Әлихан мұрасы – ұлт қазынасы
Әлихан мұрасы – ұлт қазынасы
Мемлекеттік сыйлықтың аламан бәйгесіне ұсынылған құнды туындылардың ішінде Әлихан Бөкейханның толық шығармалары да бар. 15 томдық «Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы шығармалары», «Әлихан Бөкейхан. Қазақ жерінің жоқшысы» атты монография мен «Әлихан Бөкейхан» тұлғалық энциклопедиясын құрастырған ғылыми топтың жетекшісі, 1991 жылдан бастап Әлихан Бөкейханның телегей теңіз мұрасын арнайы зерттеу тақырыбына айналдырып, оларды жыл сайын толықтырып, ой елегінен өткізіп, жаңаша зерделеп, бүгінде орыс, ағылшын, украин және түрік тілдеріне аударып, күллі әлемге паш етуге әрекеттеніп жүрген – әлихантанушы ғалым Сұлтан Хан Аққұлы.
Осыдан 30 жыл бұрын жарияланған тәуелсіздігіміз туралы сөз қозғалғанда өткен ғасырдың басында қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды армандаған ұлттық саяси, интеллектуалды элита өкілдерінің көшбасшысы Әлихан Бөкейханның азаттық жолындағы қиян-кескі күресі мен халқына қалтқысыз қызметін айқындайтын төл тарихымыздан айналып өте алмаймыз. Өйткені тағы да Әлиханша айтсақ, «өзінің тарихын ұмытқан ел не істеп, не қойғанын білмейді». Шын мәнісінде, бүгінгі тәуелсіздігіміздің қадір-қасиетін жете түсіну үшін, біз алдымен Әлихан Бөкейханның мұрасын толық игеруіміз қажет, одан кейінгі сатысы – өскелең ұрпаққа жеткізу, насихаттау. Тәуелсіздігіміздің 30 жылдық тарихында Әлихан Бөкейханның мұрасы айтарлықтай жинақталды деуге болады. «Қазақстан тарихын оқыту тұжырымдамасы» қабылданған 1992 жылдың қыркүйегінде алдымен «Жазушы» баспасына, содан соң «Қазақ энциклопедиясына» Әлихан Бөкейханның қазақ және орыс тілдеріндегі бұрын-соңды ғылыми айналымға енбеген мұрасының 3 томдық тұңғыш жинағы тапсырылған. Алайда аумалы-өтпелі кезеңнің салдарынан болар, сол 3 томдық жинақ «Қазақ энциклопедиясында» үш жылдай қозғалыссыз жатып қалады. Тек араға екі жыл салып, 1995 жылдың қарашасында «Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы – Избранное» деген атаумен 3 томдық барынша қысқартылып, баспадан 1-томдық болып жарық көреді.
Сонау 90-жылдардың ортасында Әлихан Бөкейханның таңдамалы шығармаларын Санкт-Петербор, Мәскеу, Самара, Орынбор, Ташкент, Омбы, Томск, Семей, Алматы сияқты қалалардағы кітапхана, музей және архив қорларынан жинап, ғылыми айналымға енгізуге өзіндік үлес қосқандардың бірі – сол кездегі өрімдей жас жігіт Сұлтан Хан Аққұлы болатын. Ол ұлт көшбасшысының мұрасын тірнектеп жинап, топтастырып жинақ шығарумен ғана шектелмей, 1992-1995 жылдары 7 сериялы «Қыр баласы», одан соң «Абай және Әлихан» атты деректі фильмдердің сценарийлерін жазады әрі солардың жүргізушісі болады. Бұл фильмдердің Тәуелсіз Қазақстанның орталық телеарнасынан сол жылдары үзбей көрсетіліп тұрғаны, қазіргі зиялы қауымның есінде болар. 1995 жылы Сұлтан Хан Аққұлы «Қазақ Энциклопедиясынан» шыққан жаңағы «Әлихан Бөкейхан. Таңдамалы – Избранное» жинағын құрастырып, ғылыми түсініктері мен библиографиялық көрсеткішін жазады, баспаға әзірлейді. Жинаққа Ә.Бөкейханның қазақ және орыс тілдеріндегі ғылыми зерттеулері, монографиялары, мақалалары, сөздері, баядамалары, аудармалары мен хаттары жинақталады. Әрине, бұл істің басы-қасында оның ғылымдағы нартұлға ұстазы әрі ғылыми жетекшісі М.Базарбаев тұрды. Ол алғаш рет бұрынғы кеңестік әдебиетте қалыптасқан «Қыр баласы – Елағасының» ресми құжаттардағы тегіне қатысты өз тұжырымдарын жасап, ендігі жерде ғылыми әдебиетте Әлихан Бөкейхан деп дұрыс жазылуын негіздеп берді. Бұл қадам, кейінірек жас ғалымдардың құжат рәсімдеу кезінде тегін «-ов»-сыз жазуға түрткі болды. Мысалы, Дихан Қамзабекұлы, Ақжігіт Әлібекұлы және т.б. ғылым жолындағы азаматтарды айтуға болады.
Міне, содан бері Сұлтан Хан Аққұлы тынымсыз ізденіс үстінде келеді. Осы уақытқа дейін автордың «Әлихан Бөкейхан. Шығармалары – Сочинения» 15 томдық жинағы; қазақ тілінде 2 томдық «Әлихан Бөкейхан. Қазақ жерінің жоқшысы» атты (2017), ағылшын тілінде
1 томдық Alikhan Bokeykhan. The Unifier of Kazakh Lands атты (2017), украин тілінде «Аліхан Букейхан. Син Великого степу» (Украина, 2017) және орыс тілінде 2 томдық «Алихан Букейхан. Собиратель казахских земель» монографиялары (2017); «Әлихан Бөкейхан» тұлғалық энциклопедиясы. («Қазақ энциклопедиясы», 2018) атты ғылыми-зерттеу еңбектері жарыққа шықты.
Ерекше атап өтетін мәселе – жоғарыда аталған «Әлихан Бөкейхан. Қазақ жерінің жоқшысы» атты монография – қазақ, ағылшын, украин және орыс тілдерінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. Осы күні бұл монография 80 миллионға жуық оқырманы бар түрік тіліне аударылып, Әлихан Бөкейханның туғанына 155 жыл толу құрметіне осы жылдың соңында Анкара қаласында жарыққа шығады деп жоспарланып отыр.
Белгілі қоғам қайраткері, экс-сенатор Сабыр Қасымовтың мәліметтеріне қарасақ, Әлихан Бөкейхан шығармаларының алғашқы 3 томдығы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің «Әлеуметтік маңызды әдебиет» бағдарламасы бойынша 2009 жылы, 4-5 томдары 2010 жылы, 6-9 томдары 2013 жылы басылып шықты.
Терең ізденіс пен зерттеулерге құрылған таңдамалы шығармалар мен монографиялар ресейлік «Степной край», «Иртыш», «Семипалатинский листок», «Известия Западно-Сибирского отдела ИРГО», «Сибирские вопросы» және ұлттық «Қазақ», «Сарыарқа», «Бірлік туы», «Ақ жол», «Еңбекші қазақ» сынды басылымдарда «Қыр баласы», «Түрік баласы», «Қ.Б.», «Сын степей», «Ал.-Кочевник», «Статистик», «Старый Степняк» деген 40-қа жуық бүркеншік есімімен белгілі Әлихан Бөкейханның (1866-1937) қоғамдық-саяси және ғылыми-ағартушылық қызметінің әртүрлі қырларын объективті тұрғыдан ашуға арналған. Ә.Бөкейханның саналы өмірі мен күреске толы қызметін зерттеу барысында С.Аққұлының Кеңес Одағы күйремей тұрған 1991 жылдың тамызында ССРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (КГБ СССР) Мәскеудегі орталық мұрағатынан Ә.Бөкейханның ісіне тұңғыш қол жеткізіп, зерттегенін ерекше атап өткеніміз де жөн болар.
Автор Ә.Бөкейханның өмірі мен қызметін 5 кезеңге бөліп қарастырады: бірінші кезеңі – дүниеге келген 1866 жылдан Қарқаралы, Омбы, С.-Петерборда білім алған «Өсу кезеңі», елге (Омбы – ол кезде Ақмола облысының құрамына қарайтын – К.І.) қайта оралып, алдымен публицистік, журналистік қырынан танылып, одан көшпелі тұрмыстан жартылай отырықшылыққа көшкен халқының бүкіл тұрмыс-тіршілігін, шаруашылығын, жалпы мәдениетін, жер-суын зерттеген ғұлама ғалым, Алаш қозғалысын қалыптастырып, оған жетекшілік еткен ұлт көшбасшысына айналған 1908 жылға дейінгі «Омбы кезеңі», 1909-1917 жылдар аралығын қамтитын «Самар кезеңі», 1917-1920 жылдар аралығындағы «Алашорда кезеңі», 1922-1937 жылдар аралығын қамтитын «Мәскеу кезеңі». Өмірінің үшінші «Самар кезеңінде» Ә.Бөкейхан Самара қаласында тұрады, саяси эмиграцияда жүріп, Петербор, Орынбор, Мәскеу, Минск, Киев қалаларында болған, жұмбаққа толы бұл кезеңде Ә.Бөкейхан масондық қызметімен де ерекшеленеді. Кеңестік билік салтанат құрған жылдарымен тұстап-тұс келетін бесінші, яғни ғұмырының ақтық мәскеулік кезеңінде Ә.Бөкейхан алашордашыларға рақымшылық жасалуына қарамастан, тағы да үш дүркін (1920, 1922, 1926 жж.) тұтқындалады. Соған қарамастан Ә.Бөкейхан, екінші рет 1906 жылғы Тұзқалада ұсталған кездегі «керегі мен болсам, мен қашпаймын» деген сөзін қайталағандай болып, кеңес өкіметінің өзін күштеп Мәскеуде ұстауына да көнеді. 1925 жылдан ақырғы рет тұтқындалған 1937 жылдың шілдесіне дейін НКВД-ның қатаң бақылауына алынады.
1937 жылғы жаппай саяси қуғын-сүргін кезінде Мәскеудегі Бутырка түрмесінде ату жазасына кесілген Ә.Бөкейхан өзінен кейінгі ұрпағына орасан мол өшпес мұра қалдырды. Ол универсал тұлға болды. Стратег саясаткер, қайраткерлігін былай қойғанда, қазіргі журналистика, көсемсөзші, әдебиеттану, фольклортану, заң, тарих және этнография, экономика мен ауыл шаруашылығы, жер қатынастары мен тіпті астрономия сияқты жаратылыстану ғылым салалары бойынша зерттеулер жазған. Ол Императорлық Орыс географиялық қоғамы (ИОГҚ) Батыс Сібір бөлімінің әрі оның басқарушы комитетінің (Распорядительный комитет. – К.І.) мүшесі болған (1896-1908), Қазақ далалық аумағындағы «артық жерлерді» айқындау мақсатында жасақталған Ф.Щербина (1897-1901) мен С.Швецов (1902-1903) экспедицияларына қатысып, ресейлік ғылыми-зерттеу жұмыстарына белсене араласқан. Оның нәтижелері туралы әлихантанушы ғалым Сұлтан Хан Аққұлының «Әлихан Бөкейхан. Қазақ жерінің жоқшысы» деп аталатын монографиясында терең, жан-жақты әрі бірыңғай тарихи деректер негізінде сипатталған.
Ә.Бөкейханның негізгі мамандығы «ормантанушы ғалым» болғандықтан, ол туған өлкесінің тарихына, табиғатына, ауа райына және флорасы мен фаунасына қатысты деректерді өте жетік білген. Қазақстанның далалық өлкесін зерттеген «Щербина экспедиция» жұмысын толық аяқтай алмаса да, Семей және Ақмола Дала өлкесінің 12 оязы бойынша керемет құнды ғылыми-статистикалық материалдар жинап, оларға мұқият талдау жүргізіп, зерделеп, 1899-1909 жылдар аралығында «Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и обработанные экспедицией под руководством Ф.А. Щербины» атты 11 томдық еңбек жарияланды. Осылардың ішінен 4, 6, 9 және 11 томдарындағы материалдар Әлихан Бөкейханның тікелей қатысумен баспаға дайындалған.
1899 жылы құрылған Мәскеу ауылшаруашылық қоғамының Омбы бөлімі басшыларының бірі ретінде Ә. Бөкейхан 1904 жылы Омбыда өткен «сүт шаруашылығы мен мал шаруашылығы қызметкерлерінің» съезіне қатысып, қазақ малшыларының сүт пен май өндірудегі қиындықтарын шешу және осы саланы дамыту, қазақ қойы, сиыры мен жылқы тұқымын жақсарту жөнінде баяндама жасады. Ол бұған дейінгі жарияланымдарында да Ақмола мен Семей облысының қазақтары арасында ауылшаруашылық өнімдерін дамытуды, соның ішінде артельдерге бірігіп, май-сүт жасайтын өндірушілерді қолдауды, алаяқтармен, іштен шыққан жалған саудагерлермен күресуді да қадап айтады.
Ресей империясының Қазақ даласына орыс шаруаларын қоныстандыру арқылы отарлау саясатын петерборлық «Сибирские вопросы» журналы, «Речь», «Мусульманская газета», «В мире мусульманства», мәскеулік «Сын отечества» газеттері, өзі бас редакторы болған омбылық «Иртыш», «Омич», «Голос степи», семейлік «Семипалатинский листок» газеттерінде жарияланған ондаған шағын және көлемді мақалалары мен зерттеулерінде әшкерелеп, сыни көзқарасын білдіреді. «Аграрлық мәселе түбегейлі шешілуі керек, ал оны шешуге бюрократия дәрменсіз, – деп ашына жазады «Сын степей», – ол тек халықтың шынайы өкілеттігінің (Мемлекеттік Дума. – К.І.) қолынан ғана келеді».
Автор «Әлихан Бөкейхан. Аманат» деп аталатын 2 томда «Қыр баласының» самаралық кезеңінің құпиясын жан-жақты ашуға тырысқан. Ә.Бөкейханның ОГПУ тергеушісіне берген түсініктемесі бойынша, ол «1909 жылдан 1917 жылға дейін Самара Дон жер банкісінде жер бағалаушы (таксатор) ретінде жұмыс істеген». Міне, осы және өзге де өзекті тақырыптарға арқау болған Әлихан Бөкейханның таңдамалы шығармаларындағы қазақ қоғамының пайдасына асатын ой-тұжырымдарды насихаттау – бізде әлі де жеткіліксіз. Орайы келгенде айтарымыз, Әлихан мұрасын, әрине, алдымен зиялы қауым өкілдерінің өздері тереңірек игеруді ниет етсе, біз алмайтын асу да, алынбайтын қамал да болмас еді, қазіргі күрмеуі қиын проблемалар да өздігінен оп-оңай шешілер еді.
Күлпаш ІЛИЯСОВА, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің доценті, алаштанушы