Елімізде "көлеңкелі экономика" салдарынан 2020 жылы бюджетке келетін шығын көлемі 617 млрд теңге болған. Санда бар да, санат та жоқ қаржы айналымына тосқауыл қойылмаса, 2025 жылы мемлекет қазынасы 1,2 трлн теңгеден қағылуы мүмкін.
Елімізде «көлеңкелі экономиканы» жоққа шығару мақсатында бірқатар жобалар қолға алынғаны белгілі. Нәтижесінде бүгінге дейін 2,8 трлн теңге көлемінде жалған шот-фактура жазып берумен айналысқан 87 қылмыстық топтың жолы кесілді. Бұдан бөлек, жасырын жұмыс істеген 10 цехтың қызметі тоқтатылып есепте жоқ 800 мың шөлмектен астам алкоголь өнімі тәркіленді. Айта кетерлігі, елімізде «көлеңкедегі нарық» 2017 жылы ең жоғары көрсеткішке жетіп 28,75 пайыз болды. Ал 2018 жылы 27,02 пайыз межесінде сақталды. Мәселені шешу үшін елімізде «көлеңкелі экономикамен» күресетін арнайы агенттік құрылды. Сөйтіп, алдағы 4 жылда «көлеңкелі нарықтың» үлесін пайызға дейін төмендету жоспарланып отыр. Әлемдік тәжірибеде мұндай құбылыс экономиканың 10 пайызынан аспауы тиіс. Бұл мақсатта тығырықтан шығатын жалғыз жол – тауарды таңбалау. Бірақ бұл жағдай отандық кәсіпкерлерге қалай әсер етпек? Онсыз да коронадағдарыстан ес жиып үлгермеген кәсіпкерлерге тағы да салмақ түспей ме? Көлеңкедегі нарықпен күрес кәсіпкерлікті бақылау және мониторинг жүргізуді қатаңдатумен ғана шектелмейтінін көрсетіп отыр. Елдегі салық жүктемесі қомақты болғандықтан жұмысқа қамтудың бейресми түрі қарқын алды. Салдарынан жұмыс беруші жалақыны «конвертке салып беруді» жөн санайды. Бұл жағдай салықтан жалтаруға алып келеді. Мысалы, елімізде статистика комитетінің деректері бойынша, еңбекақы төлеудің жалпы қоры 18 трлн теңгеден асады. Бірақ төленген міндетті зейнетақы жарналары – 8 трлн теңге. Ал 10 трлн теңге көлеңкелі айналымға еніп отыр. Жұмыс берушіні салықтан жалтаруға итермелейтін себеп мынадай: қазір жұмыс беруші өз қызметкері үшін ай сайын жалақының 31 пайыз мөлшерінде бес төлем төлеуге міндетті. Оның ішінде жеке табыс салығы (10 пайыз), зейнетақы жарнасы (10 пайыз), әлеуметтік салық (6 пайыз), мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударма (3,5 пайыз) және әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына (1,5 пайыз) жарна аударылады. Олардың бір бөлігі қызметкердің есебінен төленеді. Мысалы, зейнетақы аударымы және жеке табыс салығы. Былтыр Ұлттық экономика министрлігі қосымша құн салығын 16 пайызға көтеру туралы мәселе көтерген еді. Кейін кәсіпкерлердің шағымынан соң ҚҚС мөлшері бұрынғысынша 12 пайыз, ал КТС-20 пайыз межесінде қалды.Сауда-саттық − көлеңкелі нарықтың көзі
Белгілі болғандай, былтыр салықтық және кедендік түсімнің сомасы 2019 жылмен салыстырғанда 18 пайызға қысқарыпты. Оған себеп − жалпыға бірдей декларациялаудың дұрыс жүргізілмеуі. Кешенді жұмыстарға қарамастан көлеңкедегі экономиканың үлесі жоғары деңгейде сақталып отыр. Ұлттық статистика бюросының соңғы деректері бойынша 2019 жылы ЖІӨ-дегі қадағаланбайтын экономиканың үлесі − 23,69 пайыз. Оның 5,65 пайыз тауарлар өндірісіне жататын көтерме және бөлшек саудаға тиесілі болса, қызметтер өндірісіне жататын авто және мотоцикл жөндеу саласында көлеңкелі айналымдағы қаражат көлемі 18,04 пайыз. Бұл салалардан бөлек ауыл, орман және балық шаруашылығы саласында 1,67 пайыз, құрылыс саласына 1,42 пайыз «көлеңкедегі нарық» қалыптасқан. Әсіресе, көш басында аяқ киім және темекі саудасы тұр. Цифрлық экономиканы дамыту орталығының ақпараты бойынша аяқ киімнің көлеңкелі нарығы жалпы көлемнің шамамен 48,5 пайыз. Ал темекі өндірісі мен саудасында «көлеңкелі экономиканың» белгісі көп. Бұл мәселені шешу үшін былтыр елімізде темекі өнімдерін таңбалау басталды.
Тауар таңбалау нәтиже бере ме? Елімізде 2017 жылы Еуразиялық экономикалық одақ аясында тауар таңбалау жұмысы бастады. Алдымен тері өнімін, былтыр темекі өнімін міндетті таңбалау енгізілді. Биыл 1 қарашадан бастап аяқ киімді таңбалау жүзеге асты. Жоспар бойынша келер жылы дәрілік заттарды, алкоголь және сүт өнімдерін, жеңіл өнеркәсіп тауарларына цифрлық таңбалауды енгізу жоспарланған. Биыл жыл соңында киім мен тоқыма бұйымдарын цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жоба іске асып, оған 15 компания қатысады. Осы ретте айта кетерлігі, сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстандағы киім нарығының 58 пайыз көлеңкелі импортқа тиесілі. Тауарын таңбалап үлгермеген кәсіпкерлерге айыппұл салынатынын да айта кеткен жөн. Аталған пилоттық жоба саладағы бірқатар заңбұзушылықтардың бетін ашады деген сенім бар. Себебі, алғашқы тері бұйымдарын міндетті таңбалау кезінде қызметін патент негізінде жүзеге асыратын субъектілер саны 13 есе қысқарды. Соның нәтижесінде 2018 жылы тауарларға арналған декларацияны рәсімдеген импорттаушылардың саны 30 пайызға артқан. Кедендік баждар мен салықтық түсімдердің үлесі 40 пайызға көбейді. Тауарға таңба салудың өзіндік жүйесі бар. Мысалы, өндіруші өнімнің әрбір қорабына DataMatrix штрихкодын жабыстыруы тиіс. Онда өндіруші туралы дерек, өнімнің сериялық нөмірі, тексеру коды шифрланады. Сөйтіп, сатушы өнімнің штрихкодын арнайы аппараттың көмегімен сканерлейді. Сол арқылы сатылған өнім туралы ақпарат фискалдық деректердің операторына келіп түседі. Онда белгілі бір өнімнің сатылғаны туралы дерек шығады.
Сапарбай ЖОБАЕВ,
экономика ғылымдарының кандидаты,
Қазақ технология және бизнес университетінің аға оқытушысы:
Жеке тұлғалар ғана емес, кәсіпорындардың да табыс салығын арттыру қажет
− Елімізде былтыр «көлеңкелі экономиканың» үлесі 20,23 пайыз болған. Бұл ЖІӨ-нің бестен бір бөлігі деген дерек шықты. Бірақ 2017 жылы «көлеңкедегі экономиканың» үлесі 28 пайыз көрсеткені белгілі. Сол жылмен салыстырғанда жағдайдың айтарлықтай жақсарғанын көруге болады. Орта Азия елдеріндегі экономиканың үштен бірі көлеңкелі экономикаға жатады. Оның ішінде заңсыз жолмен келген табыстың түрі көп. Яғни, мемлекетке салық түспейді. Осы ретте, былтырғы мәлімет бойынша елдің ЖІӨ-і 70 трлн теңге болды. Бұған қосылуы тиіс 14 трлн теңге «көрінбей тұр». Меніңше, «көлеңкедегі нарықта» басым үлеске ие сала – арақ-шарап саудасы. Бұл тізімге бала бағу, көліктік қызмет түрі, репетитор ретінде сабақ беру, құрылыс жасауда көрсетілетін қызмет түрлерін қосуға болады. Осындай қызметтерден салық түспеген соң, мемлекеттік қазына ең кемі 1,4 трлн теңге түсімнен қағылып отыр. Біздің бюджеттің құрылымында 7,5 трлн теңгесі салық есебінен, 4,5 трлн теңге Ұлттық қордан, ал 2 трлн теңге бағалы қағаздардан түскен түсім. Мемлекеттік қазынаның 14 трлн шығыны осылай жабылады. Ал көлеңкедегі қаражаттан кем дегенде түсуі тиіс 1,4 трлн теңге «көрінетін» айналымда болса, бұл мемлекет қазынасы үшін айтарлықтай көмек болар еді. Бізде бюджетке салықтан түсетін түсімдер аз. Себебі, бюджеттік шығынның жартысы ғана салықтан жабылады. Дүниежүзіндегі 170 мемлекеттің экономикасы салық есебінен «өмір сүріп» отыр. Президент те кезінде «біздің елдің шығыны табысына сай емес» деген еді. Ол үшін «көлеңкедегі экономиканы» есепке алу қажет. Бұған дейін азаматтардың алатын табысына сай салық мөлшері бекітілуі тиіс деген мәселе көтерілген-ді. Мысалы, 20-30 млн айлық алатын адамдардың жеке табыс салығын 15 пайызға көтеру керек. Бұл бастамаға құзырлы органдар да, депутаттар да ешқандай пікір білдірген жоқ. Ал зейнетақы қорынан берілген қаражат елдегі 2 пайызға ие дәулетті адамдардың «оң жамбасына тура» келді. Тек жеке тұлғалардың емес, кәсіпорындардың да табыс салығын 20-30 пайыздан 40 пайызға көтеру керек деп есептеймін. Себебі, «Самұрық-Қазына» АҚ-ға тиесілі еншілес кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің табысы пандемия кезінде де артқан болатын.
Асылхан АНДАШОВ,
GSB UIB бизнесті талдау орталығы маманы:
Елдегі «көлеңкелі экономиканың» басым бөлігі Қытаймен арадағы сауда-саттыққа тиесілі
− Былтырғы кедендік және салықтық түсімнің төмендеуіне пандемия себеп болып отыр. Бірақ елдегі «көлеңкелі экономиканың» басым бөлігі Қытаймен арадағы сауда-саттыққа тиесілі. Мысалы, бұған дейін Қытайдың Қазақстанға экспорт көлемі мен Қазақстанның көрші елден сатып алған тауар айналымында 7 млрд доллар айырмашылық анықталған. Бұл қаражат Қазақстанның бір жылдық бюджет табысының төртен бірі бөлігіне тең. Әрине бұл қаражат көлеңкелі айналымнан шықса, бюджет бүйірі толысып қалар еді. Ең қызығы, пандемия кезінде шекаралар жабылып жатқан уақытта Қытайдан Қазақстанға келетін көлеңкелі сауда көлемі көбеймесе, азайған жоқ. Осы ретте әлемдік озық тәжірибені ескерген жөн. Мысалы, Грузия салық жүйесін цифрландыру, жеке кәсіпкерлерге салықты азайтып, оны төлеуді жеңілдету арқылы салықтық түсімдер көлемі ЖІӨ-нің 20 пайызына жетті. Қазір Грузия «Нөл терезе» заңнамасын қолға алды. Онда кез келген транзакция автоматты түрде саналып, салық алынып отырады. Тіпті, біздің ел енді ғана көшкен декларация толтыру әдісі де оларға енді қажет емес. Ал Қытайда көлеңкелі экономикамен күресу мақсатында қосымша құн салығын 2 пайыз кэшбек ретінде қайтару жолға қойылған. Мысалы, Қытай азаматы 20 мыңға азық-түлік алады да, чекті арнайы сайтқа тіркейді. Сөйтіп, 400 теңге өзіне кайтарылады. Бұл бастама халықтың чек талап етуіне, сол арқылы салықтық түсімнің тұрақты жүргізуілуіне мүмкіндік беріп отыр. Қазақстан үшін сыртқы саудада Еуразиялық экономикалық одақ – Еуроодақтан кейінгі екінші ірі нарық. Сондықтан бұл одақпен де саудадағы ашықтықты қамтамасыз ету аса маңызды. Бірақ аталған одақтан шығатын тауар өндірушілер таңбалаудан бас тартады. Былтыр Еуразиялық экономикалық одақ елдерімен барлығы 19,7 млрд долларға сауда жасадық, оның 5,5 млрд доллары біздің оларға сатқанымыз болса, 14,2 млрды сатып алғанымыз екен.
Нұржан БАЕКЕЕВ, «Қазақтелеком» АҚ Цифрлық экономиканы дамыту орталығының басқарушы директоры:
Әлемдік тәжірибеде тауарға міндетті таңбалау енгізу көлеңкелі айналымдағы нарықты 70-80 пайызға қысқартуға мүмкіндік берді
− ЕАЭО елдерінің бірыңғай келісімі шеңберінде 2017 жылы тері бұйымдарын таңбалау туралы шешім қабылданды. Бұл нарықта контрафакт деңгейі өте жоғары. 2020 жылдың қазан айында Қазақстанда темекі өнімдерін міндетті цифрлық таңбалау енгізілді. Бүгінгі таңда шамамен 1 млрд темекі қаптамасына Data Matrix коды бар. Сондай-ақ, жақында Қазақстанда дәрілерді цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жоба аяқталды. Осы ретте айта кетерлігі, тұтынушылар naqty Onim мобильді қосымшасының көмегімен таңбалау кодын сканерлеу арқылы тауардың заңдылығын тексере алады. Енді темекі өнімдерін де осылай тексеруге мүмкіндік бар. Үкімет бекіткен темекі өнімдері мен аяқ киімді таңбалау кодына тарифтің құны 2 теңге 68 тиын. Ал «Еліміздегі кәсіпкерлер тауар таңбалауда шығынға батпай ма?» деген сауалға келетін болсақ, бизнес үшін таңбалау жабдығына жұмсалатын шығындардың 40 пайыздан 80 пайызға дейінгі өтемақысын мемлекет қамтамасыз етуге дайын. Қазір бөтелкедегі су және құрамында қанты бар сусынды, алкогольді, сүт өнімдерін, жеңіл өнеркәсіп тауарларын цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жобаларды іске асырып жатырмыз. Пилоттық жоба бойынша кәсіпкерлерден құралған фокус-топтар құрылды, тауарды таңбалауға қатысты түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Әлемдік тәжірибеде тауарға міндетті таңбалау енгізу көлеңкелі айналымдағы нарықты 70-80 пайызға қысқартуға мүмкіндік берді. Біздің нарықтағы 15 тауар түрін таңбалау арқылы 900 млрд теңге сомасындағы қаражатты айналымға енгізуге мүмкіндік бар. Тиісінше, мемлекеттік бюджеттің кірісі салық есебінен жылына 100 млрд теңгеге артпақ. Яғни, бұдан мемлекет те, бизнес те, тұтынушы да айтарлықтай пайда көреді.
Қайырбек АРЫСТАНБЕКОВ,
Экономикалық саясат институтының директоры, Президент жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі:
Мемлекет жуық арада «көлеңкелі экономикадан» шығудың жол картасын әзірлеуі керек
− Біздің экономика құрылым бойынша 6 топқа бөлінген. Біріншісі, экспорттық, шикізаттық сектор. Екіншісі, ішкі экономикаға бағытталған. Келесі сауда және инфрақұрылымдық сектор және бесіншісі, әлеуметтік сектор. Соңғысына өзге де салалар еніп отыр. Осы алты сектордың арасында қарама-қайшылық туындайды. Елде соңғы 10 жылда салық мөлшерлемесінің жоғары болуы, сыбайлас жемқорлық дамуы, басқа біреудің бизнесті тартып алу үдерісі етек ала бастады. Ресми мәлімет бойынша «көлеңкелі экономиканың» үлесі ЖІӨ-ге шаққанда шамамен 20-22 пайыз. Ал біздің институттың зерттеуі бойынша бұл көрсеткішті 26-27 пайыз деп есептеп отырмыз. Ал Дүниежүзілік банктің есебі «көлеңкелі экономика» 30 пайыздан жоғары дегенге саяды. Мысалы, Қазақстанның ЖІӨ-і бір жылда 100 млрд доллар десек, соның 25 пайызы яғни, 25 млрд доллар «көлеңкелі экономикаға» тиесілі. Соның салдарынан бюджетке түсуі тиіс қаражаттың орнын Ұлттық қор есебінен толтырып отырмыз. Бұл − бюджеттің 36 пайызы. Жалпы алғанда келер ұрпаққа қалуы тиіс ақшаны бүгін жарату экономикалық және бюджет саясатының дұрыс жүргізілмегенін көрсетеді. Осы ретте, мемлекет жуық арада «көлеңкелі экономикадан» шығудың жол картасын әзірлеуі керек.
Түйін: Дамыған елдерде салық жүйесі жолға қойылған, экономикасы тұрақты, Ұлттық қорындағы қаражаты бүгінгі күннің қамы үшін емес, келер ұрпақтың еншісіне деп сақталатынын көреміз. Ұлттық қор – айтып келмейтін апат кезінде халықты «асырауға», экономикалық дағдарыс екі өкпеден қысып, тықыр таянғанда жұмсалуы тиіс қаражат. Бірақ мемлекет жыл сайын бюджет шығындарын жаба алмағандықтан қор қаражатын сүлікше сорып отыр. Осы ретте, әлемдік тәжірибе негізінде салық түсімдерін жүйелендіру, «көлеңкелі экономикаға» тұсау қою, экономиканы әртараптандыру сынды мәселелер Үкіметтің күн тәртібінен түспеуі тиіс еді. Бұл бағытта ілкімді жобалар іске асқанымен, нақты нәтижені ел қазынасына түсер табыс еселенген кезде ғана сезінеміз.Еркежан АЙТҚАЗЫ