Польшада қазақ тілін оқытып, ұлттық дәстүрімізді насихаттап жүрген қазақ қызы
Польшада қазақ тілін оқытып, ұлттық дәстүрімізді насихаттап жүрген қазақ қызы
Польшадағы Адам Мицкевич атындағы Познань университетінің профессоры Гүлайхан Ақтай – Еуропа университеттерінде қазақ тілін оқыту үшін шақырту алған алғашқы лекторлардың бірі. Факультет ішінен қазақтану бөлімін ашып, қазақ-поляк сөздігін құрастырып шығарған білікті маман поляктардың қазақ тілін үйренуге деген құлшынысы мол екенін айтады. Шетелде қазақ тілінің насихатталуы үшін қолымнан келгенше жұмыс істеймін деп, ауқымды жоспар құрып отырған Гүлайханға хабарласып, әңгімелескен едік.
– Халықаралық қазақ-түрік университетінде жұмыс істеп жүргеніңізде қазақ тілі сабақтарының оқытылу әдісін ұнатқан еуропалық ғалым сізді Польшаға шақырған деседі. Солай ма?
– Солай. Жалпы, өзім Түркістан облысына қарасты Мақтаарал ауданының тумасымын. Ұстазым Бижан Оразымбетов сабақты қызықты өткізіп қана қоймай, сабақтан тыс уақытта да бағыт-бағдар беріп, тіл саласының маманы болуыма септігін тигізді. Десек те, бірінші жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ге оқуға түсе алмай қалдым, тіпті өз шығармамды тексеру үшін апелляцияға да бердім. Бірақ бұдан ештеңе өнбеген соң, бір жыл жұмыс істеп, келесі жылы қалай болғанда да филолог боламын деп Қыздар педагогикалық институтына оқуға түстім. Біз топта бес-алты қыз күні-түні кітапханадан шықпай, сабақты үздік оқып, оқуды қызыл дипломға бітірдік. Диплом жұмысын қорғайтын кезде комиссия қатарында отырған академик Сейіт Қасқабасов бізді ауылға жібермей, қалада алып қалу керек екенін, жастарға осындай жалындап тұрған мамандар тіл үйрету қажеттігін айтып, ауылға барып, ата-анамызға дипломымызды көрсетіп, қалаға қайта келуімізді сұрады. Бірақ әкем ата-анасыз өскендіктен балаларының қасында болғанын қалап, Алматыға жібергісі келмеді. Сөйтіп, үлкендердің сөзінен аттап кете алмаған мен ғылым жолын қуамын деп, құрылғанына аз ғана жыл болған Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің аспирантурасына оқуға түстім. Оны бітірген соң, тіл үйрету орталығында оқытушылық жұмысқа тұрдым. Бір күні сабаққа келсем әріптестерім оқу орнымызға Еуропадан арнайы қонақ келгенін, оның қазақ тілінің қалай үйретілетінін, сабақтардың қалай жүретінін білу мақсатында келгенін айтып, улап-шулап жүр. Сөйтсек, шығыстанушы, түркітанушы Адам Мицкевич атындағы Познань университетінің профессоры Хенрик Янковски Қазақстанның түкпір-түкпірін аралап, әр өңірдегі қазақ тілін оқыту әдістемелерін зерттеп жүр екен. Арада екі жыл өтер-өтпес уақытта Познань университетінің өкілдері біздегі оқу жүйесін ұнатып, қазақ тілінің маманы қажет екенін айтып, ресми хат жолдайды. Сөйтіп, орталық басшылығы мені таңдап, екі университет арасындағы келісімшарт негізінде 2002 жылдың қыркүйек айының жиырмаларында Польшаның Познань қаласына қазақ тілі пәні бойынша оқытушы ретінде жұмысқа тұрдым.
–Факультетте қазақтану бөлімінің ашылуына мұрындық болыпсыз. Кейін түсінгенімдей, бұл бөлім жабылып қалған секілді...
– Иә, осында жұмысқа тұрғалы бері сол мақсатты көздеп, ақыры 2009 жылы Қазақтану бөлімі ашылды. Сол кезде «Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас» дегендей, асықпай, үнсіз жүріп те біраз жұмыстың бетін қайыруға болатынына көзім жетті. Қазақтану бөлімінде өте көп шаруалар атқарылды: қазақ тілі мен әдебиеті туралы ғылыми еңбектер жазылып, ғылыми конференциялар өткізілді, көптеген ғылыми еңбектер жарыққа шықты. Ғылыми еңбек демекші, әр оқулық шыққан сайын ең алдымен Қазақстанға, соның ішінде ұлттық кітапхана мен А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институтына жіберіп отырамын. Одан бөлек, қазақтілді оқулықтар әзірлеп, қазақ-поляк сөздігін құрастырып шығардық. Әдепкіде оқулықтар мен сөздіктер жеткіліксіз болды. Студенттер алдымен поляк тілінен орысшаға, сосын орыс тілінен қазақшаға аударып жүрді. Ескіріп қалған қазақ-ағылшын сөздігі болды, бірақ оны пайдалану мүмкін емес еді. Сөйтіп, 2002-2011 жылдар аралығында сөздікті әзірлеп шығардық. Бұл тек сөздердің аудармасы ғана емес, ішінде түрлі мысалдар мен түсініктемелер берілген, сондай-ақ грамматика ережелері кіріктірілген. Содан не керек, он жылдығымызды атап өтеміз деп жүрген кезде 2019 жылы Польшаның білім жүйесіне енгізілген құрылымдық өзгерістер себебінен қазақтану бөлімі жабылып қалды. Он жылдық мерейтойды атап өте алмасақ та, осындай бөлімнің болғаны ұмыт қалмасын деген мақсатпен 2020 жылы «Қазақтану бөлімінің он жылдығына арналған жинақты» жарыққа шығардық. Десек те, біз мұнымен тоқтап қалмаймыз. Біздің университетте жалпы саны қырық төрттен астам тіл оқытылады. Мен бакалавриат бөліміндегі студенттерге қазақ тілі, қазақ тілінің грамматикасы, Орта Азия қоғамы, кәсіби қазақ тілі секілді сабақтар жүргіземін. Ал магистранттарға биылдан бастап жаңадан ашылған қазақ тіл білімі мен Орта Азиядағы тілдік байланыстар курстарынан дәріс бермекпін. Жоғарыда мен айтып өткен өзгерістерге байланысты көп тілдің оқытылу жүйесі қайта қарастырылды. Бір бөлім ашу үшін оқытушылық құрамда кемінде үш доктор болуы керек деген секілді университеттің ішкі нормативті қағидалары бар. Осы және өзге де шарттарға сай болып, болашақта Қазақтану бөлімін қайта жандандырсақ деген жоспарымыз бар.
– Шетелдегі лекторлар мажарлардың қазақтармен туыс халық екенi тарихтан белгiлi болғандықтан оларға қазақ тілін үйрену оңай дейді, ал қазақ тілі кәріс тілі секілді алтай тілдерінің тобына кіретіндіктен корейлерге қазақша сөйлеу қиындық тудырмайтынын айтады. Ал поляктар бұл жайында не дейді?
– Негізі, Еуропада тіл үйренуге деген көзқарас басқаша. Мысалы, поляктардың түсінігіне салсақ, сіз қанша тіл білсеңіз, мына әлем соншалық сізге жарқын көрінеді әрі жолыңыз ашық болады. Одан бөлек, олар әрбір тіл жаңа табыс көзі деп есептейді. Олар арамыздағы кейбір қазақтар секілді «басқа тілді үйрен де, өз тіліңді жайына қалдыр» деген «ұстанымды» ұстанбайды. Поляктардың өз тілі мен тарихына деген құрметі ерекше. Кейде «Әттең-ай, бізде де осындай құрмет болсайшы» деп армандаймын. Бүгін өткен форумнан тағы бір мысал айтайын. Форум кезінде техникалық ақаулықтар себебінен поляктардың сөйлеген сөзі естілмей қалып, орыс тіліндегі синхронды аударма ғана естіліп тұрды. Сонда поляктар «біздікілердің сөйлегені естілмей жатыр» деп, барлығы реттелгенше тыным таппай кетті. Әйтпесе, олар орыс тілін білмейді емес, біледі. Тілге деген құрметін осыдан-ақ аңғара беріңіз. Жоғарыда айтып өткенімдей, студенттер бастапқыда қазақ тілін үйренуді табыс көзі деп қарағандықтан ерекше қызығушылықпен үйренді. Бірақ технология дамыған заманда ешкімнен ештеңені жасыра алмайсың, олар қазақ тіліне деген сұраныс тіпті Қазақстанның өзінде төмен екенін, қазақ тілін меңгерген аудармашы маманның мардымды табыс таба алмайтынын естіп-білді. Қазір олар қазақ тілін табыс көзі ретінде емес, білікті түрколог маман болу үшін үйреніп жүр. Әсіресе, түркі тілдерінде жазылған қолжазбаларды түсіну үшін қазақ тілінің пайдасы зор екенін біледі. Жалпы, поляк халқы – қазақтар секілді өте қабілетті халық. Жұмыста бірнеше ұлт өкілдерімен жұмыс істедім, салыстыра келе, олардың ішінде поляктардың кез келген тілді тез меңгеріп, аз уақыттың ішінде емін-еркін сөйлей алатын қабілетіне тәнті болдым. Айта кетерлігі, олар қазақ тілін түрік тілімен салыстырып отырып оқиды. Жалпы, түркі тілдерін енді үйреніп жүрген студенттерге түрік тілінде сөйлеу әлдеқайда оңай. Қазақ тілінде дыбыс үндестігіне қарай көптік жалғаудың лар, лер, дар, дер, тар, тер секілді алты нұсқасы болса, түрік тілінде лар, лер жалғаулары ғана қолданылады. Сосын түріктерге «Meraba, nasılsın?» десеңіз, олар «Ой, жаным, күнім, қандай керемет жансың, саған қандай көмек керек?» деп жаныңа жылу беретін сөздер айтып, өзіне баурап алады. Ал бізге сұрақ қойса, «Жақсы, сен қазақ тілін не үшін оқып жүрсің?» деп, тіке айта саламыз ғой (күліп). Сол себепті алдымен түрік тілін меңгерген оларға қазақ тілін үйрену оңайға соғады. Сосын сабақтардың көпшілігі салт-дәстүрімізбен сабақтастырылып оқытылатындықтан, біздің мәдениетке, салт-дәстүрімізге қызығушылық танытып жатады. Әсіресе, шілдехана, бесікке салу секілді дүниелерді оқу кезінде олардың көздері оттай жанып, ерекше ықыласпен тыңдап отырғанын байқап, іштей қуанасың, жаның жадырап, көңіл күйің көтеріліп сала береді. Арагідік студенттердің қоятын сұрақтарын естіп, кейде өзің де ойға шомып кетесің. Танысу барысында ең алдымен руын сұраймыз, руымыз бір болып шықса, туысқандай көріп, бауыр тартып, араласатынымызды айтып жатсаң, «Қалай сонда? Қыз бен жігіт руын сұрамай тұрып, бір-біріне бір көргеннен ғашық болып қалса ше?» деп сұрайды. Жеті атаға дейін қыз алыспайтын салтымыз жайлы әңгімелеп жатқанда олардың таң-тамаша қалғанын байқайсың.