Несие аларда нені ескеру керек?
Несие аларда нені ескеру керек?
Елімізде жыл сайын халықтың қаржылық сауаттылығы артып келеді. Бұрынғыдай артық ақшаны жастықтың астына жинаудың тиімсіз екенін түсінген жұрт банктен депозит ашуды ұтымды пайдаланады. Мысалы, 2018 жылы жеке тұлғалар ашқан депозит көлемі 58,5 трлн теңге болса, 2021 жылдың бірінші тоқсанында бұл сома 90,7 трлн теңгеге жеткен. Осы ретте, депозит ашуға ниеттілер санының артуымен қатар, несие алушылардың да белгілі бір деңгейде өскенін аңғарамыз. Мысалы, 2018 жылы жеке тұлғаларға берілген несие көлемі 12,8 трлн теңге. Ал былтыр бұл көрсеткіш 14,4 трлн теңгеге жеткен. Осы ретте айта кетерлігі, несие мен депозитті байланыстыратын Ұлттық банк бекіткен базалық пайыздық мөлшерлеменің маңызы зор.
Базалық пайыздық мөлшерлеме: ұтамыз ба, ұтыламыз ба?
Банктің жеке тұлғаға беретін «қарызы» мен жеке тұлғаның банкке беретін «қарызының» пайыздық мөлшерлемесі қарыз беру арқылы түсетін пайданың көлемін анықтайды. Осы ретте, базалық пайыздық мөлшерлеме артса, ұлттық валютаның құны да күшейеді. Былтыр 10 наурызда Ұлттық банк теңгенің базалық мөлшерлемесін 9,25 пайыздан 12 пайызға өсіргені есімізде. Арада 1 ай уақыт өтпей жатып базалық пайыздық мөлшерлеме 9,5 пайызға қайта төмендетілді. Оның себебі мынада: Ұлттық банк базалық пайыздық мөлшерлемені жоғарылату арқылы инфляция мен девальвацияның қарқынын баяулатты, бірақ бұл шешім екінші деңгейлі банктердің несие пайызын өсіруге себеп болды. Бұл несие алушылар үшін тиімсіз. Әсіресе шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатындар үшін жағдай қиынға соқты. Базалық пайыздық мөлшерлеме 9,25 пайыз болған кездің өзінде кәсіпкерлер несие алуға асықпады. Дегенмен, ағаштың екі ұшы бар демекші, бұл жағдайдың тиімді тұсы сол базалық пайыздық мөлшерлеме көтеріле салысымен депозиттің пайызы артты. Сол-ақ екен ел азаматтары теңгемен депозит аша бастады. Сарапшылар елдегі инфляциялық дәліз 9-11 пайыз аралығында сақталса, Ұлттық банктің базалық пайыздық мөлшерлемені 9,25 пайыз межесінде ұстауы дұрыс шешім екенін айтады.
Шетелде несие алу неге тиімді?
Банк секторында дамыған елдердегі жағдай мүлдем басқаша. Олар базалық пайыздық мөлшерлемені төмендетуге тырысып, жеңілдетілген несие саясатын ұстайды. Мысалы, АҚШ-та доллардың кілтті пайыздық мөлшерлемесі 0,25 пайыз болса, Еуропа елдерінде де еуроның кілтті пайыздық мөлшерлемесі сол деңгейде сақталған. Бұл үдерістен Жапония да қалыс қалмады. Базалық пайыздық мөлшерлемесі төмен елдерде алған несиенің үстінен қосып төлейтін пайызы да төмен болады. Мысалы, 2-3 пайыз көлемінде бекітіледі. Бұған жылдық инфляция деп қарайды, сөйтіп несие алу халыққа артық салмақ салмайды. Төмен пайыз болғандықтан бастапқыда алған қаражатын шетінен «бөліп төлейді». Мұндай жағдайда дамушы елдердегідей халықтың төлем қабілеті «төмен» тобымен күрес жүргізудің қажеті жоқ.
Ал біздегі екінші деңгейлі банктер ұсынған несиенің пайыздық мөлшерлемесі тым жоғары болғандықтан әуелде алған қарыздың үстіне екі есе қосып төлеуге тура келеді. Мысалы, банктердегі кепілсіз тұтынушылық несиенің ең төменгі жылдық пайыздық мөлшерлемесі – 8,3 пайыз, орташасы – 15,7 пайыз, ең көбі – 25 пайыз. Ең төменгі пайызды көптеген банктер ұсына бермейтінін айта кеткен жөн.
Кезінде депутаттар несие ставкаларын 7-8 пайызға дейін төмендету туралы үндеу жасағанын білеміз. Ол үшін Ұлттық банк бекіткен базалық пайыздық мөлшерлемені кемінде 3-4 пайызға дейін азайту қажет болады. Бұл қадам экономиканы қолдан құлдыратқанмен бірдей. Айырмашылық мынада: базалық пайыздық мөлшерлемесі 0,25 пайыз болып бекітілген елдерде инфляция 1-2 пайыз болса, бізде 8,4 пайыз. Олар тауардың құнсыздануымен күрессе, біз теңгенің құнсыздануымен күресеміз. Ал «базалық пайыздық мөлшерлемесі 0,25 пайызды құрайтын елдердің банктері Қазақстан нарығына неге кірмейді?» деген сұрақ туындаса, оған жауап дайын. Біріншіден, шетелдік банктер қазақстандықтарға төмен пайызбен несие бере алмайды. Себебі, олар Ұлттық банк бекітіп берген 9,25 пайыз болатын базалық пайыздық мөлшерлемені «аттап өте алмайды». Яғни, «ойын шарты» қазіргі нарықтағы банктермен бірдей. Екіншіден, дамыған елдердің банкі үшін Қазақстан халық саны аз, нарығы ауқымды емес болғандықтан тиімсіз.
Базалық пайыздық мөлшерлеме тек депозит пен несие саясаты үшін ғана емес, бүтін бір ел экономикасы үшін негізгі көрсеткіш саналады, халықтың өмір сүру деңгейін анықтайды десек, артық айтпаған болар едік.
Жаңа ереже банк үшін тиімді, халық үшін тиімсіз...
Былтыр Ұлттық банк қарыз алушының төлем қабілетін анықтайтын жаңа талап енгізді. Қарыз алушының борыштық жүктеме коэффициентін екінші деңгейдегі банктер мен микроқаржы қызметін жүзеге асыратын ұйымдар орындауға міндеттелді. Сөйтіп, жаңа талап бойынша табысы күнкөріс деңгейінен төмен азаматтарға қарыз беруге тыйым салынды. Ең негізгісі, несие алушы табысының 50 пайызын несие төлеуге жұмсайды деген қағида өзгерді. Несие алуға ниетті адамның төлем қабілеті отбасындағы кәмелетке толмаған балалардың санын ескеріп есептеледі. Әр бала үшін жалақыдан төменгі күнкөріс деңгейінің жартысы қалуы керек. Мысалы, қарыз алушының екі баласы бар. Кепілсіз несие алу үшін оның 68 мың теңгеден астам, яғни екі баласының әрқайсына 34 302 теңге қаражат қалуы тиіс.
Бұрынғы тәсіл бойынша банктер несие алуға келген тұтынушыға әр түрлі талап-шарт қояды. Сөйтіп, несие тағайындалса я болмаса мақұлданбаса нақты қандай фактор әсер еткені белгісіз күйінде қалатын. Банктер көп жағдайда зейнетақы қорына аударымдарды тексерумен шектелетін.
Жаңа ереже бойынша талаптың күшейгені банк үшін жақсы, бірақ несие аламын деген халық қағазбастылыққа тап болады. Бұдан былай қарыз алушы өзі туралы көбірек ақпарат беруге міндетті. Банк сұрататын құжаттардың ішінде: зейнетақы төлемі, жалақы және өзге де кіріс түрін анықтайтын құжат, зейнетақы аннуитеті шарты бойынша сақтандыру төлемі, салық аударымы негізінде есептелетін кіріс туралы ақпарат және т.б. Бұған қоса, банктер қарыз алушының шотындағы түсім мен алымдар туралы ақпаратты талап етеді. Соңғысы, отбасы мүшелері, қарыз алушының баласы болса, оны растайтын құжат сұратылады. Мұның барлығы не үшін қажет? Банк қарыз алушы туралы неғұрлым көп ақпарат алатын болса, несие тағайындау туралы шешім қабылдау соғұрлым жеңіл болмақ. Сарапшылар талаптың күшейгені банктердің несие беру үлесінің кемуіне алып келеді деген болжам жасап отыр. Банк талапты қатаңдату арқылы өз табысын жасырған азаматтар мен жұмыссыздар, табысы аз азаматтардың несие алуына тосқауыл қойып отыр. Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының талдау орталығы сарапшылары Ұлттық банк енгізген жаңа ереже саннан сапаға өтуге мүмкіндік беретінін айтады. Банктер бұдан ұтылмайды, жауапты тұтынушылар несиені қомақты көлемде алады, сайып келгенде ойсырып қалатын ешнәрсе жоқ дегенді алға тартады. Ал бейресми табыс көзі бар қарыз алушылар үшін жағдай қиын болмақ. Табыс көзі аз немесе жұмыссыздар үшін банктердің есігі жабық. Шағын қаржы ұйымдары үшін де талаптың күшейгенін жоғарыда айттық. «Сонда әлеуметтік осал топ тығырықтан шығу үшін несие ала алмайтын болса, елдегі кедейлер саны артып, қылмас көбеймей ме?» деген сұрақ туындайды.
Мемлекет «көмекке» келеді...
Төлем қабілеті жоқ екінші деңгейлі банктерге мемлекет үнемі қомақты қаражат аударып келді. 2017 жылы Қазақстанда банк секторының қаржылық тұрақтылығын арттырудың бес жылдық бағдарламасы іске қосылғаны есімізде. Сол жылы «тағдыры» тығырыққа тірелген бес банкке жалпы сомасы 653,7 млрд теңге қаражат бөлінді. Келесі жылы Ұлттық банк аталған бағдарламаның тиімсіз екенін түсініп, жабуды жөн көрді. Алайда, көп ұзамай бағдарламаның екінші бөлігі іске қосылды. Бұл жолы мемлекеттің құтқарған кезекті банкі – Нұрбанк еді. Айта кетерлігі, 2016 жылдан 2020 жыл аралығында Қазақстанның екінші деңгейлі банктерінің қаржылық өтімділігін арттыруға 6 трлн теңге бөлінген.
Бүгін аталған бағдарламаға АТФ Банк, Еуразиялық банк, ЦентрКредит Банкі және Нұрбанк еніп отыр.
Қазір банктердегі жағдай біршама тұрақталды. 2021 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша елдегі 25 банктің несие портфелі 15 373 млрд теңгені құраса, оның ішінде жұмыс істемейтін қарыздар көлемі − 1 064 млрд теңге. Банктердің жұмыс істемейтін несиелері 2011 жылы 30,8 пайызды құрап, ең жоғары көрсеткіш көрсетті. Тек 2015 жылы бұл көрсеткіш айтарлықтай төмендеп 8 пайызға жетті.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрайымы Мадина Әбілқасымованың айтуынша, соңғы екі жылда жұмыс істемейтін несиелер деңгейі (NPL 90+) 7,4 пайыздан 6,9 пайызға дейін төмендеді.
− Проблемалық несиелер банк капиталына ауыртпалық түсіреді. Банктер өз активтерін проблемалық деп тануға және оларды жеңілдікпен сатуға тырыспайды. Нәтижесінде проблемалық активтер соңғы 10 жыл ішінде банктер мен олардың еншілес ұйымдарының балансында қалып отыр, − дейді М.Әбілқасымова. Белгілі болғандай, бұдан былай стресстік активтерді есептен шығаруға 5 жыл мерзім бекітілді. Сөйтіп, алдағы 4 жылда жұмыс істемейтін несиелерді 2,7 трлн теңгеден 0,9 трлн теңгеге дейін қысқарту жоспарланып отыр.
Мемлекет екінші деңгейлі банктерге көмектесумен қатар, қазақстандықтардың да несиесіне рақымшылық жасады. Бұл бастама 2019-2020 жылдары өтіп, шамамен 580 мың азамат қатысты. Ал елімізде бүгін 7,4 миллион қазақстандықтың несиесі бар. Қаржы ұйымдары мен екінші деңгейлі банктерге несие беру тәртібінің қатаңдауы мемлекеттің алдағы уақытта несиелік рақымшылықты қайталамайтынын көрсетеді.
Ардагер УАЙДИН,
«Проблемалық кредиттер қоры»
АҚ-ның ресми өкілі:
МЕМЛЕКЕТ БАНКТЕРДІ ҚҰТҚАРМАСА, ЭКОНОМИКА ТОҚЫРАУҒА ҰШЫРАЙДЫ
Мақсат ХАЛЫҚ,
UIB бизнес мектебінің директоры:
ҰЛТТЫҚ ҚОР 4 МЛРД ТЕҢГЕНІ БАНКТЕРДІ ҚҰТҚАРЫП ҚАЛУҒА ЖҰМСАДЫ
