Әлемге әйгілі Семей полигоны жөнінде айтқанда өткен ғасырдың жетпісінші жылдары есіме түседі. Менің семейлік достарым көп болды. Жұмысшылар жатақханасында олармен бірге тұрдым. Әлібек, Шәміл, Есен армиядан келіп, оқуға түсе алмай Алматыда қалып, құрылыста еңбек еткен олар алдына мақсат қойған мықты жігіттер еді. Кейде демалыс күндері әңгіме-дүкен құрғанда «Біз жақта күмпілдетіп күнде жарылыс жасайды. Ауа лас, су таза емес, аң-құс деген атымен жоқ Дегелең жақта» деп қапаланатын олар. Радиация індетке шалындырған болар, семейліктердің денсаулығында ақау бары байқалатын. Сексенінші жылдары полигон аймағына жақын өңірде туып-өскен студент досымның кейін кенеттен қайтыс болғанын естідім. Ол кезде полигонның ауру тарататын індет ошағы екені айтылмайтын...
«Невада-Семей» антиядролық қозғалысы құрылмай тұрып, Сарыарқадағы «ажал аждаһасы» жөнінде осылай семейлік достардан естідім. Кейін 1989 жылы осы қозғалысқа мүше бодым. Арада көп өтпей Олжастың «Халық конгресі» газетіне қызметке келіп, полигон тақырыбына қалам тарттым.
«Аттан қарсылық» жорық штабының сарбазы әрі тілшісі ретінде Мәскеуде, Стамбұлда, Антакияда, Анкарада, Нью-Йорктегі антиядролық акциялардың ішінде жүргенім қазір еске алсам шын жорықты елестетеді. Рұқсат етілмеген жерде тұтқиылдан шыға келіп, ұрандау тәуекелді талап еткен іс қимыл, төтенше оқиғалар еді.
Акция кезінде бір рет Мәскеуде қамалдық. Сирия шекарасында ұсталып, абырой болғанда Антакиядан кері қайттық. Анкарада Қазақстаның Түркиядағы елшілігі осы оқиғаға байланысты сақтандырды.
Ең қауіпті әрі тарихта қалатын оқиға жеті еріктінің ерлікке пара-пар іс қимыл әрі тәуекелге барған қарсылық акциясы еді. БҰҰ ғимараты алдында бұрын-соңды болмаған акция қарсылықты «Аттан» жорық штабының мүшелері жүзеге асырды. Бұл жайында кезінде «Америка дауысы» әлемге таратты. Семей полигон аймағын адамзат тарихында «қауіпті» өлке деп жариялау жөнінде құжат қабылдауға ықпал еткен қозғалыстың «тәуекелшіл штабы» Амантай қажының «Аттан» сарбаздары екенін халық біле бермейді. Өйткені насихатталмады. Оның үстіне Амантай Хантемірұлының оғаш мінезі де кері әсер етті.
Амантай қажының Парижде Эйфель мұнарасына шығып, атомдық жарылыстардың адамзатқа әкелген зардабын қарапайым халыққа жеткізгені өз алдына бөлек әңгіме.
1991 жылы Курчатов қаласында әскерилермен айқасқан Әбекеңді Құдай сақтап қалды. Нью-Йоркте басын бәйгеге тігіп, жорық сарбаздарымен онда барған Әбекең аман-есен оралды. БҰҰ ғимараты алдында атақты диссидент Шаранский атымен аталатын алаңдағы талап қойған акция ерлікке пара-пар еді десек, артық болмас. Сондықтан Әбекең ол жақтан серіктерімен аман-есен келгенде Олжас оны арнайы қабылдады. БҰҰ-ға талап қойып, Семей полигоны қасіреті жөнінде арнайы петиция тапсыру оңай болған жоқ. Бастарын бәйгеге тігіп барған жеті ерікті мыналар болатын: Амантай қажының өзі, Әбдіразақ молда, Юсип, Мухлиси, Энес Жансүйер, Батыр және мен. Мені келген соң «Халық Конгресі» газеті қауіпті оқиғалар орнынан мақала, очерктер жазды деп мәртебелі сыйлыққа ұсынды. Неге екені белгісіз, жолым болмады.
1991 жылы Антиядролық қозғалыстың жанқиярлық күресінің нәтижесінде Семей полигоны жабылды. Ал керісінше АҚШ-тағы, Англия, Франциядағы атомдық сынақтар тоқтаған жоқ. Көрші Қытайдағы Лобнор полигонында жойқын жарылыстар жалғасып жатты. Міне, сондықтан «Аттан» жорық штабының мүшелері Мәскеуде Қытай елшілігі ғимараты алдында талап қойып, қарсылық акциясын өткізді.1993 жылдың Қазан айында. Дәл ҚХР-дың құрылған мерекесі күніндегі акция Елшілікті есінен тандырды. Елші құжатты қабылдамай, «Бұл не сұмдық?» деп байбалам салды. Бәрібір санасуларына тура келді. Петиция тапсырылды. Соңында Қытай полигонының зардабы «Қызыл алаңдағы» шеруде айтылып жатқанда шерушілерді полиция ұстап, бір күн қамап, соңында босатты. Бұл кезде Мәскеу әлемге әйгілі төтенше жағдайдың алдында түрған еді. Кешкісін Кремльде атыс басталды, аттандықтарды қосақта кетуден Құдай сақтап қалды...
Невада-Семей қозғалысы жанынан Лобнор комитеті құрылып, оның төрағасы Азат Әкімбек болды. Шығыс Түркістандағы Ұйғыр атамекеніндегі аждаһаның радиациясы көрші Алматы облысының табиғатына да кері әсер етті.
«Аттанның» құрамында ежелгі атамекендеріндегі Қытай полигонына қарсы ұйғыр ұлтының да патриот азаматтары болды. Олардың ішінде тарихшы Жүсіпбек Мұхлис, Әбдіразақ молда ерекше батылдық көрсетіп, тиісті жерлерде сөз сөйледі, барлық акция жорықтың ішінде жүрді.
Қасірет жөнінде БҰҰ қарары
Елбасы Жарлығымен 1991 жылы Семей полигоны жабылды. Енді оның зардаптары мен қоршаған ортаға тигізген залалын әлемге әйгілеу керек болды. БҰҰ-да бәрін дәлелдеп, қажет жерінде әлемдік қауымдастықтың назарын басты мәселеге аударудың қиын да қилы жолы тұрды. Семей өңірін «әлемдік дағдарыс аймағы» деп жариялап, БҰҰ-ның арнайы қарар қабылдауын талап ету оңай болған жоқ. Сол кездегі Қазақстаның БҰҰ-дағы елшісі А.Арыстанбекованың дипломатиялық жолмен халықаралық ұйымдағы барлық елдің өкілдерімен тіл табысуының нәтижесінде жоғарыда айтылған арнайы Қарар қабылданды.
Кезінде Қазақстаның Сыртқы істер министрі болған Ақмарал Алтынбекованың БҰҰ-ның тарихы мен ұстанған бағыт-бағдары жөніндегі кітабының бір тарауы Семей полигоны туралы болғандықтан Қарарға қатысты аталған еңбекте толық баяндалады.
«Аттан» жорық штабының жер шарының жартысын шарлаған атомға қарсы оқыс оқиғалары мен ұрандары, талап-тілектері жөнінде адам айтса сенгісіз нәрсе көп болды.
1994 жылы қазанда аттандықтар кейін ұшақ соғып жер бетінен жоқ қылған Дүниежүзілік сауда ғимаратының алдында тажалды тоқтату керек деп ұрандағаны бар. Өйткені АҚШ, Англия, Франция, Қытай жойқын ядролық сынақтар жасап жатты. Нью-Йоркте Егіз ғимарат аталған террористер түбіне жеткен зәулім үйдің маңында Америкадағы Қытай консулдығы орналасқан екен. Дәл осы жерде акция тағы жалғасты. Күн жексенбі болғандықтан Консульдықтан шығып ешкім бізбен сөйлеспеді. Атлант мұхитының жағасындағы Кеңес елінен келген мигранттар көп тұратын ауданда халық бізді қаумалап, нағыз шеру осында ұласты. Бір оқыс оқиғадан Құдай сақтады. Ал Азаттық ескерткіші тұрған жерге кеме арқылы келіп, мұхит үстінде туристердің ортасында атомдық жарылыстардың сойқаны бейнеленген суреттер мен плакаттарды көргендер акцияны қолдап, қол соқты.
Қазақ жерінде қырық жыл қырғын салған аждаһаның зардаптарын мұсылман елдері Сауд Арабиясында, Сирияда, Иранда, Иорданияда акция арқылы айтып, қолдау көрсетулерін өтінген жоспар болды. Түркия арқылы Сауд Арабиясына бара жатқанда Сирия шекарасында бізді ары қарай жібермеді. Өйткені біздің алдымызда шекарада оқыс оқиға, шайқас болған. Өте қауіпті аймақтан кері кетуге тура келді. Сөйтіп, акция араб елдерінде жалғаспады. Сирияның кейін астаң-кестең шыққаны белгілі. «Аттан» тарихында Антакия оқиғасы менің есімде ерекше қалды. Бұл тоқсанышы жылдардың ортасы еді.
Ораз ҚАУҒАБАЙ,
Халықаралық антиядролық
Невада-Семей
қозғалысының ардагері,
«Аттан» жорық штабының бұрынғы мүшесі, 1994 жылы БҰҰ-ға петиция-үндеу тапсырған жеті еріктінің бірі
Нұр-Сұлтан қаласы