Қаракөз Сүлейменова: Ол – бекзаттықтың үлгісі, дегдар адам

Қаракөз Сүлейменова: Ол – бекзаттықтың үлгісі, дегдар адам

Ол туралы: «Айналайын, Досхан, бұл рөлді Шәкен Айманов сомдағанын көрген адаммын, кем түспегеніңе қуандым..» Ғабит Мүсірепов ( «Ақан сері – Ақтоқты») «Айналайын, Досхан, дүниеге маңдайыңнан сүйетін-ақ кино әкеліпсің...» Ақселеу Сейдімбеков («Біржан сал») «Шынымды айтсам, сахнадағы Ақан – Досханды алғаш рет қатты қызғандым. Ақан–Досхан да жап-жас, Ақтоқты–Райхан (Қалиолдина) тіпті сұлу, сым­батты, тәкаппар...» Қаракөз Сүлейменова Тізе берсек, бұл ұзақ-сонар пікірдің соңына жетпеспіз. Біз әдеттегі үрдісімізбен ендігі әңгімені актердің сүйген жары, қазақтың қайраткер қызы Қаракөз Асқарқызымен жалғастырдық. Сол күні Алматының кеші де қоңыр тартып тұрды. Алқы­зылданып батып бара жатқан күннің жып-жылы, жанға жайлы реңі кенеттен қарсы отырған актер жарының жүзіне ауғандай, әдемі бір кейіпке енген кейіпкеріміз өткенге аса риза қалыппен әңгіме бастады. – Шынымды айтсам, мен Досекеңді алғаш рет он екі жасымда көрдім. Үнемі мек­тептен шыққан соң №5 троллейбуспен үйге қайтамын. Күнде көріп, күнде жүретін көшем болса да, терезеден даланы қызықтап, тел­міре­мін де отырамын. Бірде есіктен үстін­де ұзын қара плащы бар, басындағы қалпағы ерек­ше жарасып, өзім кинодан ғана көрген актер кіріп келе жатты. Сол жылдары, яғни 1977 жылы шыққан «Бандыны қуған Хамит» ел арасында жағымды пікір қалыптастыра бастаған-ды. Көзім жыпылықтап, тірі актер көр­геніме іштей қуанып , сол жаққа қарай бере­мін. Әрине, ол мені байқаған да жоқ, тіпті мен жаққа көз де салмады. Ішімнен « үй­ленген болар, бәлкім балалары да бар шы­ғар» деген бір ой жылт ете қалды. Кейін ойлаймын ғой, қазақ «Он үште отау иесі» де­генді бекер айтпаған-ау, қыз бала бойжете бас­тағанда оның бойында да, ойында да әйел­ге тән қасиеттер пайда бола бастайды екен. Содан ол театрдың алдындағы аялда­ма­дан түсті, ізінен мен де түстім. Өйткені біз­дің үй Мәметова көшесінің, яғни жастар теа­т­рының артында. Аялдамадан бірге түстік. Ол алда, мен артта, оның басқан ізін санап, қа­да­мым жетпесе де, соңынан ілесіп келемін. Қыз­меткерлер кіретін есіктен сұлбасын ұза­тып салып, сылбыр басып үйге беттедім. Жалпы, мен бала күнімнен керемет пысық болдым. Жылдам, қолды-аяқ­қа тұрмайтын, аузы жабылмайтын бала бо­лады ғой, алғыр, тіл алғыш. Анам кейде ма­ған ұзақ қарап отырып: «Құдай-ау, осы қыз­ды шынымен мен тудым ба», – деп таң­ға­лып отырушы еді. Ол кісінің табиғаты бө­лек­теу, ұстамды, сабырлы, жай, бабымен сөй­лейді ғой. Ал мен шапшаңмын. Ол жа­ғы­нан әкеме де, анама да емес, Айтотыма қатты ұқсаймын. Әкемнің анасы – Айтотым жарықтық, тез шешім қабылдай білетін, кез келген қиындықтың шешуін дәл тауып, кесек сөйлейтін кісі еді. Сондай пысық, ылдым-жылдым, шапшаң қимылдайтын, аузы мен қолы бірдей қимылдап жүріп-ақ талай шаруа­ны лезде тындырып тастайтын, отба­сылық іс-шараларды ұйымдастыруға кел­генде де алдына жан салмайтын, былай қара­ған кісіге кірпияздау болғанымен, өте іс­мер кісі болды. Кесек сөйлейтін-ді. Қаракөз сонау алыста қалған, осыдан отыз жылдан аса уақыттағы бақыт­тың бастауынан қанып су ішкендей, алдын­да­ғы кеседен түрлі шөп қосындысымен дайын­­­далған шәйін бір ұрттап қойды да, әң­­гімесін жалғастырды. – Сол күні үйге шығарып салды. Екеуміз бі­раз жерге дейін жаяу келіп, баяғы №5 трол­лейбусқа отырдық. Одан кейін қазақтың та­лантты актрисасы Тұрақан апайдың үйінде жо­лықтық. Ол да бір қызық кездесу болды. Тұра­қан апай театрдың жас актерлеріне шәй бере­тін болыпты да, мені қоса шақырыпты. Ойым­да ештеме жоқ, өзіме қатты ұнайтын әдемі көйлегімді киіп, неге екенін білмеймін, сол кездері басымнан орамал тастамаймын. Апайдың үйіне келсем, Досханнан басқа еш­кім жоқ. Абдырап қалдым. Апай дас­тарқанды жайнатып қойыпты. Үшеуміз ғана отырып, кешкі ас іштік. Қоюлатып құйып берген, сүт қатқан шәйін ішіп отырып, кеш қарая бас­та­ғанда қоштасып сыртқа шықтық. Тағы да жаяулатып келеміз. Кейін естідім ғой, апайға мені шақырыңыз деп өтінген Досхан екен. Сол кеште алғаш рет құшақтады. Аялай сүйді. Сосын біраз уақыт үнсіз қалды да: «Алтын қыз, сен менің тағдырымды біле­сің бе? – деп сұрады. Мен де жұлып алғандай, «Білемін, бірақ ол бала мені қабылдамаса, біз ешқашан кездеспейміз», – дедім. Ол да, мен де үнсіз қалдық. Бірер уақыттан соң ғана, «Қазір үйге жүрші, орамал салайық», – деді. Мен селк ете қалдым. Келіспедім. Оқуымды бітіру керек болды. Манадан бері, қазақтың талантты ұлы, өзінің сүйіп қосылған жары, ақтаңгер актер Досхан аға Жолжақсыновпен жұптасқан ғұмыры, бақытты сәттері қос жанарынан, алабұртқан жүзінен шиыршық атып отырған Қаракөз бір сәт жанарына келіп қалған жасты сілкіп тастады да, ойға батқан жүзін сыртқа бұрып әкетті. Әлдебір жүрек сыздатқан, жанына батқан сәті есіне түскенін ұғыну аса қиын емес еді. Мен де үнсіз ғана сыртқа көз жібердім. – Ата-анамның ажырасуы мені тым ерте есейтті. Тоғыз жасар балаға, әсіресе қыз ба­лаға бұл оңай соққы емес еді. Тоғыз жас нағыз балалықтың бал дәурені ғой. Аш-жалаңаш болмадым. Бірақ психологиялық тұрғыдан жеңіл болмады. Мен әкемді де, анамды да, екі адуынды әжелерімді де, екінші әкемді де өзім үшін ақтап алған адаммын. Себебі басқаша өмір сүру мүмкін емес еді. Себебі ол маңдайға жазылған тағдыр! Олардың мінез­дері, өмірге ді көзқарастары, олар­дың табиғаты, олардың өмір сүру дағдысы, ұстанымы әртүрлі. Оны түсіну маған оңай болмады. Өмір деген тек күлкіден ғана тұр­майды, өмір арпалыс, тартыстан тұрады. Қиын­дықтардан құралады. Өмір, бәлкім, сонысымен қымбат, сонысымен қызық! Өмір­дің, ғұмыр кешудің осындай пәлсафалық қа­ғидаларын ерте ұқтым. Екі адамның ара­сындағы сезімнің, махаббаттың, тіпті, сол шы­найы сезім арқылы берілетін мейірімнің қандай болатынын Досханның құшағында тұ­рып алғаш сезіне, түйсіне түстім. Сондық­тан да осы бір айқасқан құшағымыздың ажыра­мауын қаладым. Бірақ сол күннен кейін Досекем бір ап­та хабарсыз қалды. Осы бір апта бір ға­сырдай болды мен үшін. Санам сан саққа жү­гіргені сонша, ойыма не келмеді десеңізші?! Мен әлгі өмірдің шынайылығы, махаббаттың тұрақтылығы, жалпы өмір сүрудің қызығы мен шыжығы – екі адамның арасындағы бай­ланыс... бәрі-бәрі көңілімнен көшіп кет­кен­дей күй кештім. Оның мейірлене қара­ғаны, аялағаны түсіме айналып кетер ме екен деп қорықтым. Кейін айтады ғой, «сондағы сенің еркін қимылың, құшақтағаныма қар­сылық білдірмегеніңе бір жағынан жүре­гім шайылып қалғандай болды», – дейді... Менің де шексіз сүйіп қалғаным сонша, ол ойла­ғандай ұялшақтық танытпай, құшағына еркін, қымсынбай енгенім, оның ішіне «ала­құйын» тастаса керек. Сол аралықта Мәскеуге, Ш.Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» кинофильмінің түсіріліміне кетті. Сағына бастадым. Қыз бен жігіт болып ұзақ уақыт жүр­месек те, сағынып кездескен кездерім әлі есімде. Қол ұстасып қыдырған кештердің бірінде: «Әйеліңізбен неге ажырастыңыз?» деп сұрадым. «Біреумен көріп қалдым» деді. Өті­рігі, не шыны екенін ажырата алмадым. Одан әрі маған да ештеңе керек емес еді. Өйткені маған дейінгі ғұмыр, тірлігіне оның да, өзімнің де бас қатырғым келмеді. Осылай тағдырымыз тоғысып, бас қостық, шаңырақ кө­тердік. Ол кезде мен жиырма бір, ал Досе­кем отыз жеті жаста еді. Ойлап отырсам, жа­­рықтық әжем айтпақшы, жап-жас, бала екен ғой. Қазір ол орта жас, елдің сол жастағы ба­лалары әлі күнге үйленбей, сұрбойдақ бо­лып жүр. – Досхан аға қандай әке, қандай ата, қан­дай актер? – Күйеу деген түсінік бір бөлек, әке де бір бө­лек, ата деген де бөлек, ал азамат деген тү­сінік бір бөлек, білген адамға оның жиын­тығы – тұлға! Ал Досекеңдей халықтың ықы­­­ласына, құрметіне, махаббатына бөленіп, өнер­дің биік белестерін бағындырған азамат, ол енді тұлға ғана емес, бекзаттықтың үлгісі, тәлімі. Дегдар адам. Сондықтан болар, ол өте мейірімді, балажан. Олармен санасып, ақыл­дасып отырады. Біржан мен Бекзатты баласы емес, жақын досындай пікірлес, сырлас көре­ді. Артық қимылын көрсе, дауыс көтермей-ақ, түсінісіп жатады. Жекіп, ұрысып жататын сәт­­тері сирек. Біржанды он төрт жыл бірге тұрып, үйлендіріп, бөлек шығардық. Төрт не­мереміз бар. Ал Бекзаттан бір немере, алты жас­та. Қызымыз Ділдәні ерекше жақсы көре­ді, еркелетеді. Биыл Мәскеу мемлекеттік ха­лық­аралық-экономикалық институтына түс­ті. Ал актер ретінде, менің жарым бол­ған­дықтан емес, шынымды айтсам, әри­не үлкен-кіші актерлер ренжімес деп ой­лай­мын, Досханнан артық актер жоқ деп есеп­теймін. Осы жасына дейін алғаш «Бандыны қуған Хамит», «Бастау» мен «Гауһар тас» сын­­­­­ды әлі күнге құндылығын жоймаған қа­зақ киносынан басқа, екі жүзден астам кино, театр кейіпкерлерінің қайсысын алсаңыз да, Досханның өнерге адалдығын, бар болмы­сымен берілгенінің куәсі боларыңыз анық. Атаның күші мен ана сүтінен дарыған осынау қабілет-қарымы кейінгі жылдардағы ұла­ғатты ұстаздарынан үйренген тәлім-тәр­бие­сіне ұласып, өнердің биік тұғырына көтерілді. Олай дейтінім, ата-енем де өнерден құра­ла­қан жандар емес еді. Ал өнер айдынында аңызға айналған Асқар Тоқпанов, КСРО халық әртістері Шолпан Жандарбекова мен Хадиша Бөкеевалардан құралған мемлекеттік комисия алдында қабылдау емтихандарынан сүрінбей өтіп, өнер институтының студенті атан­ды. Одан кейін қазақтың кино өнеріндегі шоқ­тығы биік Абдолла Қарсақбаевтың на­зарына ілігуі де оның талантын ширай түс­кен. Оның «Құнанбайдағы», әсіресе «Билер сахнасындағы» ойыны, анау Қодар мен Қамқаны дарға асамыз деп тұрғандағы «Қо­дардың туысқандары келіп тұр екен» де­ген жерінде, «Маған десе, атам Өскенбай тірі­ліп келсе де» деген диалогі керемет. «Бір­жан салдағы» Ләйлім екеуінің судан шығып ке­ле жатып, Біржан – Досханның маң­дайы­нан сорғалаған суды сілкіп тастайтыны... «Көшпенділерде» «Ораз, жылқыны таңдап бер» дейді ғой, сонда қақпадан шығып шауып бара жатқаны... аттан секіріп түскені... Бәрі ұнайды, жасандылықсыз, шынайы! Мен үшін ол түскен әр фильмде осындай өзіме қатты әсер еткен, ұнайтын кадрлары жеткілікті. Ал қыр­ғыз ағайындардың қаншама фильміне түсті. Толомуш Өкеевтің «Алтын күз», Сүй­мен­құл Чокморовтың «Ыстықкөлдің алқы­зыл гүлдері» фильміндегі Біржан салдың «Те­­­міртасын» қалай шырқайды?.. Айта берсек, тізе берсек, бұл тізім жалғаса берері сөзсіз. – Досхан ағаның үнемі гүл сыйлап жүре­тінін естіп, көріп жүрміз. Ал өзіңнің ерек­ше сый-кәдең бар ма? – Иә, ол рас. Сөз басында айттым ғой, екеу­міз қыз-жігіт болып ұзақ та жүрмедік. Бі­рақ талайлардың махаббатына куә болған әсем Алматының жазғы, күзгі бақтарында қол ұстасып талай қыдырдық, бірақ ешқашан гүл сыйлаған емес-тін. Жұптасқан отыз үш жылда үйге гүлсіз келгені сирек, үнемі құшақ-құшақ гүл әкеледі. Ал мен ешқашан шығарып салған емеспін. Бірақ қай жақтан, қашан, күн­нің не түннің қай мезгілі болса да, ұшақ­пен не пойызбен келсе де, үнемі қарсы алуға шығамын. Ол келетін күні қандай тығыз шаруа-тірлік болса да, алдынан шығып, күтіп алу үрдісі берік сақталған. – Ұнайтын қасиеті? – Қалжыңбастығы, тапқырлығы ұнайды. Жі­гер­лілігі ұнайды. Арзан күлкі, арзан ойдан аулақ тазалығы ұнайды. Өте адал, тақуа кісі. Отбасын өте жақсы көреді. Талғамы биік. Өзі­нің де, менің де жақсы киініп, әдемі жүр­ге­німді қалап қана қоймай, талап етеді. Бүгінгідей қуаныш-жақсылық, әрине, оңай келмегенін де жасыруға болмас. Адам баласы өз өмірінде көрген қиындық­тары, сәтсіздіктері арқылы есейеді, шыныға­ды, ширайды, ширатылады, өседі. Бұл – заң­ды­лық! Әр нәрсеге де қанағатшылықпен қарау керек, ал шыдамдылық, төзім жетпей жат­қан жерде, ұйыған ұя да болмайды. Оның бәрін қиюластыратын, қалыптан шығармай берекесін кіргізу, ол – сенің міндетің. Өйткені бұл өмірге әйел болып келдің! Сол ерекше қа­сиеттеріңді бағалап, құрметтей білген, сый­лай білген, сүйе білген азаматтарымыз аман болғай. Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың екі мәрте лауреаты, Қырғыз Республикасының еңбек сіңірген әртісі Досхан Жолжақсынов жетпіс жасқа толды. Ол өзі айтатындай, «ішкі сыны» босаңсуға жол беруге болмайтынын, «өмір мен өнерде үнемі ақбоз ат мініп» жүрмейтінін терең жауапкершілікпен сезінген, парасатпен пайымдаған Тұлға! Бүгінгі ықшамдалып беріліп отырған Қаракөз ханымның ақтарыла айтқан әңгімесінен сұрапыл суреткердің қыр-сыры мол көп қасиетінің біршамасына ғана қанықтық.

Әңгімелескен Таңсұлу АЛДАБЕРГЕНҚЫЗЫ