Алматы облысы − еліміздегі ең ірі аймақтың алдыңғы қатарында. Тәуелсіздік дәуірінде барлық жағынан дамыған облыс. Сондықтан бұл өлкеде тәуелсіздік кезеңінде мәдени-рухани салада қол жеткен жетістіктер жөнінде белгілі қаламгер Есболат Айдабосынмен сұхбаттасқан едік.
– Жер жәннаты Жетісу өлкесіндегі Алматы облысы еліміздегі халқы көп, жері кең облыс. 1944 жылдан бері әкімшілік жағынан бірнеше рет өзгеріске түскен Алматы облысы 1997 жылы Талдықорған облысымен қосылып, жаңа әкімшілік орталық Талдықорған қаласына көшіріліп, жаңа даму жолына түсті. Содан бері облысты бесінші әкім басқарып отыр. Қайсы әкімнің тұсында облыс көркейіп дамыды, қандай экономикалық мәдени жаңалықтар болды?
– 1997 жыл дегеніміз мемлекетіміздегі бетбұрыс кезеңі ғой, экономикалық даму көрсеткішін қарасаңыз, 1993 жылдан тоқырау басталған. Содан бастап экономикалық көрсеткіштер төмендеп, тап осы 1996-1997 жылдары тоқтап, сәл-пәл өскен. Яғни, мемлекеттің дағдарыстан шығып, дамуға бет алған тұсы, Президенттің «Қазақстан-2030» стратегиясын жариялап, алдыға амбициялық мақсаттар қойғаны – осы жылдар. Бұл жылдары мен 11-сынып оқушысымын. Ауылымыз Алматы-Бішкек тасжолына жақын еді, жұрт жаппай саудаға шығып жанын бақты. Жекеменшікке жер алып, қыстауларды иеленіп, жеке шаруа қожалығын құрып жатты. Менің де әке-шешем сол жылдары тыным таппады, мал бақты, сауда жасады, егін де екті. Үкіметтен ештеңе сұраған жоқ, сұрағанмен де берері жоқ еді. Жыртықты жамап киіп, тартып жеп, тақұл-тұқыл тірлік кешіп, әйтеуір дағдарыстан шықтық. Алматы облысының орталығы сондай елең-алаң шақта Талдықорғанға көшті. Талдықорғанның байырғы тұрғындарын сөйлетсеңіз, қала өміріне сәйкеспейтін небір қиындықтарды өткергенін айтады. Бүгін интернет бір сағатқа өшіп қалса айғай саламыз ғой, ал ол кезде жарық, жылу өшіп қалатын десек, бүгінгі балалар сене қоймас. Сол қиындықтар қазір көрген түстей. Өңірдің дамуына Заманбек Нұрқаділовтің, Шалбай Құлмахановтың, Серік Үмбетов пен Аңсар Мұсахановтың, қазіргі әкім Амандық Баталовтың және олардың командаларының үлкен-кішілі үлесі бар. Оны бір сөзбен айту түгіл, бір сұхбатта қамту қиын.
− Алматы облысында облыстық әкімшілік тарапынан жергілікті қаламгерлерге жасалып жатқан қамқорлық туралы жиі естиміз. Яғни, қаламгерлерге үй беру, кітаптарын шығару деген секілді. Осы дәстүр қай әкімнің тұсында басталған, кім бастаған?
– Ахмет Кендірбекұлы деген ақын ағамыз бар, кезінде әкімдікте жауапты қызметтер атқарған, қазір зейнеткер. Әкімнің қолдауымен кітап шығару, қаламгерлерге тұрақты түрде стипендия тағайындау ісінің басы-қасында осы кісі болған. Алматы облысы әкімінің қолдауымен шыққан алғашқы кітап – «Жетісу жауқазындары» деген жинақ екен. Оған облыс мектептерінде оқитын ақын балалардың өлеңдері топтастырылыпты. Бұл 2002 жылы Шалбай Құлмахановтың тұсында шыққан көрінеді. Содан бері кітап шығару ісі тоқтаған емес. Кітапқа бөлінетін қаражат та жыл сайын ұлғайған үстіне ұлғайып келеді. Өздеріңіз де көріп жүрсіздер, жыл сайын шамамен 30-40 кітаптың тұсаукесерін жасаймыз. Кітап шығару ісіне жауапты арнайы комиссия құрылған, оған облыс әкімінің орынбасары жетекшілік етеді. Мен сол комиссияның бір мүшесімін. Былтырдан бері көркем әдебиетке басымдық беріп отырмыз, яғни ғұмырбаяндық, публицистикалық еңбектерді шығаруды азайттық. Жас қаламгерлердің біразының кітабы осы бағдарлама бойынша жарық көрді.
– Жыл басында Талдықорғанда Janr деген әдеби клуб құрылды деп естіп едік. Өзің соған жетекшілік етеді екенсің. Клуб немен айналысып жатыр?
– Janr әдеби клубы – Талдықорған жастарының басын қосатын ұйым. Қазір 20-30 мүшеміз бар. Бұл клубтың құрылу кезеңі пандемиямен тұспа-тұс келіп қалды да көптеген жоспарымыз іске аспай қалды. Дегенмен қам-қарекетсіз жатқан жоқпыз. Облыстық Мәдениет басқармасымен бірлесіп «Жапырақ жауған күз», «Ақпанда жауған ақ қарлар», «Біз күткен көктем» секілді жылдың үш мезгіліне сай поэзия кештерін өткіздік. Бірер ай бұрын Жұматай Жақыпбаевтың өлеңдер жинағын шығарған едік, жақында Айнұр Төлеудің «Бірдеңе» деген кітабы қолымызға тиді. Алдағы күндері Сағыныш Намазшамованың жинағы жарық көрмек. Сонымен бірге биыл Сайын Мұратбековтің 85 жылдық мерейтойына арнап С.Сейфуллин атындағы Алматы облыстық кітапханасымен бірлесіп, «Жусан иісі» деген әдеби байқау жарияладық. Бұл жобамызға Ескелді аудандық әкімдігі қолдау көрсетіп жатыр. Бұйыртса, қараша айының 20-сына дейін бұл байқауды қорытындылап, жазушының туған ауылы Қоңырға әдеби экспедиция ұйымдастырсақ деген ниетіміз бар.
− Өзіңді бұрын республикалық арналардан көруші едік, қазір облыстық «Жетісу» телеарнасында жұмыс істейсің. Облыстық эфир «таршылық» етіп жүрген жоқ па?
– Бұл жаққа марқұм Бейсен Құранбек ағамның шақыртуымен келгенмін. Келгеніме, осы қалада жүргеніме еш өкінбеймін. «Жетісу» телеарнасы аты облыстық болғанмен, заты республикалық арнамен пара-пар. Материалдық, техникалық база жағынан болсын, шығармашылық әлеует тұрғысынан болсын, кез келген арнамен бәсекелесуге болады. Әрі қазір жаңа медианың, әлеуметтік желінің заманы. Бұрын жасаған дүниеңді облыс халқы ғана көретін болса, қазір ондай шекара, шектеу жоқ. Әлеуметтік желі арқылы республикаға, онан қалды алыс-жақын шетелге таратуға мүмкіндік мол. Сондықтан қазір республикалық эфир, облыстық эфир деген шартты ұғымға айналып барады.
– «Жетісу» телеарнасының өсіп-өркендеуіне Бейсен Құранбектің сіңірген еңбегі зор екенін білеміз. Былтыр телеарна орналасқан ғимаратқа Бейсен Құранбектің атын бергелі жатыр дегенді естіп қуанып қалып едік. Сол шаруа не болды?
– Шынымен, Бейсен Құранбектің «Жетісу» тарихында алар орны бөлек. Арнаның қазіргідей жаңа ғимаратқа орналасуы да тікелей сол кісінің идеясымен жүзеге асқан. Уақытыңыз болса Бейсен ағаның өз аузынан естіген бір әңгімені айтып берейін. Серік Үмбетовтің облыс әкімі болып тұрған кезі екен. Бейсен ағамыз телеарнаның ескі ғимаратының қасынан студия салуға қаражат сұрап өтініш жазады. Бір күні жұмыста отырғанында әкім қоңырау шалады. «Әй, Бейсен, біз қазір келер жылдың бюджетін қарап отырмыз. Сен бір студияға ақша сұрап жүр едің, сол қалай болады, қанша қаражат кетеді?» деп сұрапты. Сол кезде Астанада медиа орталық ашылып жатқан кез. Ойыма сол сап ете қалды дейді. «Серік Әбікенұлы, ескіні жамап-жасқап қайтесіз. Қазір «Егемен Қазақстанның» меншікті тілшісі ана жақта, «Хабардың» тілшісі мына жақта отыр, «Қазақстан» телеарнасының тілшісі бір жақта, біз бір жақта жүрміз. Осының бәрін бір жерге шоғырландыратын жаңа ғимарат салыңыз. Астанада медиа орталық секілді болсын» дедім дейді. «А, солай ма?» деп ойланып қалыпты әкім. Содан бір кезде «болды, студия емес, журналистер үйін саламыз» деп тұтқаны тастамастан айналасындағыларға тапсырма беріпті. Осылайша, Бейсен ағамыздың дипломаттығының арқасында осындай ғимараттың құрылысы басталады. Серік Үмбетовтің тұсында басталған жоба Амандық Баталовтың кезінде аяқталып, қолданысқа берілді. Қазір Талдықорғандағы БАҚ-тың басым бөлігі осы жерде отыр. Сондықтан да бұл ғимаратқа Бейсен Құранбектің есімін беруге ешкім қарсы болмас деген ойдамын. Бұйыртса, бұл шаруа да шешіліп қалар.
– «Жетісу» арнасы ОTAU TV спутниктік желісі арқылы өз елімізді қоспағанда әлемнің он шақты еліне тарайды. Демек, шетелдердегі қазақтар да «Жетісу» телеарнасымен жақсы таныс. Облыстық телеарнаның қазіргі аяқалысы қалай?
– «Жетісу» арнасы бүгінде аймақтық телеарналардың көшбасшысы деп айтсам мақтанғаным емес. Қазір бала да, дана да өз керегін табатын арнаға айналды. Әсіресе, ұлттың рухын көтеретін, көрген адам көкейіне бір нәрсе түйетін хабарларға басымдық беріледі. Мәселен, «Жүрек сөзі», «Тәуелсіздік тұлғалары» дейтін хабарларда жұртқа белгілі азаматтармен сұхбат жүргізіледі. Олардың айтқан әңгімелері басқа жерде айтылмаған болуы мүмкін. Жеке тағдыры немесе ұлт, мемлекет төңірегіндегі ойларын сол жерде ақтарады. «Зейнеп апаның әңгімелері» атты тағы бір ерекше жоба қолға алынған. Бағдарламаны қазақтың батыр ұлы Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова жүргізеді. Бұл хабарды салт-дәстүр, ғұрып-әдет, ырым-тыйымдарға арналған теледәріс деп айтсақ дұрыс болар. Зейнеп апа бәрін елеп-екшеп, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс, нені ұмыттық, нені жасауға болмайды соның бәрін түсіндіріп айтып береді. Осы жаңа маусымда бірнеше жаңа жоба жарыққа шықты. Соның ішінде көрерменнің ерекше ықыласына ие болған хабарлар қатарында «Безбен» ақпараттық-сараптамалық хабары бар. Айбек Құттыбек дейтін әріптесіміз жүргізетін бағдарлама қоғамның ең өткір мәселесін, қызу талқыланған тақырыптарды талдап-таразылап жұртқа ұсынады. «Бір бала» атты хабар бар. Ауылда жүрген талантты балаларды таныстырады. Оларға тосынсый жасап, бір арманының орындалуына себепкер болады. Ал «Жанашыр» хабары тағдыры қиын, өмірдің үлкен соққысын көрген жандарға арналған. Әр кейіпкерге жанашыр көрермендер көмек қолын созып келеді. Тағы бір ерекше айтып кететін жоба − «Қазақ тілі». Қазақ тілінің грамматикасы түсінікті, жеңіл тілмен жеткізіледі. «Олжа» хабары да балық және аң аулауды жақсы көретіндер үшін нағыз рақаттана көретін хабарға айналған. «Жетісу» − Жетісу өлкесінің тарихынан сыр шертетін, жұмбаққа толы мекендердің құпиясын ашатын жобаларды қолға алды. Есімі ұмыт болған тарихи тұлғаларды ел есіне салуды да ұмытпады. Сонымен қатар «Жетісу» − үлкен мектеп, телевизия мамандарын даярлайтын ұстахана. Талай жас, тележурналистика әліппесімен осында танысты, жал-құйрығы жетіліп, ақпарат аламанына атын қосты.
– Қазір ел көлемінде өлкетануға баса мән берілуде. Жетісу жерінде осы жоба бойынша не істеліп жатыр?
– Үш-төрт жыл бұрын Қарқара көтерілісінң 100 жылдығына орай Райымбек ауданында ас берілді. Біз Қарқара ауылында бір мұғалімнің үйінде қонақта болдық. Ол кісі тарихшы екен. Сөз арасында «Қожеке деген күйшіні танисыз ба?» деп сұрадым. «Білмейді екем» деп жауап берді. Ал Қожеке Назарұлы сол Қарқараның тумасы. Патшалық отарлау саясатына қарсы шығып, көтеріліс жасап, ақыры жеңілген соң Қытай асып кеткен адам. Бастапқыда ол жақта абырой-беделге ие болады, соңынан жалалы болып абақтыға жабылады. Ақырында қытай жендеттері көмірдің шоғына қақтап өлтіреді. Қытай түрмесінде алғаш өлген қазақтың бірі – осы Қожеке. Қожеке – артына мол мұра қалдырған, мектеп қалыптастырған күйші. Жай күйші емес, азаттық үшін күрескен батыр күйші. Соны тарих пәнінен сабақ беретін мұғалім білмеді. Ұзақ пен Жәмеңкенің көтерілісін біледі, Қожекенің көтерілісінен бейхабар. Ұзақ пен Жәмеңке батырлар патшаға әскер бермейміз деп 1916 жылы көтеріліс бастады ғой, ал Қожекенің көтерілісі одан әріде болған, патшаға бағынбаймын деген өрліктен туған көтеріліс. Міне, біздің өлкетанудағы өзекті мәселе осы жерде жатыр. Бұл бір ғана мысал, көп ауылдың жастары ауыл іргесінде қандай тарихи оқиға болғанын, бұл өңірден қандай тұлғалар шыққанын біле бермейді. Өйткені мектепте оқытпайды, оқытпаған соң оқушылар білмей өседі. Бертінде кітап ақтарғандары өздігінен оқып білсе білді, білмесе ештеңеден хабарсыз күйі кеткен. Өзім туған Ақтерек ауылы да Қордай көтерілісінің ошағы болған. Көтеріліс жетекшісі Әли Нұрғожаұлы біздің ауылда туған. Әлидің сенімді серігі Әлжан Шубаев атамның немере ағасы еді. Осы ерлердің есімін бүгінде ұлықталып жатқан жоқ. Ауылда Әли мен Әлжанға ескерткіш тұрмақ, көше берілген жоқ. Керісінше, сол тұста патшаға қызмет қылған болыстың бәрі бір-бір көшені иеленіп алған. Ал Әли батыр көтерілісі Жетісудағы ірі көтерілістің бірі болған, ол көтеріліске Қордайдың қос ақыны атанған Кенен Әзірбаев пен Есдәулет Кәндеков те қатысқан. Кейіннен екеуі де Әлидің ерлігін жырға қосып, дастан жазғанын әдебиет пен тарихтан хабардар адамдар біледі. Сондықтан өлкетану деген өте керекті дүние. Әр ауылдың, әр өңірдің шежіресі ұғынықты жазылып, мектептерде оқытылса, балалар біліп өседі. Білгеннен кейін туған жеріне құрметпен қарайды, патриотизм осыдан басталады.
– Өзің енді қазіргі қазақ прозасында өнімді еңбек етіп келе жатқан орта буындағы қаламгердің бірісің. Осы бағытта не істеп жатырсың?
– Қалам ұстап не тындырып жүрсің, жазбайсың ба ата-бабаларыңды деп тұрсыз ғой. Мені жетісулық өнерпаздар тағдыры қызықтырады. Әсіресе, күйші, сал-серілер. Бұл да өлке тарихында қамтылмай жатқан, қамтылса да насихаты кемшін болып жатқан тақырыптар деп санаймын. Өйткені күй өнері дегенде көбіне-көп жұрттың есіне Құрманғазы бастаған батыс күй мектебі, Арқаның шертпе күй шеберлері түседі. Ал Жетісу күй мектебі дегенді көп естімейміз. Сол секілді жетісулық сал-серілер туралы да аз айтылады. Ал анығында күйшілер де, сал-серілер де бұл өлкеде болды ғой, әлгінде айтқан Қожеке, Байсеркелер сол Жетісу күй мектебінің белді өкілдері. Мен осы екі күйшіге арнап екі хикаят жаздым. Қожекенің өмірінің соңғы сәті жайлы «Тас көмірдің шоғы» және Байсеркенің «Ұран» күйінің тарихын баяндап «Күй Ұран» деген хикаят жаздым. Олар әдеби басылымдарда жарияланды. Байсеркенің «Ұран» күйінің тарихы қызық. Ахмет Жұбанов «Ғасырлар пернесі» кітабында бұл күйді еңбекшілер ұраны, бірлікке шақырған ұран дегендей түсініктеме беріп, кітапқа енгізеді. Осы арқылы күйді сақтап қалған. Ал негізінде ол азаттыққа үндеген, қазақ пен қырғызды орыс отаршылдарына қарсы күреске шақырған күй болған деседі. Сонымен бірге жақында Кенен Әзірбаев атамыздың балалық шағы жайлы «Бозторғай шырылы» деген повесті аяқтадым. Құдай қуат берсе алдағы уақытта жетісулық өнерпаздар тақырыбын жалғастырғым келеді. Еленбей, ескерілмей қалған шығармашылық тұлғалар жайлы жазу қаламгерлік бір міндетім деп санаймын.
– Ақыры тарихқа келдік қой. Тәуелсіздік алғаннан бергі жерде еліміз тарихы жаңаша жазылуда. Осы орайда Жетісу тарихын жазу, аймақ халқының басынан өткен тарихи оқиғаларды рухани тұрғыдан сәулелендіруі ісінің қарқыны қандай?
− Менің ойымша, әркім өз ісімен айналысуы керек. Тарихпен кәсіби тарихшылар айналыссын. Ал жазушылар сол тарихшылар тапқан деректерді, жазған еңбектерді пайдалана отырып, дәуірдің, тұлғалардың әдебиеттегі көркем образын жасасын. Әрине, бұрындары біздің қаламгерлер көп ретте тарихшылардың алдына түсіп кетті. Соның нәтижесінде, қазақ әдебиеті тарихи романдармен толықты. Ол жақсы, бірақ қазір заман басқа. Бұрынғыдай емес, тарих ғылымы етек-жеңін жиған болар. Жақында ғана саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссия мүшелері Талдықорғанға келіп кетті. Қала архивінде он шақты күн отырып, жұмыс істеді. Олардың не тапқаны, қандай құнды құжатқа жолыққаны әзірге біз үшін жұмбақ. Дегенмен Жетісу тарихына байланысты бір жаңалықты осы ғалымдардан күтіп отырмыз. Жалпы алғанда, ел тарихындағы ақтаңдақтар, өзекті мәселелер біздің өңірде де бар. Жетісулық алаш қайраткерлері толық зерттеліп біткен жоқ, ұлт-азаттық көтерілістері мен оның жетекшілері де әлі лайықты бағасын алмады. Алдағы жылдары осы олқылықтың орны толатын шығар.
– Мазмұнды әңгімең үшін алғыс білдіремін!