Ақпараттық технологияның ерекше дамуы, әлем халықтарының бір-бірімен қоян-қолтық араласуы қазақ тілінің де дамудың жаңа сатысына көтерілуі қажет екенін көрсетіп отыр. Дегенмен ана тіліміздің негізгі заңдылығына қиғаш келетін құбылыстар аз емес. Мұндай жағдайда не істеуге болады, тілдің төлтума қалпын қалай сақтап қаламыз деген мәселелер төңірегінде филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлына бірнеше сұрақ қойып, айтқан ойларын жазып алған едік.
− Шерубай Құрманбайұлы, ХХ ғасырдың басынан бері 100 жылдан аса уақытта әбден зерттелген қазақ тілінің жаңа ғасыр келгенде неге халі мүшкіл болып қалды?
− Иә, қазақ тілін лингвистика нысаны ретінде жан-жақты қарастырып, дыбыстық жүйесі, морфемалық құрамы, лексикалық қоры, сөйлем жүйесі, тілдік құрылымы, стильдік тармақтары жақсы зерттелген тілдер қатарына қосуға болады. Қоғам дамып, заман озған сайын тіл де өзгеріске ұшырап, жаңарып, толығып, дамып отырады. Соған сәйкес оны зерттеу де үздіксіз жүргізілуі тиіс. Тілді жан-жақты зерттеу, оны өркендету мен оның қолдану икемділігін арттыру, таралу аясын кеңейту үшін өте маңызды. Алайда тілдің қоғамдағы қолданысы, кең тарауы тек оның зерттелуіне тіреліп тұрған жоқ. Тіл ғылымы дамып, ұлт тілі жақсы зерттелгенімен, оның ғылым мен технологияның, өндірістің, заң мен мемлекетті басқарудың тілі ретінде өркен жаюы қоғамдағы тілден тыс басқа факторларға да байланысты.
Мәселен, ұлт тілінің тағдыры елдің экономикалық жағдайына, саяси аренадағы алатын орны мен салмағына, халқының саны мен ұлттық құрамына, елдің саяси элитасының, зиялыларының біліктілігі мен табандылығына, тіл иесі саналатын халықтың білімі мен мәдени деңгейіне, ұлттық рухы мен ерік-жігерінің мықтылығына, мәдениеті мен салт-дәстүр беріктігіне, әлеуметтік хал-ахуалына да тәуелді. Осы аталған мәселелерге тіл ғылымы тұрғысынан ғана емес, әлеуметтану, мәдениеттану, қоғамтану, саясаттану, экономика, психология, философия, заңтану ғылымдары тұрғысынан жан-жақты, кешенді зерттеу жүргізер болсақ, елдегі тілдік ахуалдың барлық қыры, бүгінгі шынайы жай-күйі, жетістіктері мен кемшіліктері ғылыми тұрғыдан анықталады. Әрине, бұл бағытта атқарылған жұмыстар, ғылымның әр саласы бойынша жасалған жекелеген зерттеулер де бар екені белгілі. Бірақ зерттеу бар да, сол зерттеулер мен әлеуметтік сауалнамалар нәтижелерін іс барысында ескеріп, заңдар мен мемлекеттік бағдарламаларды шынайы тілдік ахуалға сәйкес жасау, олардың жүзеге асуын атқарушы билік тарапынан қатаң қадағалау, уақытылы орындалуын талап ету, керек десеңіз, тілдік заңнама мен бағдарламалардың іске асуын қамтамасыз ету бар. Егер жеке-жеке алып талдайтын болсақ, бұл аталған жұмыстардың әрқайсысының жоспарлану, орындалу деңгейі мен сапасына қатысты көптеген жайттың басын ашып, аражігін ажыратуға болады. Олар енді бөлек әңгіменің арқауы болатын ауқымды шаруалар болғандықтан, бұл жерде басын шалып қана үстірт сөз етудің реті жоқ шығар.
− Қазір қарапайым халық арасында тіл төңірегінде айтыс-тартыс жиі болып жатады. Ең жаманы, өзі білмейтін, естімеген сөздерді диалектіге жатқыза салатындар көп. Неліктен әдеби тілімізді игеру бүгінгі қазаққа қиын?
— Ұлттың әдеби тілін әркім әртүрлі деңгейде меңгереді. Үйінде қазақ тілінде сөйлейтін, ұлт тілінде білім мен тәрбие алған, қазақтілді тілдік ортада өскен, жоғары білімді, халқының тілінде жазылған әдеби шығармаларды үзбей оқитын адамдар, ғалымдар, ақын-жазушылар, журналистер, мұғалімдер және басқа да мамандық иелері білім деңгейі мен қабілет-қарымына қарай әдеби тілді әртүрлі дәрежеде меңгереді. Ал көркем, ғылыми, ғылыми-танымдық әдебиеттерді, газет-журналдарды аз оқитын немесе мүлде оқымайтын көптеген қарапайым еңбек адамдары сөйлеу тілін, өзінің шаруасы мен күнделікті тірлігіне, айналысатын кәсібіне қатысты сөздерді ғана білумен шектеліп, әдеби тілді жетік меңгермейді. Ондай адамдар әр қоғамда бар. Сондықтан әдеби тілді жаппай меңгеру – халықтың жалпы мәдени даму деңгейіне байланысты. Әр қазақ өз мәдениетінен сусындаған, білімді, ғылым-білімге құштар, ізденгіш, төл әдебиетін құрметтейтін, сүйіп оқитын болса, әдеби тілін меңгергендер қатары да көп болады. Сондай қауымы бар жұрттың әдеби тілі де жаңа деңгейге көтеріліп, дамып отырады. Өйткені білімді, талғамы биік оқырман, өресі жоғары тіл тұтынушылар әдеби тілді, ғылым тілін өрге сүйрейді, өркендетеді. Ондай талғамы зор қауымның талабы да күшті болады. Солардың талабын қанағаттандыру үшін шығармашылық иелері көп ізденіп, ғылым мен көркем әдебиет саласындағы туындыларының сапасын үнемі көтеріп отыруына тура келеді. Бір сөзбен айтқанда, әдеби тілдің дамуы сол халықтың шығармашыл зиялыларының ізденістері мен қажырлы еңбегіне, жалпы халықтың сауат-біліміне тәуелді. Мысалы, ХІХ ғасырдың екінші жартысында Абай, Ыбырай, Шоқан, Шәкәрімдердің, ХХ ғасыр басында Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров секілді ірі тұлғалардың, Алаш қайраткерлерінің өсіп-жетіліп, елге қызмет етуі ұлттық әдеби тілдің, оның ішінде жазба әдеби тілдің, ғылым тілінің, баспасөз тілінің де дамып, жаңа деңгейге көтерілуіне зор ықпал етті. Ата-ана баласына жақсы тәрбие мен білім берсе, бала есейгенде мықты азамат болып шығады. Дәл сол сияқты өркениет көшінің алдыңғы легіне қосылған халық, мәдени деңгейі жоғары қоғам да өздігінен қалыптаспайды. Оны мемлекет өзінің білім беру жүйесін үздіксіз дамыту, білім сапасын арттыру, қоғам мәдениетін көтеру, ғылымын өркендету, жаңа технологияны игеру арқылы ғана қалыптастыра алады. Бүгінгі қазақ тілінің жай-күйі өзіміз өмір сүріп, іргетасын бекітіп, қабырғасын қалап жатқан қоғамымыздың, мемлекетіміздің, білім беру жүйеміздің, билігіміз бен зиялыларымыздың, айналып келгенде бәріміздің білім-парасатымыздың, кәсіби біліктілігіміздің, азаматтық тұлғамыздың, ерік-жігеріміздің атқарып жатқан ісіміздің қаншалықты нәтижелі екенінің нақты көрінісі. Егер сіз айтқандай ХХІ ғасыр басындағы қазақ тілінің, еліміздің мемлекеттік тілінің халі мүшкіл болса, онда осы айтқан бәріміздің халіміз оңып тұрған жоқ деген сөз. Өйткені мықты ел халқының хал-ахуалы, ғылымы мен білімі, экономикасы мен өзі мемлекеттік мәртебе беріп отырған тілі әлсіз, мүшкіл халде болуы мүмкін емес.
– Әдеби тіл демей-ақ қоялық, барша қазақтың өз тілін ауызекі сөйлеу дәрежесінде меңгеріп, күнделікті тірлігінде, кәсіби қызметінде бір-бірімен ана тілінде сөйлесуге жете алмай жатуының себебі не?
– Бала бір жастан асқанда жеке сөздерді, сөз тіркестерін, екі жастан бастап қысқа сөйлемдерді айтып, тілі шығып, сөйлей бастайды. Бұл – табиғи қажеттілік. Айналасымен қарым-қатынас жасап, өмір сүру үшін оған тіл керек. Сол қажеттілік оны ол өмір сүруі тиіс ортада, отбасында (балабақшада, мектепте, қоғамда) қолданылып, үстемдік етіп тұрған тілді меңгеруіне мәжбүр етеді. Оны уақытылы үйренбесе бала ортадан тыс қалады, тілдік қауымдастықтың мүшесі ретінде қабылданбайды, тіпті сол қауымдастықтан аласталады. Сол себепті дені сау, есі дұрыс бала тілді тез меңгеріп алады. Елсізде, орманда адам қоғамынан тыс жабайы өскен балалар сөйлемей мақау болып қалады. Олай болатыны оның тілді меңгеруіне тиісті орта жоқ. Қазақ қоғамында қазақ тілін елдің бәрі біліп, жаппай қолданбауының бір ғана себебі бар. Ол – оған деген жаппай сұраныстың, қажеттіліктің әлі толық туындамай отыруы. Бұл елде күн кешіп, өмір сүру үшін қоғам өмірінің барлық саласындағы қажет қарым-қатынасты қамтамасыз ете алатын, қазақ тілін алмастыратын басқа құрал, басқа тіл бар. Керек десеңіз, оны аса қажетсіне қоймайтын салалар, кәсіптер, лауазымдар, ол тілсіз де өмір сүре беретініне бек сенімді осы елдің азаматтары бар. Олардың арасында өзін «қазақ тілін білмей-ақ қазақ болуға болады, мемлекеттік тілді меңгермей-ақ елдің азаматы бола аламын» деп санайтын, өз ана тілінен тыс өмір сүріп, шаруасын онсыз да шешіп жүрген қоғам мүшелері, өз қандастарымыз да аз емес. Ал енді тәуелсіздік тұсында туып, білім алған қала жастарының өзара өзге тілде сөйлеп жүргенін көргенде тіптен көңілің құлазиды. Оларды біз тәрбиелеп өсірдік қой. Қазақстанда мемлекеттік тілмен қатар орыс тілінің де ресми түрде қолданылуына заңнамалық негіз бар. Оның сыртында өз тілін біліп алмай тұрып, ағылшын тілін меңгерсек деген құлшынысы зор, қазақ тілін айналып өте беретін қазақтар қаншама. Қостілділік өркен жайып, үштілділікке жол ашылып, әлі толық аяғынан тұрмаған қазақ тілі кең тараған БҰҰ-ның ресми тілдерімен қатар қойылғандықтан, әлеуетті тілдерді таңдап, өз тілін кейінге ысырып қоятын отандастарымыздың, бауырларымыздың қатары кемімей тұр. Таразының екінші басында халықтың тәуелсіздік кезеңінде өсіп-өніп, қоғамның қазақтілді қауымдастығының мүшесі ретінде қалыптасқан бөлігі тұр. Қазақ халқының тілдік құқығын, мемлекеттің өз аумағында сол елдің заңды мәртебесі бар тілінің қоғам өмірінің бар саласында кеңінен қолданылуын талап етіп отырған да, оған мүдделі – солар. Тілдік кеңістікте қатар өмір сүріп жатқан әр тіл өз өрісін кеңейтпесе, оны ешқашан тарылтқысы келмейді. Осындай тілдік бәсеке еш уақытта толастамайды. Тілдер арасындағы осы табиғи бәсекені тілдік қақтығысқа жеткізбей, сауатты түрде реттеу — елдің тіл саясатының ең маңызды қыры. Осы жұмысты біліктілікпен атқару арқылы ғана қоғамдағы тіл мәселесі дұрыс шешіледі. Әйтпесе, айтыс-тартыс, берекесіздік орнайды. Жұрт ісі, тіл бәсекесі стихиялық сипат алса, бұл жақсы емес. Біз қоғамдағы тілдік ахуалды шынайы бағалап, барлық жұмысты соған негіздеп жүргізсек қана нақты нәтижеге жетеміз.
− Қазақ тілінің шұбарлануына өзге тілдердің әсері қаншалықты деп ойлайсыз?
− Осыған дейін сөзінің арасына уже, вообще, даже, это, значит, то есть, если, да ну, пока, да ладно, хорошо, если, если что, так что, неужели, как то сияқты орыс сөздерін қосып сөйлейтіндер немесе баня, остановка, магазин, холодильник, морозильник, пылесос, роза, гвоздика, ручка дейтіндер көп болатын. Енді балаларымызға бақшадан, мектептен бастап екі, үш тілді қатар үйрете бастағандықтан, hello, sorry, ok, easy, bay, bro, yes, oh my God, wow, weekend, shopping деп сөйлейтін кітап, дос, күн, балық сияқты жиі қолданылатын сөздерді book, friend, day, fish деп ағылшынша айтатын балалар мен жасөспірімдер пайда бола бастады. Осының бәрі өзге тілдердің әсері. Бұрын орысша оқығандар орыс сөздерін араластырып сөйлейтін болса, қазір ағылшынша оқығандар ағылшын сөздерін араластыратын болды.
Жалпы, тілді жақсы меңгерген, сөзге мән беретін, сөйлеу мәдениеті жоғары адам тілді шұбарламай таза сөйлеуі тиіс. Сондықтан жастарымызды қанша тілді меңгерсе де әр тілде өзге тілдің сөзін қосып қойыртпақтамай сөйлеуге тәрбиелеудің мәні зор. Түптеп келгенде бұл — мәдениеттіліктің, білімділіктің, зиялылықтың, өз тілін құрметтей білудің белгісі.
− Сіздердің тараптарыңыздан
(Ш.Құрманбайұлы, Ж.Жақыпов,
Т.Ермекова, О.Жұбаев, Б.Сүйерқұл,
Н.Қожабек, А.Әлменбет) дайындалып жарық көрген «Сөзтүзер» (қате қолданыстар сөздігі) атты кітаптың құрастырылуына не себеп болды?
− Оған сөз қолдану, жазу мен сөйлеу жауапкершілігін сезіне бермейтіндердің көбеюі, сөз мәдениетінің төмендеуі, жаңсақ, қате қолданыстардың БАҚ тілінде жиі кездесіп, олардың кең тарап бара жатуы себеп болып отыр. Бұл жөнінде кейінгі жылдары тіл мамандары, қаламгерлер, журналистер мәселе көтерді, мақала жазды. Жалпы, сөз мәдениетіне, тіл тазалығына назар аударып отыру дәстүрі бізде бұрыннан бар. Ғ.Мүсірепов, М.Балақаев, Р.Сыздық сияқты қаламгерлер мен ғалымдардың, жазушылардың еңбектері – соның айғағы. Біз де соңғы 20 жыл ішінде БАҚ тіліне арналған жиырма шақты мақала жазып, сұхбат беріп, баяндама жасап, семинар, шеберлік сағатын өткізіппіз. Бірақ содан айтарлықтай нәтиже шығып, жазу, сөйлеу мәдениетіміздің жақсара түскені байқалмайды. БАҚ тілі жөнінде жиі сөз қозғап жүргендіктен болса керек, Президент Әкімшілігі тарапынан осындай жобаға жетекшілік жасау тапсырылған соң, мамандардың басын қосып, бірлесіп осы сөздікті әзірледік. Сөздік практикалық құрал болғандықтан, оны БАҚ саласының мамандары қолына алып тікелей пайдаланар деген мақсатпен жасалды. Жиі қолданылатын қателер жиналып, жүйеленді. Сөздікте неліктен ондай қолданыстардың қате болып саналатыны тілдік тұрғыдан дәлелденді. Дұрыс нұсқасы көрсетілді. Бұл сөздік қолына қалам алып, микрофон ұстап, экран алдына шығып, пернетақтасын безілдетіп басып отырған қауымның бір қажетіне жарап, практикалық тұрғыдан көмек көрсетуге жарап жатса, осы жұмысты атқарған мамандардың бекерге еңбектенбегені деп білеміз.
− Бүгінгі өрескел стилистикалық қате жібере беретін қазақтілді БАҚ-тардың тілін түзеу үшін қандай қатаң шаралар керек?
− Негізі, қатаң шара қолдану, шек қою деген — қиын мәселе. Бұл іс адам құқығын, БАҚ-тағы сөз бостандығын, ой еркіндігін шектеуге жол бермей, тек тіл тазалығын сақтап, сөз мәдениетін көтеру арқылы ғана шешімін тапса дұрыс болады. Ең алдымен тілді жақсы меңгерген білікті мамандар даярлап (тамыр-таныстықпен, біреулердің ықпалымен емес), сол мамандардың өз ішінен кәсіби біліктілігі жоғары, ең озықтарын іріктеп алу адал, ашық түрде жүзеге асса, олардың қызмет сатысы бойынша өсуі тек тәжірибе мен біліктілік деңгейіне қарай анықталатын жағдай қалыптасса, білікті мамандардың сапалы еңбектері көпшіліктің игілігіне жарап, тілдің түлей түсуіне қызмет етер еді. Сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары саласының мамандары үнемі білімдерін көтеріп, жазу, сөйлеу машығын жетілдіріп отыруы да қажет. Өйткені журналистің басты құралы – тіл. Тілді жетік біліп, сөзді орнымен қолданған маман ақпаратты анық жеткізіп, көпшіліктің көңіліне жол таба да біледі. Сол себепті өз саламның жақсы маманы болам деген журналист тіл шеберлігін шыңдап, үздіксіз ізденіп отырмаса, болмайды. Бұл маманның өзі үшін де, тіл үшін де қажет.
− Ал орыс тілінен калька түрінде еніп жатқан тіркестерден құтылуға бола ма?
− Заңдарымыз бен қаулы-қарарларымызды, ісқағаздарымызды, ғылыми, ғылыми-танымдық әдебиеттерімізді, оқулықтарды орыс тілінен жаппай аударуды тоқтатпасақ, түрлі саланың мамандарын орыс тілінде даярлауды жалғастыра берсек, қасаң аударма мен калька тілден арылу қиын. Заңдарымыз да, энергетика мен радиотехника, нанотехнология, жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми еңбектер де орысшадан аударылып жатқандықтан, қазақ тілі аударма тілге, сірескен калькалардан аяқ алып жүре алмайтын көшірмесі көп тілге айналып барады. Одан арылудың жолы заңдарымыз бен ғылымның түрлі салаларындағы ғылыми еңбектерді, оқулықтарды қазақша жазуға көшуіміз керек. Ғылыми әдебиеттерді аудармай тағы болмайды. Алайда аудару қажет болған жағдайда тіл нормаларын бұзбай жатық аударуға, аударма сапасын барынша көтеруге тура келеді. Одан өзге жолын табу оңай болмас.
Бұл тұрғыда бір нәрсені айта кеткен орынды. Кальканы біржақты қаралап, мүлде жоққа шығаруға болмайды. Кальканың да сапалысы мен сапасызы, сәтті жасалғаны мен көңілген қонымсыз, талғамсыз, тіл нормаларына томпақ келетін сәтсіз көшірілген қораш калькалар бар. Осы соңғыларынан арылу, сондай калькалардың туындауына жол бермеген жөн. Жалпы алғанда, кальканы сөз тудырудың бір тәсілі ретінде ұтымды, шебер пайдалана білсек, одан тіл ұтылмайды. Кальканы сөз тудыру тәсілі ретінде әлемнің көптеген тілі пайдаланды. Бізге де одан біржола арылып, іргемізді аулақ салайық деуден аулақ болуымыз қажет-ау. Егер шындап келсек, тілімізде сөз қорымызды байытып тұрған жүздеген калька сөз бен тіркес бар. Сөз зергерлерінің қаламынан туып, орнын тауып тұрғандықтан, олар тілге еніп, орнығып қойды. Олардың бәрінің түбін қазып, тегі бөлек деп шеттетуден гөрі, калька тәсілін шебер пайдалану арқылы төл сөзіміздей болып тілге сіңіп кететін, сондай жұп-жұмыр сөз туғызуға машықтанған әлдеқайда дұрыс шығар деген ойдамыз. Сондықтан калька сөздерге де біржақты қарап, бұл тәсіл туралы тек жағымсыз пікір қалыптастыруға да негіз жоқ.
− Тілімізде көп дау болатын мәселенің бірі − термин мәселесі. Оны қалай реттеуге болады, халықаралық терминдерді сол күйінде қалдыру керек пе немесе қазақша баламасын табуға бола ма? Әлемнің көптеген тілдерінде біз «халықаралық термин» деп жүрген сөздердің өздеріне ыңғайлы баламасы қолданылады, бұған не дейсіз?
− Термин, терминология – ғылым тілінің, жалпы ұлт тілінің ең өзекті мәселесінің бірі. Солай болғандықтан да термин мәселесі ешқашан күн тәртібінен түспейді. Өйткені терминсіз ғылым жөнінде сөз қозғау, ғылымды игеру мүмкін емес. Тілдің ұлттық терминқорын қалыптастыру – сол тілдің ғылым тілі ретінде қызмет етуіне негіз қалайды. Ал халықаралық термин жайына келсек, бұл —шартты атау. Өйткені өзіңіз айтқандай, көптеген терминді әлемнің түрлі тілдері өзінше атап, дыбыстық жағынан өзіне икемдеп ала береді. Біздің «халықаралық термин» деп жүрген талай атауларымызды қытай, жапон, араб, француз тілдері мүлде басқаша атайды. Әлем тілдерінің көбіне ортақ, аударуға келмейтін шартты таңбалар, баламасыз сөздер қатарына кіретін кісі аттарымен, жаңалықты ашқан ғалым фамилиясымен (Ньютон, Ом, Джоул және т.б.) аталатын терминдер де бар. Кең тараған ондай терминдер мен номендерді аудару — орынсыз. Қысқасы, термин жасау, оларды аудару, өзге тілден қабылдау, қолдану, біріздендіру жұмыстарын мойнына алған мамандар әр терминге жеке-жеке қарауы керек. Алдымен оның этимологиясын, мағынасын, аударылатын немесе аударылмайтынын анықтап алған абзал. Егер аударуға көнбейтін, аударуды қажет етпейтін шет тілі сөзі болса, онда оны дыбыстық тұрғыдан қалай икемдеп алу қажеттігін де тіл заңдылықтарына сүйеніп шешу қажет. Бұл істе де біржақтылыққа ұрынуға болмайды.
− Елімізде бүгінгі орта мектептерде қазақ тілін бұрынғыдай тереңдетіп өтпейді. Сондықтан оқушылар онжылдық білім ұясынан ана тілін еркін меңгере алмай шығып жатады. Осыны қалай жөндеуге болады?
− Біздің қолымызда дәл қазір оқыту бағдарламасы жоқ болғандықтан әрі бұл мәселені арнайы зерттемегендіктен, нақты жағдайды талдап, нақты тұжырым айту қиын болар. Ал жалпы ұлт мектебі – ұлт тілінің өркен жаюына негіз қалайтын, мемлекеттік тілдің әлеуметтік лингвистикалық іргетасын қалыптастыратын орта. Қазақстандағы қазақ тілінің өркен жаюы еліміздің білім беру жүйесіне, соның ішінде мектепке тікелей байланысты. Осыны ескере отырып, орта мектептердегі қазақ тілінің оқытылуына, оқушылардың оны терең меңгеріп шығуына барлық жағдай жасалуға міндетті. Бұл — біздің білім саясатының, тіл саясатының аса маңызды мәселесі. Жас ұрпаққа, еліміздің болашағы бүгінгі жастарға білім ошағы арқылы қазақ тілін терең меңгерту – ұлтымызды, төл мәдениетімізді, оның өзегі ұлттық тілімізді сақтаудың, өркендетудің негізгі тетігі.
− Мазмұнды әңгімеңізге алғыс білдіремін! Тіліміздің дамуы үшін еткен еңбектеріңіз жемісті болсын деп тілеймін.