Сағындық ОРДАБЕКОВ, дәрігер-хирург, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Тараз қаласы
Сарғайған суреттерде не сыр бар?
Сарғайған суреттерде не сыр бар?
Көптеген отбасында жылдар бойы жинақталған фотоальбомдар, уақыт сарғайтқан жазбалар, қойындәптерлер, ашық хаттар, базбіреулерінде, тіпті жеке жанның қағазға түсірген сырға толы күнделіктері барына күмән келтірмеймін.
Олар – әрбір жанұяның шежіресі, тарихы, дастан-архивы, өткен күндердің жарқын елесі, кейбір жандардың ешкімге жария етпеген құпия сыры, жүрек түбінде бұғып жатқан алтынға бергісіз қымбат дүниесі десек те болады. Кей жанұяларда атадан балаға мирас болып келе жатқан көне фотосуреттер, қолжазбалар, хаттар, кітаптар да сақталған. Соларды көз қарашығындай сақтап, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жеткізіп жүрген азаматтардың ұқыптылығына, игілікті ісіне шексіз риза боласың. Егер ондай жандар болмаса не болар еді?
Бірде қала орталығындағы көпқабатты үйдің маңынан өтіп бара жатып, ескі қалдықтарды тастайтын контейнердің маңынан жерде шашылып жатқан бір бума қағаздар көзге шалынды. Сарғайған қағаздар арасынан том-том кітаптар да көзге ілінеді. Олардың арасында ескі фотоальбомның ашылған парақтары да шашылып жатыр. Қоңыр күздің ызғарлы желі қағаздарды бейберекетсіз көтеріп, жан-жаққа айдап алып кетуде. Менен көмек сұрағандай екі-үш фотосурет мезгіл-мезгіл ішін тартып соғып тұрған желдің қауқарына шыдамай алдыма жалп-жалп етіп келіп қонып, аяғыма оралды. Суреттің бірінде қолына домбыра ұстаған, мұрты қияқтай, басына қазақи бөрік киген келбетті қарт кісі бейнеленген. Екіншісінде кимешек киген қарт әже бауырына жас бүлдіршін сәбиді, сірә немересі болу керек, қыса ұстап тұр. Үшіншісінде әскери форма киген, кеудесіне ордендер мен медальдары тізілген кісі. Басқа ондаған суреттер сарғайған жапырақтармен жарысып қанатына оқ тиген қарғалардай үдере соққан желге қалбаң-қалбаң етіп бейберекет ұшып барады. Олардың қайда барып «пана» табатыны белгісіз. Сол бір ыңғайсыз, жүрекке салмақ салатын көрініс көпке дейін көз алдымнан көлбеңдеп кетпей қойды. Әлгі фотосуреттер кімдердікі болды екен? Оларды керексіз санап, кім қоқысқа лақтырып тастады?
Расында да, қазір үйіне ата-әжелері сонау ертеректе тірнектеп жинаған сандаған том-том кітаптар көпшілік жастарды ешбір қызықтырмайды. Оларды еш кәдеге жарамайтын, тек шаң-тозаң жинайтын үйдегі керексіз дүние санайтындар бүгінгі қоғамда жыл өткен сайын көбейіп келеді. Сонысы өкінішті-ақ. Жарайды, олар үшін кітап керексіз, қызықсыз дүние болсын. Бірақ отбасылық ескі фотоальбомдар, сарғайған естелік хаттар, қойындәптерлер неге «бағасын жоғалтқан» құнсыз дүниелер қатарына қосылып кетті? Неге олар қазіргі өскелең буынға, жарыса желкілдеп өсіп келе жатқан жастарға керексіз болып қалды? Неге?..
Әрине, олардың көзқарасымен, не болса соны үйге жиюдың қажеті жоқ, ескі-құсқы керексіз дүниеден арылу керек. Онысы орынды да шығар. Барлық әлем бұл күндері сондай үрдісте. Бірақ ескі фотоальбомдағы ата-әжеңнің, әке-шешеңнің, аға-әпкеңнің және де басқа бауырларың мен жора-жолдастарыңның, әскерде бірге болған, университетте таласып білім алған ескі таныстарыңның суретін қоқыс жәшігіне лақтырып тастауға дәтің қалай барады, жүрек оған қалай шыдайды? Әттең-ай... Олардың әрқайсысы сен үшін ерекше, аса қимас асыл бейне ғой. Ата-әжеңнің, әке-анаңның көзі, тіпті сенің өміріңнің бір бөлігі емес пе? Олар отбасылық құнсыздыққа айналып бара жатыр ма? Немесе мына дүрбелеңге толы қызылды-жасылды қайран уақыт күні кешегіңнің барлығын-барлығын бұлыңғырландырып, көңілден өшіріп, мүлдем ұмыттырды ма? Білмеймін, меніңше өткен күндеріңді лүпілдеген жүректен, ой-қиялыңнан сыпырып, тамырымен жұлғандай жоқ ету мүмкін емес-ау деп ойлаймын. Ол үшін сен ішмерез, қатыгез, мейірімсіз, ойсыз, түйсіксіз, санасыз болуың керек емес пе?..
Осындай ауыр сұрақтар мені еріксіз бала кезімдегі бір оқиғаны есіме түсірді. Иә, қолдан келгенше бәрін басынан бастап асықпай баяндап берейік.
Қасиетті Қаратаудың жонындағы біздің шоқжұлдыздай Үшбас ауылының шеткі көшесінде жалғызбасты Зейнеп деген ана тұрды. Қолымыз қалт еткен сәттерде пионер-тимуршылар тобында жүрген үш-төрт бала жиылып, көмекке барып, қолқабыс тигізетінбіз. Көпшіліктің әңгімесі бойынша, Зейнеп апаның күйеуі Ұлы Отан соғысы басталған жылы әскерге алынған. Майдан даласынан мезгіл-мезгіл жазған үшбұрыш хаттары екі жылдай келіп тұрады да ары қарай хабар күрт үзіліп, бұрынғы мекенжайына қанша рет хат жазса да, жауап ала алмаған. Жергілікті әскери комиссариаттан «соғыста белгісіз себептерден жоғалып кетті» деген қысқа жауап келген. Сөйтіп, Зейнеп апа тағдырдың айдауымен қолындағы үш жасар қызымен 27 жасында жесір қалған. Колхоздың ауыр жұмысына жегіліп, арқа еті арша, борбай еті борша болып, ауыр тұрмыс тауқыметіне көніп, шықпа жаным шықпа дей жүріп әйтеуір, елден қалмай жалғыз қызын орынды тәрбиелеп, өсірді. Тоқтаусыз сырғып жылдар өте береді. Бірақ Зейнеп апа соғыста із-түзсіз жоғалып кеткен күйеуін тірі болса келіп қалар деген үмітін үзбей, ұзақ жылдар бойы жағымды, жылы хабар күтіп, ошағының отын сөндірмей, түтінін түтетіп, ешкімге тұрмысқа шықпаған. Қызы өсіп, жетіліп, өз теңін тауып тұрмысқа шыққан. Оған анасының артар ешқандай кінәсі, өкпесі жоқ. Өмір заңына қарсы тұру – күнә. Жалғызбасты ана жылы орнын суытпай ел-жұртының ортасында бірсарынды тіршілік етіп жатты. Ауласындағы біраз жеңіл-желпі жұмысты (бақшасының жерін өңдеу, көмірін кіргізіп беру және т.б.) бітірген біздерді берекелі дастарқанына шақырып, сүт пен қаймақ қосқан қоңыр шайын беретін. Ыстық бауырсақ, қолдың сары майы, дәмді құрт пен ірімшік, қант пен науат, өрік пен мейізі дастарқанынан үзілмейтін.
– Қысылмаңдар, асықпай ішіп-жеңдер, айналайындар. Жасаған жақсылықтарың Құдайдан қайтсын. Мен сендер сияқты қолқанат балаларға ризамын. Сендерді тәрбиелеген әке-шешелеріңе де мың рақмет, көп жасаңдар, жарқындарым, – деп көңілденіп, аса мейірімдік сезіммен арқамыздан қағатын. Сөзден сөз шығып, әңгіме қызып, оның арнасы естеліктерге көшетін, жарықтық. Апамыз кейбір суреттерге ерекше тоқталып, қызыға әңгіме қозғайтын. Қабырғаға ілінген күйеуі мен қызының, немерелерінің суреттерін нұсқап: «Мына аталарың мен қызымның, немерлерімнің бейнесіне қарап, күш аламын. Солардың арқасында өзімді сергек сезінемін. Алла тағалаға шүкіршілік етемін», – дей отырып, қолына фотоальбомды алып, ондағы суреттерді, майданнан күйеуінің жазған хаттарын көрсетіп, ұзын-сонар әңгімеге көшетін кездері де болатын бейбақтың. Кейде сол сарғайған қағаздарды бізге оқытып, терең күрсініп, дауысы дірілдеп, жанарлары суланатын. Сірә, сары сағынышқа айналған күндерін еске алып, жалғыздықтан жалығып, іші күңіренетін болуы керек. Не дегенмен ол да жас кезінде бақытты болғанды армандап, болашағынан жақсылық, үміт күткен біз сияқты бір пенде ғой.
Атың өшкір соғыс болмағанда Зейнеп апа да ел қатарлы тұрмыс-тіршілік етпес пе еді?! Әттең, тағдыр оған ондай жаймашуақ күндерді, саялы өмірді қимапты. Көңіл кірбіңі бір сәт те өкінішті ұмыттырайды. Қолындағы әлгі фотосуреттер мен сарғайған үшбу хаттар өзіне мәңгілік серік болып келеді. Ол үшін олардын қымбат, асыл, жанға жылы дүние жоқ мына әлемде.
Расында да, әрбір адам жұмбақ, сырлы дүние. Оның не ойлап, не армандап, нені жоспарлап отырғаны кімге болмасын, жұмбақ. Саналы адам әйтеуір арманмен, қиялмен өмір сүреді, алдағы күндерін жоспарлайды, үмітіне сенеді. Зейнеп апа да сөйтіп жұбайын, қосағын күтіп, өмірден үміт үзбей, келер күндерге сенім арта жүріп қартайып барып мына өмірден озды, жарықтық. Оның сары алтындай етіп жинаған, құрметтеген, қастерлеген фотоальбомы, хаттары не болғаны бізге беймәлім... Сірә, менің ойымша, артына ерген қызы мен жиен-немерелері жиып алып, өз отбасының архивінің қатарына қосқан болуы керек. Әлде басқаша болды ма екен?.. Айтуға ауыз бармайды. Әйтеуір олай болмауын тілеймін...
Бір америкалық фермер өзінің қайтыс болған сүйікті әйеліне деген қимас көңілі тыныштық бермегендіктен оның құрметіне жазық егіндікке алты мың жас емен көшетін отырғызып, олардың дәл ортасына жүректің бейнесіндей (формасындай) алаңқай қалдырып гүл егіпті. Ондағы ойы дүниеден озған сүйікті жары Джанет күйеуінің сезімін, махаббатын әрдайым сонау биіктен, көктен көріп тұрсын дегені екен. Сол аймақтағы қарапайым адамдар әлгі ағаштардың өсіп-жетілгенін әрдайым көріп жүрсе де оның ортасындағы шымқай гүлдер өскен көлемді алаңқайға көңіл аудара бермейді екен. Бірде ұшақпен ұшып бара жатқан бір азамат биіктен әлгі жасыл ағаштардың арасынан үлкен жүрек бейнесін көзі шалып, зер салып, өзінің көзіне өзі сенбей таңғалады. Содан кейін-ақ көпшілік оған көңіл аудара бастайды. Сөйтіп, «ормандағы жүрек» аймағы ұлы махаббатың символына айналып, аңыз-әңгіме өңірге тарайды. Сол фермердің сүйіктісіне арнаған игілікті ісі көпке өнеге болыпты.
Адамдар өмірге келеді, уақытпен жарысып өседі, өміріне серік болатын сүйіктісін табады, ұл-қыз өсіріп, оларды жеткіземін, оқытып-шоқытамын, ұрпақ сүйемін деп таңды-таңға ұрып еңбектеніп, артыма қандай із қалдырамын деп жүріп бір күні өмірден өтіп кетеді. Арман-мақсаты орындалып кетсе, бір бақыт. Ондай болмауы да мүмкін-ау. Жақсы адамдар туралы сан рет жағымды естеліктер айтылып, көңіл шіркін бір рахаттанып, жасарып қалады. Әркез солай болса екен деп тілейсің. Бірақ өкінішке қарай, мына сайқымазақ қызылды-жасылды дүниеде барлығы олай болмайды.
...Міне, өлкемізге тағы бір кезекті сарала-қоңыр күз келіп жетті. Оның салқын лебі таңғы ауада жақсы сезіледі. Лүп еткен ерке самал сарғайған сандаған жапырақтарды ағаштардан үзіп алып, бұтақтарды сидитып, өз айтқанына көндіріп, арық-атызға, жерге төсеп жатыр, төсеп жатыр. Табиғаттың мына жабырқау көрінісі адамды мұңға бөлейді, көңілсіздік бойыңды билеп, әйтеуір бір белгісіз тылсым дүние сағынышқа жетелейді. «Күз – сағыныш маусымы» деп халық бекер айтпаған екен. Кейде адам, шынында да, арман-қиялмен, естеліктермен өмір сүреді ме деп ой түйесің. Ақын Бауыржан Үсеновтің жапырақтар жайлы жазған мынадай жыры бар:
Кеше ғана биікте ең,
Бүгін жатсың табанда.
Жапырақ-ау, жағдайың тимеді оңай маған да!
Құлағанды биіктен кім сыйлайды бұл күнде?
Қапсырған жүректей жерде жатып бүлкілде.
Мүмікін, расында да, солай шығар. Мынау тоқтаусыз зымырандай зулап өтіп жатқан күндерді, асау аттай алға ұмтылған жылдарды тежеу еш мүмкін емес-ау, қайран дүние! Өтіп жатыр, көзден бұл-бұл ұшып кетіп жатыр. Көңіл құлазиды...
Неге бұлай болды екен?