудың түкке қажеті жоқ, көкі­рек-көмбеңді аша алсаң, асыл қазына өз топырағыңда тұнып тұр…

– Ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығы ал­дында әңгімелесіп отырғандықтан, дәстүрлі бір сұрағымызды қоюға рұқ­сат етіңіз. Тәуелсіздік біздің әдебие­тіміз­ге не берді және біз оны қалай кә­де­мізге жаратып отырмыз?

– Тәуелсіздік бізге біршама еркіндік әкел­ді. Жабық тақырыптар жойылды. Со­ның арқасында көптеген рухты шығарма дү­ниеге келді. Бірақ әлі әдебиетіміз «әл­қис­сада» жүргендей көріне береді. Дүние де өз­герер, «жүсіптер құдықтарынан босар», «жүрек біткен таулардай сілкінер», «аспан әлемі моншақтарын тағып, жұлдыздар сапқа тұрар», «Шығыстан тағы да Күн шы­ғар», инсани құндылықтар тұғырына қонар, сол кезде «шын қиссаға» кірісер күн де ке­лер деген үмітпен ғұмыр кешіп жүрміз…

– Мұқағали айтпақшы, «жүректің түбіне кір жасырмай» шерткен сы­рыңыз­ға, көсіле айқан әңгімеңізге ал­ғыс білдіреміз. Хал­қымыздың рухы ас­қақтап, әдебиетіміздің мерейі көтері­ле берсін деп тілейік.