«Көлеңкелі экономика»: жарыққа шығарудың жолы қандай?

«Көлеңкелі экономика»: жарыққа шығарудың жолы қандай?

Елімізде "көлеңкелі экономика" салдарынан 2020 жылы бюджетке келетін шығын көлемі 617 млрд теңге болған. Санда бар да, санат та жоқ қаржы айналымына тосқауыл қойылмаса, 2025 жылы мемлекет қазынасы 1,2 трлн теңгеден қағылуы мүмкін. Елімізде «көлеңкелі экономиканы» жоқ­қа шығару мақсатында бірқатар жобалар қолға алынғаны белгілі. Нәти­же­сінде бүгінге дейін 2,8 трлн теңге көлемінде жал­ғ­ан шот-фактура жазып берумен айна­лыс­қан 87 қылмыстық топтың жолы кесіл­ді. Бұдан бөлек, жасырын жұмыс істеген 10 цехтың қызметі тоқтатылып есепте жоқ 800 мың шөлмектен астам алкоголь өнімі тәр­кіленді. Айта кетерлігі, елімізде «кө­­лең­кедегі нарық» 2017 жылы ең жоғары көр­сет­кішке жетіп 28,75 пайыз болды. Ал 2018 жылы 27,02 пайыз межесінде сақталды. Мәселені шешу үшін елімізде «көлеңкелі эко­номикамен» күресетін арнайы агенттік құрылды. Сөйтіп, алдағы 4 жылда «көлеңкелі нарықтың» үлесін пайызға дейін төмендету жоспарланып отыр. Әлемдік тәжірибеде мұн­дай құбылыс экономиканың 10 пайы­зынан аспауы тиіс. Бұл мақсатта тығы­рық­тан шығатын жалғыз жол – тауарды таң­ба­лау. Бірақ бұл жағдай отандық кәсіпкерлерге қалай әсер етпек? Онсыз да коронадағ­дарыстан ес жиып үлгермеген кәсіпкерлерге тағы да салмақ түспей ме? Көлеңкедегі нарықпен күрес кәсіп­кер­лікті бақылау және мониторинг жүр­гізуді қатаңдатумен ғана шектел­мей­тінін көрсетіп отыр. Елдегі салық жүктемесі қомақты болғандықтан жұмысқа қамтудың бейресми түрі қарқын алды. Салдарынан жұмыс беруші жалақыны «конвертке салып беруді» жөн санайды. Бұл жағдай салықтан жалтаруға алып келеді. Мысалы, елімізде статистика комитетінің деректері бойынша, еңбекақы төлеудің жалпы қоры 18 трлн теңгеден асады. Бірақ төленген міндетті зейнетақы жарналары – 8 трлн теңге. Ал 10 трлн теңге көлеңкелі айналымға еніп отыр. Жұмыс берушіні салықтан жалтаруға итермелейтін себеп мынадай: қазір жұмыс беруші өз қызметкері үшін ай сайын жа­лақының 31 пайыз мөлшерінде бес төлем төлеуге міндетті. Оның ішінде жеке табыс салығы (10 пайыз), зейнетақы жарнасы (10 пайыз), әлеуметтік салық (6 пайыз), мем­лекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына ау­дарма (3,5 пайыз) және әлеуметтік ме­ди­циналық сақтандыру қорына (1,5 пайыз) жарна аударылады. Олардың бір бөлігі қызметкердің есебінен төленеді. Мысалы, зейнетақы аударымы және жеке табыс са­лығы. Былтыр Ұлттық экономика ми­нистр­лігі қосымша құн салығын 16 пайызға кө­теру туралы мәселе көтерген еді. Кейін кә­с­іпкерлердің шағымынан соң ҚҚС мөлшері бұрынғысынша 12 пайыз, ал КТС-20 пайыз межесінде қалды.

Сауда-саттық − көлеңкелі нарықтың көзі

Белгілі болғандай, былтыр салықтық жә­не кедендік түсімнің сомасы 2019 жыл­мен салыстырғанда 18 пайызға қыс­қа­ры­пты. Оған себеп − жалпыға бірдей дек­лара­циялаудың дұрыс жүргізілмеуі. Кешенді жұ­мыстарға қарамастан көлеңкедегі эко­номиканың үлесі жоғары деңгейде сақ­талып отыр. Ұлттық статистика бюросының соңғы деректері бойынша 2019 жылы ЖІӨ-дегі қадағаланбайтын экономиканың үлесі − 23,69 пайыз. Оның 5,65 пайыз тауарлар өн­дірісіне жататын көтерме және бөлшек саудаға тиесілі болса, қызметтер өндірісіне жататын авто және мотоцикл жөндеу са­ласында көлеңкелі айналымдағы қаражат кө­лемі 18,04 пайыз. Бұл салалардан бөлек ауыл, орман және балық шаруашылығы сала­сында 1,67 пайыз, құрылыс саласына 1,42 пайыз «көлеңкедегі нарық» қалып­тасқан. Әсіресе, көш басында аяқ киім және темекі саудасы тұр. Цифрлық экономиканы дамыту орталығының ақпараты бойынша аяқ киімнің көлеңкелі нарығы жалпы кө­лем­нің шамамен 48,5 пайыз. Ал темекі өн­дірісі мен саудасында «көлеңкелі эко­но­миканың» белгісі көп. Бұл мәселені шешу үшін былтыр елімізде темекі өнімдерін таңбалау басталды.

Сапарбай ЖОБАЕВ, экономика ғылымдарының кандидаты, Қазақ технология және бизнес университетінің аға оқытушысы:

Жеке тұлғалар ғана емес, кәсіп­орын­дардың да табыс салығын арттыру қажет

− Елімізде былтыр «көлеңкелі эконо­ми­ка­­ның» үлесі 20,23 пайыз болған. Бұл ЖІӨ-нің бестен бір бөлігі деген дерек шықты. Бі­рақ 2017 жы­лы «көлеңкедегі эконо­ми­ка­ның» үлесі 28 пайыз көрсеткені белгілі. Сол жыл­мен салыстырғанда жағдайдың айтар­лықтай жақсарғанын көруге болады. Орта Азия ел­деріндегі экономиканың үштен бірі кө­леңкелі экономикаға жатады. Оның ішін­де заңсыз жолмен келген табыстың түрі көп. Яғни, мемлекетке салық түспейді. Осы рет­те, былтырғы мәлімет бойынша елдің ЖІӨ-і 70 трлн теңге болды. Бұған қосылуы тиіс 14 трлн теңге «көрінбей тұр». Меніңше, «көлеңкедегі нарықта» басым үлеске ие сала – арақ-шарап саудасы. Бұл тізімге бала бағу, көліктік қызмет түрі, репетитор ретінде сабақ беру, құрылыс жасауда көрсетілетін қызмет түрлерін қосуға болады. Осындай қызметтерден салық түспеген соң, мем­ле­кет­тік қазына ең кемі 1,4 трлн теңге түсім­нен қағылып отыр. Біздің бюджеттің құры­лымында 7,5 трлн теңгесі салық есе­бінен, 4,5 трлн теңге Ұлттық қордан, ал 2 трлн те­ң­­ге бағалы қағаздардан түскен түсім. Мем­­лекеттік қазынаның 14 трлн шығыны осылай жабылады. Ал көлеңкедегі қара­жат­тан кем дегенде түсуі тиіс 1,4 трлн теңге «кө­рінетін» айналымда болса, бұл мемлекет қа­зынасы үшін айтарлықтай көмек болар еді. Бізде бюджетке салықтан түсетін тү­сімдер аз. Себебі, бюджеттік шығын­ның жартысы ғана салықтан жабылады. Дүниежүзіндегі 170 мемлекеттің эконо­ми­касы салық есебінен «өмір сүріп» отыр. Пре­зидент те кезінде «біздің елдің шығыны та­бысына сай емес» деген еді. Ол үшін «кө­леңкедегі экономиканы» есепке алу қажет. Бұған дейін азаматтардың алатын табысына сай салық мөлшері бекітілуі тиіс деген мә­селе көтерілген-ді. Мысалы, 20-30 млн ай­лық алатын адамдардың жеке табыс салы­ғын 15 пайызға көтеру керек. Бұл бастамаға құ­зырлы органдар да, депутаттар да еш­қандай пікір білдірген жоқ. Ал зейнетақы қорынан берілген қаражат елдегі 2 пайызға ие дәулетті адамдардың «оң жамба­сына тура» келді. Тек жеке тұлғалардың емес, кәсіпорындардың да табыс салығын 20-30 пайыздан 40 пайызға көтеру керек деп есеп­теймін. Себебі, «Самұрық-Қазына» АҚ-ға тие­сілі еншілес кәсіпорындар мен ком­мер­циялық банктердің табысы пан­демия к­е­зінде де артқан болатын.

 Нұржан БАЕКЕЕВ, «Қазақтелеком» АҚ Цифрлық экономиканы дамыту орталығының басқарушы директоры:

Әлемдік тәжірибеде тауарға міндетті таңбалау енгізу көлеңкелі айналымдағы нарықты 70-80 пайызға қысқартуға мүмкіндік берді

− ЕАЭО елдерінің бірыңғай келісімі шең­берінде 2017 жылы тері бұйымдарын таң­балау туралы шешім қабылданды. Бұл на­рықта контрафакт деңгейі өте жоғары. 2020 жылдың қазан айында Қазақстанда те­мекі өнімдерін міндетті цифрлық таң­ба­лау енгізілді. Бүгінгі таңда шамамен 1 млрд темекі қаптамасына Data Matrix коды бар. Сондай-ақ, жақында Қазақстанда дәрілерді цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жоба аяқталды. Осы ретте айта кетерлігі, тұтынушылар naqty Onim мобильді қосымшасының көмегімен таңбалау кодын сканерлеу арқылы тауардың заңдылығын тексере алады. Енді темекі өнімдерін де осылай тексеруге мүмкіндік бар. Үкімет бекіткен темекі өнімдері мен аяқ киімді таңбалау кодына тарифтің құны 2 теңге 68 тиын. Ал «Еліміздегі кәсіпкерлер тауар таңбалауда шығынға батпай ма?» деген сауалға келетін болсақ, бизнес үшін таң­балау жабдығына жұмсалатын шығын­дар­дың 40 пайыздан 80 пайызға дейінгі өте­ма­қы­сын мемлекет қамтамасыз етуге дайын. Қазір бөтелкедегі су және құрамында қан­ты бар сусынды, алкогольді, сүт өнімдерін, жеңіл өнеркәсіп тауарларын цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жо­ба­лар­ды іске асырып жатырмыз. Пилоттық жоба бойынша кәсіпкерлерден құралған фокус-топтар құрылды, тауарды таңбалауға қатысты түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Әлемдік тәжірибеде тауарға міндетті таң­балау енгізу көлеңкелі айна­лым­дағы нарықты 70-80 пайызға қысқартуға мүмкіндік берді. Біздің нарықтағы 15 тауар түрін таңбалау арқылы 900 млрд теңге со­ма­сындағы қаражатты айналымға енгізуге мүмкіндік бар. Тиісінше, мемлекеттік бюджеттің кірісі салық есебінен жылына 100 млрд теңгеге артпақ. Яғни, бұдан мем­ле­кет те, бизнес те, тұтынушы да айтар­лық­тай пайда көреді.