Жалғанда ерен еңбек етіп, елеусіз кеткен жаман. Талантыңа өзгелер тәнті болып, өз елің қаперіне ілмесе − ол тіпті жаман. Бірақ рухы мықты азаматтардың бір кереметі − Құдай берген таудай салмақты төзімнің арқасында еленбедім екен деп еңсесін түсірмейді, үлгісі бөлек үлкен іс тындырса да, жұрт назарына жетпей қалады-ау деп үрейге берілмейді. Керісінше, қиындыққа қайралып, ерік-жігерін келер күндерге мұра боп қалар, халқының қажетіне жарар құнды дүниені тиянақтап кетуге құмбыл болады.
Қазақтың да маңдайына біткен марғасқалар аз емес, бірақ соларды бақиға кеткенше түстеп танып, елеп-ескере бермейтін әдетіміз де жоқ емес. Ол өзімізді өзгеден астам ұстап менсінбегеннен не ішіміз тарылып қызғанғандықтан емес, көбіне қызылды-жасылды көркі көз алдаудан танбайтын ғұмырдың шектеулі екенін есімізден шығарып алып, тірі жүрген пендені мәңгі өлмейтіндей көретін аңсыздығымыздан...
Күні кеше ортамызда бір азамат жүрді. Түгел түркінің тереңдігін танытар екі ұлы мұраның бірінің қасиетін жан-тәнімен ұғып сырына қанығып, сұңғыла бабалар жасаған кереметті әспеттеп, соны үн-түнсіз ғана жүйелеп үлкен бір іс тындырып еді. Өзінің көзі жетпегенді жарнамалай жөнелетін желбуаздар секілді өрекпімей-ақ, халқының қадірін асырар − бір кезде болған, бірақ алмағайып заманда жоғалып кете жаздаған құндылықтың қысылып қалған керегесін жазып, сынған уығын жалғап, шаңырағын төбесіне қондырған соң барып ата-бабалар жадынан тірілтіп алған асыл дүние жайында түсіндірме жазып, там-тұмдап баспасөз беттеріне жариялай бастады. Көңілінде «Халқым түсінбей қалар ма екен?» деген сезім үркектей бас көтеріп тұрса да, жұртына сенген, ұлы дүниенің тереңіне бойламаса да маңызына миы жетер деп арда азаматтарға арқа сүйегісі келген. Бірақ қашанғыша жеңілдің асты, ауырдың үстімен жүруге бейім жұрт жанкешті пенденің ғаламат ізденісін бағаламақ түгілі құптап та қарық қылмады...
Сөз басталғаннан бері әркімнің көкейінде «Бұл кім, ол не?» деген сауал тұрған шығар, енді соны ашып айтсақ ол − Қалдархан Қамбар, бұл «Тоғыс есебі» атты күнтізбе болатын.
(Қалдархан Әлсейітұлы Қамбар 1963 жылдың 30 желтоқсанында бұрынғы Шымкент, қазіргі Түркістан облысы Отырар ауданының Шәуілдір ауылында дүниеге келіп, орта мектептен соң 1985-1990 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетін оқып бітірген. Бағы жанып ҚазҰУ студенттері қатарына қосылған 1985 жылдан 2018 жылға дейінгі аралықта «Қазақ ұлттық календарын» зерттеді, сөйтіп 33 жылда ежелгі түркілерден қалған, тек бірлі жарым адамдардың жадында сақталып бүгінге жеткен (оны жеткізушілер арасында Қалдарханның әкесі Әлсейіт Қамбарұлы да бар) «Ай-жұлдыз күнтізбесін», яғни «Тоғыс есебін» қайта жаңғыртып, әлемге мойындатты. 2018 жылдан бастап жазғандарын жүйелеп, кітапқа айналдырып баспадан шығаруға әрекет еткенмен мүмкіндік болмады).
Мен Қалдархан ағаны алғаш рет «Астана» телеарнасында көрдім, сонда ол қазақтың жаңа жылы туралы айтып отырды. Кейін бірер жыл өткенде халықаралық «Түркістан» газетінде «Түркі жұртының таңғажайып уақыт жүйесі немесе «тоғыс есебі» туралы» (15.08.2014) деген мақаласы жарияланды. Мақала мынадай эпиграфпен басталған еді: «Егер де фантастикалық шығармалардағы «уақыт машинасы» жасалып, осы мақалада келтірілген формулаларды ежелгі заман халқының кез келгеніне тарту етуге мүмкіндік туса, сол адамның әлгі елдің патшасынан сыйлық ретінде «ат басындай алтын» алары даусыз.
Одан әрі автор былай дейді: «Шығыс Каролина университетінің (АҚШ) электрондық ақпарат жүйесінде әлемдік күнтізбе мәселесін зерттейтін және талқылайтын арнайы форум бар (USA, East Carolina University Calendar Discussion List By). Есімдері әлемге танымал көптеген ғалымдар, астрономдар, програмистер сол форумға мүше. Бұл форумға күллі түркі жұртының жалғыз өкілі болып осы жолдардың авторы ғана тіркелген. Арнайы кәсіби білімі жоқ қатардағы оқырман қауым бұл мақаладағы сандар, теңдеу жүйелері мен кестелердің мәнін түсінбеуі мүмкін. Бірақ әлгі форум мүшелері бұл есептердің нені білдіретінін бірден аңдайтын кәсіпқойлар.
Көлденең көк аттылардың бұл форумда ділмарсуына жол берілмейді. Ондайлар мәдениетті түрде дереу өз орнына қойылады немесе ендігәрі бұл форумға кірмейтіндей етіліп масқара етіледі. Қысқасы, бұл форум «білімім бар» деген өзіне сенімді азаматтардың нағыз сынға түсіп, шыңдалып шығатын ғылыми ортасы деп айтуға болады. Тек 2014 жылғы 7 ақпан мен 30 шілде арасындағы осы ғалымдармен болған пікірталастың өзі (әрине, ағылшын тілінде) 59 бет болыпты. Бұл жазбалардан әуелде «Бейшара nomad-тың ұрпағы не біледі дейсің?!» деп менсінбеуден басталған сынап-мінеулердің соңы, бірте-бірте автордың жаңалығы мол жобаларын «мойындаумен, мақұлдаумен» және одан кейінгі уақытта шешуі қиын күрделі мәселелерді ақылдасып тұрумен аяқталатынын көруге болады…». Бұл, әрине автордың да, ол зерттеп жүрген мәселенің де тегін еместігін байқатқандай. Бірақ мақаланың алғашқы екінші бетінен әрі қарай «Тоғыс есебінің» сыр-сипаты айтылып, түсіндірмелері формулалар арқылы берілген екен. Сондықтан бала кезімде үлкендерден «Тоғыс есебі» туралы естісем де және көп жылдардан соң мына мақаладан кездестіріп елең етсем де ерекше елеп, қызыға қоймадым. Оған мақаладағы мәселенің күрделілігі себеп болса керек. Алайда қазақтың «Ат баспаймын деген жерін, үш басар, Ер татпаймын деген тұзын үш татар» дегеніндей күндердің күнінде мен бұл мәселемен қайта бетпе-бет келерімді ол кезде білмеген екем.
Қазір адамдар арасындағы байланыстың бірі − виртуалды байланыс қой. Әлеуметтік желі арқылы өзіміз сұхбаттасқымыз келетін адаммен достасып, қарым-қатынас жасай береміз. Ал Facebook әлеуметтік желісінде Қалдархан ағамен достасып, ол кісінің жазбаларын оқи бастағанымда баяғы «Тоғыс есебі» туралы әңгіме тағы алдымнан шықты. Ол өзінің 30 жылдан аса уақытын арнаған осы түркілік сана тудырған ғажайып күнтізбе жайлы жиі жазба жазатын. Оны біреу түсінді, біреу түсінбеді – әйтеуір ол әңгімеге араласқан адам аз болды. Сосын мен ол жайында Қалдархан ағамен сөйлесіп, баспасөз арқылы жұрттың назарын аудару керек деп шешіп, ол кісіге WhatsApp желісі арқылы хат жазып, өзінен «Тоғыс есебі» күнтізбесі жайлы сұхбат алғым келетінін жаздым. (Бұл, ұмытпасам биылғы наурыз айының орта шешінде болуы керек). Бір аптадан соң барып ол кісіден «көрейік» деген жауап келді. Сосын ұялы телефонына қоңырау соқтым. Өзімді таныстырып, шаруамды айтқан соң Қалдархан аға: «Менің де сол «Түркістанда» жұмыс істегенімді білетін шығарсың? Сол газетте жүріп талай кісіден сұхбат алсам да, өзім осы кезге дейін сұхбат беріп көрмеппін, қалай болар екен» деп күлді. Алайда мен сұрақтарымды жіберуге, ол жауап беруге келіскенімізбен сұхбаттың жарыққа шығуы кешеуілдеп, екі айға созылып кетті. Дегенмен сұхбатымыз сәтті шығып, Тúrkistan газетінің осы жылғы 20 мамырдағы санында жарияланды. «Төл күнтізбеміз тәуелсіздік дәуірінде танылды» деген тақырыппен шыққан сұхбатта Қалдархан Қамбардың «Тоғыс есебі» күнтізбесіне қалай келгені, оны жаңғырту жолында қалай ізденгені, оны жан-жақты негіздеп Еуропа еліне қалай танытқаны бәрі сұхбатта қамтылды.
Қалдарханға «Тоғыс есебін» әкесі үйреткен және жарық дүниемен қоштасар шағында осыны терең зерттеп, халыққа танытуды аманаттап кеткен. Әке аманатының салмағын жан-жүрегімен сезінген Қалдархан «Тоғыс есебі» атты бастауын көне түркілік кезеңнен алатын ұлттық күнтізбемізді зерттеумен шындап айналысып, оның жүйесін қайта жасап шыққан. Шын мәнінде оныкі ерлік еді!
Әлемде «Ай күнтізбесі», «Күн күнтізбесі», «Ай-Күн күнтізбесі» деген күнтізбелер бар. Ал Қалдархан тірілтіп отырған «Тоғыс есебі» − Ай-Жұлдыз» күнтізбесі оған дейін ешкім халықаралық күнтізбеге енгізбеген жаңалық еді. Сұхбатымызда ол былай дейді: «2009-2010 жылдары «Тоғыс есебі» туралы алғаш айтқанымда Англия ғалымы Карл Палмен мен Австралия ғалымы Питер Мейер менің сөзіме сенбей, «мұндай күнтізбені» іс жүзінде жасау мүмкін емес, қателесіп отырсың деген-ді. Сосын мен «екеуіңнің біреуің Қазақстанға келіңдер, мен түсіндірейін» дедім. Еуропаның ғалымдары ғылымды дамытуға үлес қосу үшін ештеңесін аямайды, біздегідей демеуші күтіп, ақша болмаса қалай істеймін деп қол қусырып отыра бермейді. Ұзақ уақыт хат жазысқаннан соң 2018 жылы күзде жасы 60-тан асып кеткен Питер Мейер Алматыға ұшып келді. Негізі ол дүниежүзі жоқ дегенді мен бар деп отырған соң, менің пікірімді терістеу үшін ұшып келді. «Көшпелілерде неғылған күнтізбе?» деген астамшылықпен мені ақымақ қылып, мақала жазғысы келген де шығар. Сөйтіп үш ай Алматыда болды, − дейді Қалдархан. − Үш ай бойғы зерттеу жұмысынан кейін Питер Мейер ақырында өзі таңғалды. «Сенің айтқаның шындық екен, мына күнтізбе мүлтіксіз жұмыс істеп тұр» деді анығына көзі жеткесін. Мен «Тоғыс есебін» қарабайыр қазақи жолмен зерттегем ғой, ал ол физиканың, астрономияның формуласына салып тексергенде жұлдыздық, күнтізбенің уақытты дәл беретінін дәлелдеді. Біз «Тоғыс есебінің» неше мың жыл бұрын пайда болғанын білмейміз ғой, бірақ сонша көне бола тұра ата-бабамыз ойлап тапқан күнтізбенің бүгінгі электрондық есептеулерде дәл шыққанына таңдай қаққан Питер Мейер Алматыдан Еуропадағы Карл Палменге «Қалдарханның айтып жүргені рас екен» деп хат жолдап, мәселені түсіндірді. «Көшпелілердің күнтізбесі мықты екен, тіпті Григориан күнтізбесінен де қолайлы. Дүниежүзіне насихаттауға тұратын дүние» деп «Тоғыс есебі» туралы «Қазақтардың көшпелілер күнтізбесі − қысқаша сипаттама», «Ежелгі қазақ көшпелілерінің күнтізбесі» деген екі ғылыми мақала жазды. Кетерінде «сен осыны зерттемегеніңде ешкімнің көзіне түспей, ұмытылып кететін еді» деп ризашылығын білдіріп кетті».
Міне осыдан кейін Қалдархан «Тоғыс есебі» туралы жазылған «Қазақтың ұлттық күнтізбесі» атты кітабын мемлекеттік тапсырыспен шығаруға талпынып көреді, бірақ оны қабылдап алған баспалар мемтапсырысқа өткізе алмайды, бәлкім кітаптың маңызын түсінбеген соң қызықпаған да шығар. Дегенмен ол аталған кітабының қазақша, орысша, ағылшынша вариантын АҚШ-тың academia.edu веб-сайтына орналастырып, авторлық құқық алды.
Бірақ Қалдарханның арманы тек бұл емес еді. Ол «...Осы түркілік жыл санауды әлемдік өркениетке түбінде бір ел кіргізеді. Ол қазақ не түрік, өзбек не қырғыз, әзербайжан не түркімен болуы мүмкін. Кім кіргізсе де күнтізбе соның атымен аталады, аты тарихта мәңгі қалады. Ол анық. Айталық, католиктердің осы уақытқа дейінгі 266 Папасының ішінде аты ең жиі аталатыны − Григорий. Неге? Өйткені ол бүгінгі Григориан күнтізбесін енгізіп кеткен тұлға. Одан бұрын Юлий күнтізбесін кіргізген Юлий Цезарьдың да императорлар арасында аты жиі аталады. Демек, қазақ мемлекеті де әлем тарихында аты жиі аталуын қаласа түркілік күнтізбені өз халқының, ата-бабаларының мұрасы ретінде әлем назарына ұсынып, іс жүзінде қолданысқа енгізудің амалын табуы керек. Бұл – аса маңызды шаруа. Егер осыны біз қолға алып жүзеге асырсақ, әлемде күнтізбелер туралы айтқанда түркілік күнтізбеге «Қазақ күнтізбесі» деп сілтеме жасауға мәжбүр болады» деген еді ол өзінің еңбегі жайында тебірене сөйлеп. Ендеше біз неге осыны ойламаймыз?..
Әрине, елдің бәрі түйсіксіз болуы мүмкін емес, қолдайтындар табылмай тұрмайды. Қалдарханға да табылған...
Тúrkistan газетінде Қалдархан екеуміздің сұхбатымыз жарияланған соң арадан бір күн өткенде ұялы телефоныма хабарласқан бір жас жігіт өзін «Нұр Отан» партиясы Төрағасының Бірінші орынбасары, қоғам және мемлекет қайраткері Мұхтар Құл-Мұхаммедтің көмекшісі Маратпын» деп таныстырып, М.Құл-Мұхаммедтің біздің сұхбатымызда айтылған кітаппен танысқысы келетінін айтты. Мен Қалдарханның нөмірін бердім. Қалдархан сұратқан азаматқа өз кітабының ПДФ-версиясын жіберіпті. Маған хабарласып, «мынау бір тосын жаңалық болды, ол кісілердің назарына түскен нәрсе далада қалмайды ғой, еңбегімнің бағы жанайын деген шығар» деп қуана сөйлеп тұрды. «Осыдан кітап шығатын болса, бірінші бетіне «осы кітаптың жарық көруіне себепші болған Ахмет Өмірзақ ініме алғыс айтамын» деп жазып қоямын» деді күліп. Көкемнің көлдей көңіліне риза болған мен «Кітабыңда атым тұрмай-ақ қойсын, бастысы билікте жүрген азаматтардың көзіне түсіп, жолы болса, сол да жетеді емес пе?» деп автормен бірге қуандым.
Сөйтіп арадан бірнеше күн өткенде сұхбат басылған газеттің екі данасын алып, Алматыдағы Мұратбаев көшесінде тұратын Қалдархан Қамбармен тұңғыш рет жүздесіп, дастарқанынан дәм татып, бұрыннан таныс адамдай емен-жарқын әңгімелестік. Қайтарда мені Мұратбаев пен Төле би көшесінің қиылысындағы аялдамаға шығарып салып, «уақытым болғанда келіп тұруымды» өтініп, қимай қоштасып қалды. Ал мен ол кезде бұл біздің алғашқы да соңғы қоштасуымыз екенін, әрине, білмедім...
...Кейде әлдебір датаны «қаралы күн» деп жатамыз ғой, сондай күннің бірі биылғы шілденің 29-ы болса керек. Сол күні белгілі қазақ театр режиссері Болат Атабаев пен талантты жас жазушы Аягүл Мантай дүние салып еді. Бүкіл сайттар, әлеуметтік желілер күңіренген көңіл айтуға толды. Ал дәл сол күні Қалдархан Қамбардың да дүние салғанын көпшілік білмей қалды. Тек ол туралы белгілі журналист Бақытжан Қосбармақ қана Facebook-тегі парақшасында жазды. Соны естіген кезімде 2020 жылдың 25 қарашасында Қалдарханның өзінің Facebook-тегі парақшасына жазған мына сөздері есіме түсті: «Егер 30-40 жыл бойы қазақ халқының болашағы үшін шұқшиып, осы дүниелерді жасамасам, мен де көптің бірі болып, мұңсыз-қамсыз жүре берер едім. Бірақ мына дүниелердің бәрі әлі қағазға түсіп біткен жоқ, көп ойлар мен идеялар миымда жүр. Өліп кетсем бітті емес пе, бәрі де қара жердің астында көміліп қала береді. Бағасы жоқ осы дүниелерді қайталап зерттейтін келесі Қалдархан енді туыла ма, туылмай ма, оны бір Алла біледі»...
Мына аласапыран заманда әркім-ақ бірдеңеден сескенеді. Ал өміріңнің қапияда үзілуінен қауіптену тегін емес. Қалай десек те, ол осындай сөз айтты, бірақ соған періштелер «әумин» дегеніне таңмын. Оның әлі берері көп еді ғой, өзі көз майын тауысып өмірінің жартысынан көбін арнаған ісінің соңғы нүктесін қойып, әлемге танылып, өзі үшін ғана емес, тұтас ұлтының атын шығарар мерейлі сәттердің куәсі болуға хақысы бар еді. Бірақ тағдыр оған жазбады... Дегенмен Қалдархандай жампоз тудыру арқылы Құдай сақтаған төл күнтізбемізді әлемдік құндылықтар қатарына қосу енді біздің міндет.
Ұлттық игілік жолында 36 жыл тер төгіп, ұлт мерейін көтерер үлкен бір шаруаны тындырып барып, туған топырағы Шәуілдірде мәңгілік тыным тапқан Қалдархан Қамбар халқы алдындағы азаматтық парызын өтеп кеткен жан, енді оның атын ұлықтау тірілердің парызы болса керек.