Шетел қазақтарындағы ұлттық дәстүр: ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Шетел қазақтарындағы ұлттық дәстүр: ұқсастықтар мен айырмашылықтар
Дәстүрді ескере отырып, біз «бұрын осылай болған» солай келе жатыр» деп айтамыз, бұл жазылмаған заң секілді, оны барлығы дерлік ұстанады. Мысалы, бұрыннан келе жатқан «құдалық» ұлттық салт-дәстүрін өткізу кезінде қазақтар міндетті түрде өздерінің «құдаларына» сыйлықтар берген, ал бұл дәстүрдің бүгінгі «жаңартылған» сипатын алатын болсақ, бұл сыйлықтар ақшалай ұсынылып, қымбаттай түскен, кейде құдалар арасында бәсекелестік те кездеседі.
Дәстүрдің бұлай өзгеруіне ең алдымен, қазақтардың өмір сүру жағдайы, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында технологиялардың дамуы әсер етті. Атап айтқанда, Моңғолиядағы, Қытайдағы, Түрікменстандағы немесе Қазақстандағы қазақтардың «той» өткізу кезіндегі айырмашылықтарды да табуға болады, ол үшін интернеттегі бейнематериалдарды қарау жеткілікті. Айырмашылық сыйлықтардың атауынан басталып, мерекелік үстелдегі ұлттық тағамдардың атауларымен аяқталады. Егер Моңғолияда ауылдық жерлерде тұратын қазақтар әлі де малды сыйлық ретінде пайдалана алатын болса, Түрікменстан қазақтарында сыйлық ретінде негізінен кілемдер мен зергерлік бұйымдар бағаланады.
Айта кету керек, қазақтардың мәдени дәстүрлерінде тұрақты тұратын белгілі бір ел мен мемлекеттің құндылықтары ескерілген. Бұл – күнделікті өмірде көрінетін бірегей құндылықтар. Қазақтар тұрғылықты еліне қарамастан жергілікті халықтың тілі мен мәдениетін үйреніп, сол елдің лайықты азаматтары бола алған.
Әртүрлі елдерде тұратын қазақтардың мәдени әдет-ғұрыптары мүлде өзгеше болуы мүмкін: қазақтар үшін норма болып саналатын жағдай басқа елдің қазақтарына ерсі болып көрінуі мүмкін. Мысалы, кейбір шығыс елдерінде шай ішу – ерекше рәсім, сондықтан қонақтар шайға шақырудан бас тартпауы тиіс, себебі бұл құрметсіздік ретінде қабылдануы мүмкін. Ал Ресейде тұратын қазақтар бұл жағдайға жеңіл қарайды. Орыс мәдениетінде де шай ішу дәстүрі бар, ондағы қазақтар үшін шай ішуден бас тарту орынсыз көрінбейді.
Ресейдегі қазақтар – Ресей Федерациясының байырғы халқы, елдегі барлық этностар арасында саны бойынша оныншы орында. Ең көп қазақтар Ресей Федерациясының Астрахан мен Орынбор облыстарында тұрады .
Қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауындағы айырмашылыққа урбанизация дәрежесі де әсер етеді. Мемлекеттік қызметтегі, кәсіпкерлікпен айналысатын және басқа да жұмыспен қамтылған қалалық қазақтарға қарағанда ауыл тұрғындары өздерінің менталитетіне байланысты дәстүрлерге көп мән береді. Мысалы, қазақтың ұлттық дәстүрлерін сақтау киімде, сөйлеуде, тамақтану ерекшеліктерінде, дүниетанымда, психологияда, кейде дінде көрінуі мүмкін. Қазақтардың мәдени дәстүрлерінің айырмашылығының барлық аталған өлшемдері қазір де өзекті екенін атап өткен жөн. Әрине, қалалық және ауылдық өмір арасындағы айырмашылықты бірте-бірте жою мәдениет пен дәстүрге белгілі бір әсерін тигізеді, алайда үйдегі сары май мен кептірілген ірімшік сүзбесін дайындау осы өнімдерді дүкеннен сатып алуға мүмкіндігі бар қалалықтарға қарағанда, ауыл қазақтарының тұрмысына жиі тән.
Қазақтардың өмір салты туралы да осыны айтуға болады. Бүгінгі күнге дейін Моңғолияның Баян-Өлгей аймағының, Қытайдың ШҰАА көптеген қазақтары көшпелі өмір салтын ұстанады, мал шаруашылығымен айналысады, ал Түрікменстанның Балқан және Дашогуз велаяттарында жинақы тұратын этникалық қазақтар өсімдік шаруашылығымен көбірек айналысады. Мұндай өмір салты олар ұстанатын дәстүрлерге, ең алдымен тамақтану дәстүрлеріне әсер етеді.
Дегенмен Қытай қазақтарының аға буыны тұрмыста қазақ тілін қолдануды, жас буын өкілдеріне ана тілін үйретуге тырысады. Ұлттық бірегейліктің сақталуы ең алдымен отбасы ортасында байқалады: балалар туған кезде оларды қазақ есімдерімен атайды. Балалар белгілі бір жасқа жеткенде қазақтың ұлттық салт-дәстүрлерін өткізеді. Қазақ дәстүрлерін сақтай отырып, түрлі отбасылық мерекелер ұйымдастырады (құдалық, үйлену тойлары, жерлеу рәсімдері және т.б.). Мерекелерге қазақтың ұлттық тағамдарын дайындайды.
Бірақ Қытай мен Моңғолияның қазақтарына қазақ тілімен қатар тұратын елдің тілін білу қажет, өйткені жергілікті тілді білмесе мектептерде, жоғары оқу орындарында оқу немесе жұмысқа орналасу іс жүзінде мүмкін емес.
Объективті шындық қазақ тілінің өзгеруіне ықпал ететінін, қазіргі өмір сүру жағдайының тілге әсер ететінін атап өткен жөн.
Бүгінде әлемнің барлық еліндегі қазақ жастары аға буынға қарағанда екі-үш және одан да көп тілдерді білуге тырысады, бұл қазіргі өмірдің экономикалық және технологиялық жағдайларына байланысты. Мысалы, Қазақстанда орта мектепте оқитын балалар үш тілді меңгереді. Жоғары оқу орындарында студенттер, магистранттар, докторанттар кем дегенде үш тілде дайындықтан өтуге мәжбүр. Бұл тек біздің елге ғана қатысты емес. Оқытудың бұл бағдарлары халықаралық сипатқа ие.
Демек, қазіргі қазақ тіліне нормаға айналған шетелдік сөздер енгізіледі. Кез келген тілде шамамен бірдей айтылатын «компьютер», «смартфон», «интернет», «программа», «дисплей», «онлайн» және т.б. халықаралық терминдерді санамасақ та, бүгінгі таңда қазақ тілінің мазмұнында әлеуметтік ортаға байланысты жаңа ағымдар көрініс тапты. Бұл, біздің ойымызша қазіргі әлемдегі қазақ тілінің жай-күйі, бұл жағдай тұратын еліне қарамастан, қазақ тілінің барлық спикеріне тән. Қазіргі заманның қазақ тіліне осындай объективті әсерін шындық ретінде қабылдауға тура келеді. Қазақ тілінің тазалығын кәсіби ортада тек лингвист мамандар сақтай алатын шығар, өйткені бүгінде қазақ тіліндегі бірде-бір әдеби немесе басқа (құқықтық, техникалық және т.б.) мәтін шетелден шыққан қазіргі заманғы жаңа сөздерсіз болмайды.
Әлемдегі қазақтардың этникалық бірегейлігін және олардың қазіргі жағдайдағы өзгеру ерекшеліктерін анықтайтын жекелеген қазақ ұлттық дәстүрлерін қарастырайық.
Шетелдегі қазақтар сақтайтын ұлттық дәстүрлердің ерекшеліктерін байқау үшін, әдетте олардың Қазақстанда қалай сақталғанымен салыстырамыз. Қазақтардың кейбір дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қазіргі заманның жағдайларына бейімделген, өкінішке қарай, әрқашан жақсы жаққа емес. Кейде әдемі, тәрбиелік және философиялық мәнге толы қазақтардың тарихи қалыптасқан дәстүрлері өзінің алғашқы келбетін жоғалтқанын байқау өте өкінішті.
Қазір, мысалы, «қыз ұзату тойы» (қалыңдықты шығарып салу) бұрын-соңды болмаған әрекеттермен өткізіледі. Раушан жапырақшалары бар «ақ жол», жолдау сөздері, түн ортасына дейін жастардың кетуі және т.б. Ертеде құдалар қалыңдықты күн шығысымен – жаңа күннің, жаңа өмірдің символымен таңертең ерте алып кеткен. Бір күн бұрын қалыңдық барлық туыстарын «сыңсу» әнімен аралап, туыстарымен қоштасқан.
Шын мәнінде қазір үйлену тойы және өзге де отбасылық салтанаттарды (құдалық, қыз ұзату, баланың тууы, сүндет той, кәмелеттік жасқа толу, мерейтойлар және т.б.) өткізу кезінде бүкіл әлемдегі заманауи қазақтар кәсіби ұйымдастырушылардың қызметіне жүгінеді, соңғылар болса, жарнамалық және табыс табу мақсатымен өткізу сценарийіне фантазиясын қосып түрлі іс-шараларды енгізеді. Шын мәнінде, егер мереке иелері қолдаса, оған ешкім тыйым салмайды. Айта кету керек, мерекелерді ұйымдастырушылар көбінесе жастар, олар қазақтың ұлттық дәстүрлі іс-шараларын өткізуге көп мән бермейді, бастысы, олар үшін қызық өтсе және мереке иелеріне ұнаса болды, ал этникалық және тәрбиелік мағынасы назардан тыс қалады. Мұндай жағдайлардың таралуы біртіндеп қоғамдық әдетке айналады, содан кейін адамдар ұлттық дәстүрлердің бұрын қалай болғанын және қазір не болып жатқанын ойлай бермейді. Шамасы, мәдени дәстүрлердің трансформациясы осындайдан басталады.
Тарихи қалыптасқан ұлттық дәстүрлердің, қазақ әдет-ғұрыптарының трансформациясына заманауи құбылыстар мен объективті шындық әсер ететіні анық, оны мына жарқын мысалдардан байқауға болады.
Бірнеше жыл бұрын Моңғолиядан Қазақстанға ересек жаста көшіп келген этникалық қазақтар өздерінің отбасыларында, ауылдарда сақталған салт-дәстүрлерді ұмытпай, естерінде сақтаған. Олардың көпшілігі Моңғолияда тұратын туыстарымен, достарымен тығыз байланыста. Біз соңғы жылдары Қазақстанда тұрақты тұрып, жұмыс істейтін Моңғолиядан келген отандастармен байланыс орнатып, оларға жалпы қазақтар арасында ұлттық дәстүрлердің сақталуы туралы салыстырмалы тәсіл жасауға мүмкіндік бердік. Бұл мысалдар қазіргі өмірдің тарихи қалыптасқан қазақтың ұлттық дәстүрлерін қалай өзгертетінін, ең бастысы, олардың қаншалықты бұрын құнды және философиялық мәнге толы болғанын көрсетеді.
Мүмкін, қазақтың ұлттық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, мерекелері сипатталған тарихи сауатты ақпарат енгізілген, көпшілікке қолжетімді арнайы сайтты (немесе өзге де электронды дереккөзді) құруды және оның жұмысын қамтамасыз етуді талап ететін уақыт келген шығар. Онда адамдар қазақ дәстүрлерінің бастапқы бейнелерін оқып, жаңғырта алатындай болар еді. Тарихшы мамандардың мұндай ақпараты қазақтың әдемі әдет-ғұрыптарын қалпына келтіруге ықпал етер еді.
Баланың аты туралы мәселені қозғасақ, Моңғолиядағы қазақтар осындай құқықты мерекеге шақырылған ең құрметті қонаққа береді екен. Жалпы, әдетте, ондағы қазақтар бала тууына байланысты мерекеге ең алдымен көпбалалы туыстарын шақырады екен. Жаңа туған баланың атын қоятын адам отбасындағы тек құрметті адам ғана емес, сонымен қатар ол үлкен отбасы бар адам болуы тиіс. Мұндай адамды мерекенің қонақтары тікелей той кезінде анықтайды екен, сондықтан баланың аты тек ата-анасы үшін ғана емес, сонымен қатар мереке қонақтары үшін де тосынсый болуы мүмкін. Бұл – балаларға байланысты ежелгі қазақ әдет-ғұрыптарының құндылығы, қызықтығы, терең мағынасы мен тәрбиелік әсері. Қазіргі жағдайда қазақтың ұлттық дәстүрлеріне ертеректе салынған оларға тән барлық даналық мағына жоғалып кетіп бара жатқан секілді, мұнда тағы да уақыттың, тарихтың, әлеуметтік оқиғалар мен басқа да факторлардың әсері туралы айтуға болады.
Моңғолияда тұратын қазақтардың ұстанатын тағы бір ұлттық дәстүрін алайық. Егер қандай да бір себептермен бала тамыр алмаса, қайтыс болса немесе әйел денсаулығына байланысты баланы сақтап, туа алмаса, онда мұндай әйелдің туылған баласына кез келген басқа ұлтқа тән есім беріледі екен. Әдетте, Баян-Өлгей қазақтары мұндай көптен күткен балаға моңғол немесе орыс (моңғол қазақтары кириллицаны қолданады, елдің тұрақты тұрғындарының арасында орыстар да кездеседі) немесе тіпті кейбір жағымсыз есімдерді береді екен. Олар бұл баланы қорғайды деп санайды.
Тағы бір атап кететін жайт бар. Бұл – қазақтардың тұратын аймағына байланысты ұлттық қазақ дәстүрлерінің ерекшеліктері. Мысалы, Берлинде тұратын қазақтар (біз олармен кездестік) қазақ тілінде өте жақсы естілетін түрік екпінімен сөйлейді. Тиісінше, дәстүрлі ұлттық қазақ іс-шараларын өткізу кезінде оларда көші-қон процестерінің салдары ретінде сақталып қалған түрік мәдениетінің элементтері бар. Керісінше, Сеулдегі қазақтармен кездесу барысында біздің отандастарымыздың ұлттық іс-шараларды өткізудің таза қазақстандық сценарийлерін көбірек таңдайтынын байқадық, өйткені корей қазақтарының көпшілігі ол жаққа Қазақстаннан тікелей көшіп келген.
Светлана ЖАРКЕНОВА, «Отандастар қоры» КЕАҚ сарапшысы