1-«Ю» сыныбы: Бала көп пе, мектеп аз ба...

Қазақстанда жиі әңгіме болатын проблемасы көп саланың бірі − білім беру саласы. Әсіресе орта білім беру мәселесі жиі айтылады. Бір жерлерде ауыл халқының саны азаюы себепті мектепке баратын балалардың саны мүлде кеміп, мектептер жабылып жатады, ал қалаларда жыл аралатып жаңа мектептер ашылып жатса да, оқушы саны көбейіп, әр сыныпқа 30-ға жуық бала барып, оқу екі не үш ауысыммен жүргізіліп жатады. Мұның себебі не?

Орта мектепке қатысты статистика не дейді?

Әрине, халық көбейген сайын білім беру мекемелері көбейетіні заң­ды. Бірақ елімізде тәуелсіздік дәуі­рін­де, яғни 30 жыл ішіндегі халықтың өсі­міне көз жүгіртсек, соншалықты үлкен де­мографиялық дүмпу байқалмайтынын кө­реміз. Мәселен, тәуелсіздіктің алғаш­қы жылында (1991 жыл) Қазақстан хал­қының саны 17 миллионға жуық бол­са, осы сан 1995 жылға дейін сақ­тал­ған. Яғни елден халықтың көшіп кетуі жоғары болғандықтан ол жалпы өсімге кері әсерін тигізген. Қараңыз: 1999-2001 жыл­дар аралығында халық саны 15 мил­лионға жетпеген. 2005 жылы 15 мил­лионнан сәл артылса, 2009 жылы Қа­зақ­стан халқының саны 16 миллионнан ас­қан. Ал биыл ел тұрғындарының саны 19 миллионнан асты. Сараптап көрсек, 30 жылда 2 миллионнан сәл-ақ көбейген екенбіз.
Ал осыған орай орта білім беру жағ­дайы­на көз салсақ, 2003 жылы Қа­зақ­стан­да 8 160 мемлекеттік жалпы білім беру мектебі жұмыс істеді, олардың ішін­де қалалық мектептер саны 2 016 бол­са, 6 144-і ауылдық мектеп болған. Оқу жүргізілген мектептердегі оқу­шылардың жалпы саны − 3 092 700 (қа­зақ тілінде – 1 683 700 адам, орыс ті­лін­де – 1 300 200 адам, өзбек тілінде – 87 300, ұйғыр тілінде – 21 500 адам).
Ал 2009-2010 оқу жылында 7 576 жал­пыға білім беру мектебі жұмыс істеп, олар­да 2 486 303 бала білім алған.
Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринованың мәлім­деуін­ше, 2021-2022 оқу жылында елі­міз­дегі 7 мыңнан аса мектепке, шамамен 3,6 млн оқушы барған. Оның ішінде 380 мың­ға жуық бала 1-сыныпқа қабыл­дан­ған.
Ал нақты статистикаға келсек, елі­міз­дегі биылғы барлық оқушы саны − 3,4 млн. Оның ішінде шағын жинақты мек­тептердегі балалар саны − 196,6 мың.
Қазақстан бойынша барлығы
7 471 мектеп бар. Олардың ішін­де ша­ғын жинақты мектептер саны − 2 786.
Қазақстан бойынша мектептерде бар­­лығы 367,7 мың педагог жұмыс іс­тей­ді.

Бірінші «Ю» сыныбы
нені көрсетеді?
Үлкен қалалардағы мектептерде жыл сайын оқушылардың саны ар­тып бара жатқаны жайында жиі жа­зылады. Мұның екі себебі ғана бар: та­биғи өсім және сырттан көшіп келу­шілердің көптігі.
Ана бір жылдары Алматы қаласының шет­кі аудандарының бірінде мектеп есі­гін алғаш ашқандардың көптігі сон­дай, «р» сыныбы ашылыпты деп халық таңғалып еді, ал биылғы оқу жылында Алматыдағы №157 жалпы білім беретін мектепте, 1 «Ю» сыныбы ашылыпты.
Алматы қаласы Наурызбай ауданын­дағы Қалқаман-2 шағынауданы айма­ғында орналасқан №157 орта мектептің бірінші сыныбына биыл 714 оқушы қа­был­данған. Дәстүрлі форматта оқу ке­зінде бір сыныптағы бала саны 25 оқу­шыдан аспауы тиіс, сондықтан 28 сынып ашылған.
Бүгінде 1 540 білім алушыға ар­нал­ған №157 мектепте 1-11 сыныпқа дейін 4 862 оқушы бар. Өз мүмкіндігінен үш еседен аса көлемде оқушы қабылдауға мәжбүр болған мектептің жағдайына әсер етіп отырған фактор осы маңайдағы ха­лық санының көбейіп кетуі екен.
Атап айтқанда, мектепке жақын ау­мақта Alma City, BI Group және «Шұ­ғыла» жаңа шағынаудандарының салынуына байланысты мектептегі сынып саны артқан. 95 кабинет бар мектепте жалпы сынып саны 185-ке жеткен. Алматы Бі­лім басқармасының айтуынша, ата-аналардың өтінішімен 1 118 оқушы он­лайн форматта оқуға көшкен, ал дәс­түрлі форматта 177 сынып екі ауы­сымда білім алып, бірінші ауысымда 88 сынып, екінші ауысымда 89 сынып оқып жатқан көрінеді. Бұл − мектептегі са­нитарлық норманың сақталуына мүм­кіндік беретін қалыпты жағдай екен. Де­генмен қазіргідей пандемия жағ­дайында мектептерде бала санының тым артып кетуі санитарлық талаптарды дұрыс орындауға кедергі келтіруі әбден мүмкін. Мұны дабыл қағарлық жай деуге болады.
Алматыдағы №157 мектебіндегі бұл жаңалық еліміздегі орта білім саласында бұрын-соңды болмаған жағдай екені анық. Бірақ ол қала халқының қалыпты демографиялық өсімінің нәтижесінде болып отырған құбылыс емес, қалаға сырттан көшіп келушілердің көптігінің әсері. Сондай-ақ Алматы қаласында мүм­кін болған жердің бәріне көп қабат­ты тұрғын үйлер салу жиілеп кетті. Ол белгілі бір аумақтағы халық санының тез көбейіп кетуіне жеткізеді. Бірақ соған сай жаңадан мектептер салынып отырмаған соң орта білім беру саласында қиындықтар туатыны өз өзінен белгілі.
Статистикаға зер салсақ, 2006 жылы Алматыда 1 миллион 900 мың ағаш болса, 2012 жылы содан 1 мил­лион 371 мыңы ғана қалыпты. 2006-2007 жылдары 36 900, 2010 жылы 18 723, 2011 жылы 10 787, 2012 жылы 14 029, 2013 жылы 23 236 ағаш кесілген көрі­не­ді. Одан бері қаншасы кесілгені белгісіз. Осылардың бәрінің орнына жаңадан ағаш отырғызыла қойды ма екен? Әрине, мұның көбі жаңадан тұрғын үйлер мен бизнес орталықтар үшін орын босат­қа­ны анық.
Мәселен, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Алматы қаласын­дағы тұрғындар саны бір миллионнан асса, қазір ол екі миллионнан асып кетті. Екі миллион деген − қалада нақты тір­кел­ген халық саны, ал тіркелмей, пәтер жал­дап жұмыс істеп жатқандарды қос­сақ, одан әлдеқайда көп болуы мүм­кін. Осы­ның бәрі де мектептердегі бала са­нының көбеюіне әкеледі.
Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Алма­ты қаласының аумағы 19 мың гектардан 70 мың гектарға ұлғай­ған. Осы аралықта қаладағы мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің саны 380-нен 825-ке, мектептер саны 187-ден 287-ге дейін өскен.
Алматы қаласының әкімі Instagram же­лісіндегі парақшасында «биыл қала мек­тептерінің бірінші сыныбына 30 мың­нан аса бала баратынын, сол сияқты Ала­тау, Наурызбай мен Түрксіб аудан­дарында 12 600 орынды 8 мемлекеттік мек­теп бой көтеріп жатқанын, соның ішін­де үш мектеп жыл соңында ашы­ла­тынын» жазыпты.
Биыл Алматыда 11 мектеп ашы­лып, жалпы 287 мектепте 300 мың­ға жуық бала оқып жатыр. Әрине, мұ­ның бәрі мектептердегі орын тап­шылығын айтарлықтай азайтуға септігі тиері сөзсіз, дегенмен қалада тұрғын үй кешендерін салғанда оның аумағындағы білім беру мекемелерінің мүмкіндігін де есептеген дұрыс немесе тұрғын үйлер санына сәйкес мектеп санын да көбейту керек, әйтпесе «Ю» сыныптары көбей­месе, азаймасы белгілі.

Ауылдық мектептер неге азайып жатыр?
Елімізде ауылда болсын, қалада бол­сын білім стандарттары бәрі­не бірдей. Бірақ оқыту үдерісі кезінде ауылдағы мектептерде материалдық базаның төмендігінен сапалы білім беру­ге қолбайлау болатын жағдайлар бар. Мәселен, көп жағдайда интерактив тақ­талардың болмауы, компью­тер­лер­мен жабдықталудың аздығы, интернет байланысының әлсіздігі ауыл мектеп­те­рін толыққанды заманауи білім ордасы­на айналдыра алмай жатыр. Оның үс­ті­не ауылдық жерде жұмыс табылмауы се­бепті тұрғындардың аудан не облыс ор­талықтарына, республикалық қала­лар­ға қоныс аударуы соңғы жылдары тым жиілеп кеткендіктен ауылдық мек­тептерде бала санының азаюына, оның соңы көптеген мектептердің жабылуына жет­кізіп жатыр.
Қазір елімізде 2 мыңнан астам ауыл­дық округ пен 6,6 мыңға жуық ауылдарда 5 338 мектеп бар екен. Сол мектептерге «Дипломмен ауылға» бағ­дарламасы бойынша ауылдардағы білім беру саласына 42 745 маман келген. Бірақ қазір ауыл мен қала мектептерінің арасында едәуір айырмашылық бар.
Көзге анық көрінетін бірінші жағ­дай − ауыл мен қала мектептері ара­сындағы материалдық-техникалық базадағы алшақтық. Соның себебінен көптеген ауылдық мектеп талапқа сай емес. Мектептегі оқу үдерісінің сапасына әсер ететін маңызды фактор – мате­риал­дық-техникалық базаның деңгейі. Оқу­шылардың жетістіктері көп жағ­дайда мектептің материалдық-тех­ни­ка­лық жабдықталуына тәуелді десек, ауыл мек­тептерінде бұл мәселе әлі күнге дұрыс шешімін тапқан емес. Қалаларға жа­қын елді мекендерді айтпасақ, шал­ғайдағы ауылдардағы мектептерде ол қол жетпес арман.
Еліміздегі апатты жағдайдағы мек­тептердің түгелге жуығы ауылдық жерлерде. Ауылдық жерлердегі мектеп­тер­дің 90 пайызында арнаулы спорт зал­дары жоқ, сондықтан спорт залдары бейім­делген ғимараттарда орналасқан, сон­дай-ақ 9 пайызында кітапхана, 8 пайы­зында асхана жоқ.
Пәндік кабинеттердің жетіс­пеу­шілігі де анық байқалады. Мыса­лы, модификацияланған кабинеттерге келсек, мектептердің 33 пайызында фи­зика, 39 пайызында химия, 69 пайы­зында биология, 29 пайызында мате­ма­тика, 49 пайызында лингафондық каби­неттер жоқ екен.
Ал ақпараттық-коммуникациялық тех­нологиялармен қамтамасыз ету жайы­на келсек, ол да қаламен салыстыр­ғанда ауыл мектептерінде өте төмен деп айтуға болады. Қазақстан мектептерінде бі­лім беруді ақпараттандыру мен ком­пью­терлендіру арқылы дамыту жұмыс­тары жүргізіліп жатса да, көп жерлерде ол игілікке қол жеткізгендер жоқ. Мәсе­лен, Қостанай, Қызылорда Атырау об­лыс­тарында компьютерлендірілмеген мектеп көп. Сондай-ақ мектептерге қойыл­ған компьютерлердің 35 пайыз­дан астамын ауыстыру керек. Ауыл мек­тептерінің тек 40 пайыздан астамына ғана интерактивті құрылғылар берілген. 1 075 мектеп қана электронды оқыту жүйе­сіне еніп отыр.
Ауыл мектептеріндегі тағы бір қиын­дық − кең жолақты интернетке қосылу мүм­кіндігінің болмауы. Бұл мәселеде аймақтар арасында үлкен алшақтық бай­қалады. Мысалы, Алматы қаласы мек­тептерінде кең жолақты интернетке қо­сылу 100 пайыз болса, көптеген об­лыс­­та ол 10-15 пайыздан аспайды. Ин­тер­нет жылдамдығы 10 Мбит/секундтан аспаса, Күнделік» электронды журналын сақтау, BilimLand электронды плат­фор­масын пайдалану өте қиын. Зерттеу­ші­лердің айтуынша, шалғайдағы интернет қо­сылған көптеген мектептерде ғалам­тор жылдамдығы 3 Мбит/секундқа жет­пейді екен. Кең жолақты ғаламторға қол жет­кізе алмау ауылдық жердегі мектеп­терде оқуды ұйымдастырудың заманауи әдістемелік формасынан тыс қалдырып жатыр.
Ауыл мектептеріндегі білім сапа­сы­ның қаламен салыстырғанда төмендеу болуының тағы бір себебі − ондағы пе­дагогикалық құрамның сапалық си­пат­тамасы белгілі бір дәрежеде төмендеу. Мә­селен, мұғалімдердің көпшілігі ауыл­дық мектептерде жұмыс істейді десек те, олардың арасында жоғары санаттылары 17 пайыздай ғана болса, қалалық мек­тептерде бұл 30 пайыздан асады. Демек, білімді, білікті ұстаздар ауылда аздау.
Міне, осы жағдайды біліп отырған халық мүмкіндігінше балалары­ның сапалы білім алуы үшін облыс орта­лықтарына, республикалық қалаларға барып жұмыс істеп, пәтер жалдап тұрып қа­ладағы халықтың, оның ішінде оқу­шылардың санын көбейтіп жатыр. Егер ауылдық жерлерде халыққа жұмыс орын­дарын көптеп ашып, ондағы мек­тептерді заманауи құрал-жабдықтармен қамтамасыз етсе қалалардағы білім ошақ­тарындағы көптеген проблема өз өзінен шешімін табар еді.

Ауылдық және қалалық мектептер арасындағы алшақтықты қалай
азайтуға болады?
Бүгінде жалпы жұртқа белгілі бір нәрсе – соңғы кезде елімізде «бо­ла­шағы жоқ ауылдар» тізіміне кіретін ел­ді мекендердің көбейіп бара жатқаны. Әри­не, тіршілік көзі сарқылып, істейтін кә­сіп болмаған жерде халық қалай тұра­ды? Кей жағдайда туып-өскен жерінен кеткісі келмегендер болғанымен олар тұратын жерге жағдай жасау мемлекетке шығын келтіретіні анық. Тұрғындар қыз­метін пайдалана бермейтін пошта бө­лім­шесін, бала саны аз балабақша мен мек­тепті ұстау, тым шалғайдағы ауыл­дарға жол салу − мұның бәрі мемлекет үшін тиімсіз. Сондықтан кейінгі кездері «болашағы жоқ» елді мекендерді анық­тап, оларды ірілендіру жұмыстары жүр­гізіліп жатыр. Бұл өз кезегінде ауылдық жерлердегі халықты тығыздау қоныс­танып өмір сүруге, сол арқылы көптеген игіліктерге қол жеткізуге әкелетіні бел­гілі. Жүріп жатқан бұл үдеріс ауылдық жер­дегі халыққа да, оларға жағдай жа­сайтын мемлекетке де тиімді. Өйткені ірі­ленген ауылдардағы білім сапасын кө­теруге болады.
Ауыл мектептерінде сапалы білім беруге не жетпейтінін жоғарыда айтып өттік. Соны есепке алған тиісті орындар мәселені шешу үшін көптеген жобалар жасап, іске кірісіп жатыр. Бұл орайда осы­дан төрт жыл бұрын қабылданған «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы атап айтуға тұрарлық.
Өткен жылдың басында өткен Үкімет отырысында Цифрық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Асқар Жұмағалиев «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағ­дарламасының жүзеге асырылу барысы туралы баяндағанда, «Қазіргі таңда 117 қала мен 250-ден астам халқы бар 3 324 ауыл кеңжолақты интернетпен қам­тыл­ған. Өткен 2 жыл ішінде 481 ауыл кең жолақты интернетке қосылды. Бұл жоба алдағы жылдары да жалғасады. Бұдан өзге, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шым­кент қалаларында 5G пилоттық жоба­лары іске асырылды» деген болатын. Бірақ пандемия кезінде сол «кеңжолақты интернетпен қамтылған ауылдарда» онлайн оқыған оқушылар мен оқытқан мұғалімдер интернет байланысының тым сапасыз екеніне жиі шағымданып жатты. Соған қарағанда «Цифрлық Қа­зақ­стан» жобасы алға қойған мақсатын әлі де толық орындамаған секілді.

P.S.
Биыл тамыз айының соңғы аптасында Солтүстік Қазақстан облысы Білім басқармасының басшысы Гүлмира Кәрімова жаңа оқу жылында облыстағы Ақжар ауданында − 1,
Аққайың ауданында – 1, Есіл ауданында – 1, Жамбыл ауданында – 2, Қызылжар ауданында – 1, барлығы 6 мектеп жабылатынын айтқан болатын. Себебі бұл бастауыш мектептерде небәрі 4 оқушыдан ғана оқыған. Сондықтан жаңа оқу жылында 298 елді мекеннен 2 074 баланы тасымалдау жоспарланып, оның ішінде күн сайын 1 261 оқушы, апта сайын 813 оқушы тасымалданып оқытылады екен. Бұл мақсатқа 124 автокөлік қызмет ететін көрінеді…
Жалғыз Солтүстік Қазақстанда ғана емес, еліміздің өзге де өңірлерінде бұған ұқсас жағдайлар болып жатқаны аян. Өйткені ауылдық жерлердегі күнкөрістің қиындығынан халық азайып, мектептер жабылып жатыр.
Кезінде «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы арқылы қалаларға талай мектеп салынды. Бірақ соның өзі еліміздегі ірі шаһарларда мектеп тапшылығын жоя алған жоқ. Неге? Ең алдымен ауылға жағдай жасалмаса, жуық арада ауыл халқының қалаға ағылуы тоқтамайды. Ал бұл қала демографиясын күшейткенімен, орта білім ошақтарында қандай қиындық тудырып отырғанын көріп отырмыз. Сондықтан білім саласындағы мәселенің салдарымен емес, себебімен күрескен дұрыс болар еді.