Сонымен екі аптаға созылған Токио Олимпиадасы өтті де кетті. Бірақ осы екі аптаға созылған ХХХІІ Жазғы олимпиада ойындары біздің елдің спортына жанкүйер болған қауымды біраз есеңгіретті. Нәтижесінде бір де бір спортшымыз жартылай финалдан аса алмай, бар болғаны 8 қола медальге қол жеткізіп, Олимпиададағы рейтингіміз бұрын-соңды болмаған дәрежеде құлдырады. Тіпті бұған Мемлекет басшысының өзі ерекше назар аударды.
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздің олимпиадалық командасының талпынысы мен сәтсіздігін саралай келіп, Twitter желісінде бірнеше рет пікір білдірді. Олардың бәрінде, шешілуі тиіс ең негізгі мәселелер айтылған: «Токиода өткен Олимпиада ойындарына Қазақстаннан 93 спортшы қатысты. Жеңіске жету жолында бар күш-жігері мен шеберлігін көрсеткен атлеттерге алғысымды білдіремін. Олимпиаданың қола жүлдегерлерін құттықтаймын. Бұл ұзақ уақыт бойы жүргізген табанды жаттығулардың жақсы нәтижесі. Алайда, 8 қола медаль алып, жалпы командалық есепте 83-орынға табан тіреген Ұлттық құраманың бұл көрсеткіші Қазақстанның спорттағы әлеуетіне және мемлекет тарапынан спортты дамытуға бөлініп отырған мол қаражатқа сәйкес келмейді. Ұлттық құраманың Олимпиададағы көрсеткіші спорт секілді аса маңызды салада шұғыл әрі тиімді реформалар жүргізу қажет екенін көрсетті. Бұқаралық және балалар спортын дамытуға көңіл бөліп, сол арқылы әлемдік аренада үлкен табыстарға қол жеткізуге ұмтылу қажет. Токио Олимпиадасынан сабақ алып, Парижде өтетін келесі ойындарда халық үмітін ақтайтындай нәтижеге қол жеткізу керек», − дейді Қасым-Жомар Тоқаев. Қазақстан Президенті дәл қазіргі жағдайда ел спортының реалды жағдайына қалай қарау керек, спортқа қаншалықты қолдау болды және алдағы уақытта сәтсіздіктер қайталанбауы үшін не істеу керек деген өте өзекті үш мәселені үш ауыз сөзбен тұжырымдады. Ендеше біз де Олимпиадаға қатысамын дегенше Қазақстан командасына жасалған қамқорлық пен олардың жеңіске деген құлшынысының қалай болғаны, мемлекеттің олимпиадалық командасын жан-жақты қолдағанымен нәтиже көрсете алмауының қандай себебі бар және болашақта спортты күшейту үшін не істеу керек деген басты үш мәселенің төңірегінде әңгіме қозғайтын боламыз. БІРІНШІ МӘСЕЛЕГЕ келсек, әрине, спортшыларымыз барынша тырысты, бірақ нәтиже ойдағыдай болмады. Ретімен айтсақ: қазақстандық команда алғашқы қола медальді дзюдо күресінен алды. Оған қол жеткізген белгілі дзюдошы Елдос Сметов болды. 2015 жылғы әлем чемпионы, 2016 жылғы Азия чемпионы, 2016 жылғы Рио Олимпиадасының күміс жүлдегері Елдос Сметовтен Токио Олимпиадасында алтын медаль күткеніміз анық. Алайда жартылай финалда жапониялық спортшы, үш дүркін әлем чемпионы Наохиса Такатоға қосымша уақытта есе жіберіп қойды. Дегенмен қола медаль үшін тартыста Нидерланд өкілі Торнике Цакаджоені жеңді. Екінші және үшінші қола медалдьдерге ауыр атлетшілеріміз қол жеткізді. Ерлер арасында 61 келіге дейінгі салмақта сынға түсіп, жұлқа көтеруде 131, серпе көтеруде 163 келі көтерген зілтемірші Игорь Сон қоссайыс қорытындысында 294 келі салмақты көтеріп Қазақстан қоржынына екінші қола медальді салса, әйелдер арасында ауыр атлетикадан 55 келі салмақта бақ сынаған Зулфия Чиншанло жұлқа көтеруде 90 келі, серпе көтеруде 123 келі зілтемірді көтеріп, осы нәтижемен үшінші орынға шығып, команда қоржынына үшінші қола медальді салды. Төртінші және бесінші қола медальді боксшыларымыз әкелді. Алғашқы айналымда Египет елінің өкілі Есри Мұстафадан, ширек финалда ресейлік Иван Верясовтен басым түскен Қазақстан командасының капитаны, аса ауыр салмақтағы боксшымыз Қамшыбек Қоңқабаев жартылай финалда америкалық Ричард Торреспен жұдырықтасып, үшінші раундта қабағы жарылып, техникалық нокаутпен жеңілді. Сондай-ақ боксшыларымыздың ең соңында шаршы алаңға шыққан Сәкен Бибосынов та сәтсіздікке ұшырады. Токио Олимпиадасының жартылай финалына дейін Пуэрто-Рикодан келген Янкиель Ривераны, франциялық Биллал Беннамды, испаниялық Габриэль Эскобарды жеңіп жасындай жарқылдаған жас боксшы, жартылай финалда ұлыбританиялық Джалал Яфайға төрешілердің шешімімен жол берді. 52 келі салмақта өнер көрсеткен Сәкен Бибосынов финалға өту үшін барын салды, бірақ бірінші раунда бірнеше соққыны өткізіп алған қазақ боксшысы төрешілер тарапынан қысымға ұшыраған сияқты. Алтыншы қола медальді Токио Олимпиадасында еркін күрес бойынша 57 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде күрескен қазақстандық Нұрислам Санаев иеленді. Жартылай финалда үндістандық Рави Кумарға жол берген Санаев кіші финалда болгариялық Георгий Вангеловті ұтып, үшінші орын алды. Ал жетінші, сегізінші медальдарды каратэшілеріміз жеңіп алды. Олар каратэден ерлер арасында 67 келіге дейінгі салмақта сынға түскен Дархан Асаділов пен әйелдер арасында 61 келіден жоғары салмақта сынға түскен Софья Берульцева болды. Сөйтіп сегіз қола медальмен 83-орында қалған Қазақстанның олимпиадалық командасы бұған дейінгі жеткен жетістіктерінің жартысына да жете алмады. Салыстыру үшін көрсетейік: Көріп отырғанымыздай, осыған дейін 6 рет Жазғы олимпиадалық ойындарға қатысқан Қазақстанның олимпиадалық командасы 40-орыннан төмен түсіп көрмеген екен және барлығынан алтын-күміссіз қайтпапты. Ал соңғы Токио Олимпиадасының біздің елдің спортшылары үшін өте сәтсіз болуы – күтпеген жағдай. ЕКІНШІ МӘСЕЛЕГЕ көшсек, Мемлекет басшысы биылғы Олимпиадада спортшыларымыздың ойынына көңілі толмайтынын білдіріп, оларды дайындауға едәуір қаржы жұмсалғанын айтып отыр. Әрине, спортқа, оның ішінде олимпиада ойындарына спортшыларды дайындауға аз қаржы кетпейді. Бірақ кейінгі кезде кейбір тұлғалар тарапынан Токио Олимпиадасына қатысқан қазақстандық команданы дайындауға аса ірі мөлшерде қаржы жұмсалған деп отыр. Мәселен, қоғам белсендісі Арман Шораев Instagram желісі арқылы таратқан бейнежазбасында Қазақстан Олимпиада ойындарына спортшылардың дайындығына 100 млрд теңге (250 миллион доллар шамасында) жұмсағанын айтқан. Дегенмен ол мұндай ақпаратты қайдан алғанын көрсетпей, арналардың біріне берген сұхбатында ашық дереккөздерде осындай мәлімет бар деген. Көпшілікті қызықтырған бұл мәселе жайында БАҚ өкілдері Мәдениет және спорт министрлігінің Спорт және денешынықтыру істері комитетінің төрағасы Серік Сәпиевке сұрақ қойған, бірақ ол әзірге қанша қаржы жұмсалғаны туралы мәліметке ие емес екенін, оған байланысты анық жауабын алдағы уақытта беретінін айтыпты. Ал Қазақстан Ұлттық Олимпиада комитеті спорт дирекциясының директоры Елсияр Қанағатов Токио Олимпиадасына отандық спортшыларды дайындауға кеткен қаржы жөнінде былай дейді: «Қаржыландыру сайтта ашық көрсетілген. Ешқандай құпия жоқ. Ал кейбіреулер айтып жүрген аса ірі көлемдегі (250 млн доллар) қаржы бізде болған емес. Бұл фейк ақпарат. Біз тек Токио Олимпиадасына ғана емес, басқа да ірі додаларға дайындалдық. Оның ішінде Азия ойындары бар. 2020 жылы пандемияға байланысты 10,9 млрд теңге бөлінді. Биыл Жазғы және Қысқы олимпиада ойындарына дайындалу үшін қаржы 15,6 млрд теңгеге дейін көбейді. Бұған спортшылардың жалақысы, құрал-жабдықтар, медициналық қажеттіліктер, оқу-жаттығу жиындары мен лицензиялық жарыстарға кететін жол шығындары кіреді. Қаржыландыру жеткілікті деңгейде болды деп ойлаймыз. Токиоға ұйымдастыру үшін үлкен делегация тобы келді. Күні-түні жұмыс істеп жатқан қызметкерлеріміз бар. Бұл Олимпиада оңай болмай тұр. Күн сайын бар күшімізді салып, жұмыс істеп жатырмыз. Бөлінген қаржы спортшыларға жету үшін қадағалап отырамыз». Оның сөзіне сенсек, Токиода өткен Жазғы олимпиада ойындарына бару шығындары 300 миллион теңгеге қысқартылып, қаражат үнемделген көрінеді.Қалай десек те, Қазақстан спортшыларын олимпиадаға дайындауға жұмсалған қаражаттың қайтарымы аз болды дейді сарапшылар. Әрине, спорт жарыстарында, оның ішінде олимпиадаға жұмсалған ақша көлеміне қарап мұнша алтын, мұнша күміс аламыз деп ешкімде нақты айта алмайды. Бірақ солай бола тұра спортшыларға қойылатын талап күшін жоймайды. Өйткені Қазақстан 1996 жылдан бері өткен барлық олимпиада ойындарында осы кезге дейін негізінен алғашқы отыздықтың ішінде жүрген. Алты олимпиададан да алтын, күміс медальсіз қайтып көрмеген. Ол кезде спортшыларымызға қандай жағдай жасалса, қазір де одан кем жағдай жасалып жатқан жоқ. Сондықтан биылғы Олимпиада нәтижесіне билігінің де, халықтың да көңілі толмайтыны анық.Қазақстан Президенті айтқан ҮШІНШІ МӘСЕЛЕГЕ ой жүгіртсек, расында да еліміздің Ұлттық олимпиадалық құрамына бірталай реформа жасау қажеттігі байқалып-ақ жатыр. Өйткені бұрын жақсы нәтиже көрсетіп жүрген спортшылар Олимпиадада жүлдеге ілінбек түгілі, жартылай финалға жете алмай қалды. Әрине, осыған дейін үш Олимпиадаға қатысып, Олимпиада медальдарының толық жиынтығына ие болған 36 жастағы жеңіл атлет Ольга Рыпаковаға өкпелей қоймаспыз, бірақ жүзу бойынша 2014 жылғы Азия ойындарының үш алтын медалінің иесі, 2015 жылғы Универсиада чемпионы, 2016 жылғы Рио-де-Жанейро Олимпиадасының чемпионы, 26 жастағы Дмитрий Баландиннің құрығанда жартылай финалға шыға алмауы түсініксіз жағдай. Сол сияқты әлемде өз салмақ дәрежесінде 5-орында тұрған мықты дзюдошы Елдос Сметовтің финалға өте алмауын тек сәтсіздікке балай салуға болмас. Ал осы кезге дейін төрт Олимпиада бойы қазақ боксшылары басқаға жүлде бермеген «қазақ салмағы» − 69 келіде шаршы алаңға шыққан Абылайхан Жүсіповтің алғашқы айналымда-ақ жарыстан шығып қалуы біздің бокс үшін өте абыройсыз жағдай. Осы Олимпиадада сөзсіз алтын алады деп бәріміз сенген, 81 келі салмақта 2019 жылы төрт дүркін әлем чемпионы, кезінде бірнеше мәрте біздің Әділбек Ниязымбетовтің жолын кескен кубалық Ла Крузды нокдаунға жіберіп әлем чемпионы болған Бекзат Нұрдәулетовтің Олимпиада рингінде ресейлік Имам Хатаевтан жеңіліп қалғанын өзі де, басқалар да қабылдай алмаса керек. Себебі ол осының алдында ғана Санкт-Петерборда өткен бокс турнирінде дәл осы Хатаевты ұрып құлатып, айқын басымдық танытқан еді. Сол сияқты елдің көбі олимпиаданың финалында бокстасады деп сенген Қамшыбек Қоңқабаевтың жартылай финалда америкалық боксшыдан ауыр соққы алып, техникалық нокаут алуы да оның бабында кемшілік барын байқатқандай. Ал біраз жылдан бері әлемге өзінің мықты боксшы екенін танытып келген Василий Левиттің Токиода бірінші айналымда-ақ испаниялық Эммануэль Пла Рейестен нокаутпен жеңілуін ешкім күткен жоқ. Әрине, Токио Олимпиадасында біздің боксшыларға қысым жасалды деп пікір білдіріп жатқандар бар, оның ішінде өзге елдегі мамандар. Мәселен, ресейлік комментатор әрі FightSpace жобасының негізін қалаушы Григорий Стангрит Токиодағы Олимпиада ойындарында өнер көрсеткен қазақстандық боксшылар туралы айта келіп, ол Сәкен Бибосыновтың жеңісін төрешілер тартып алды деген пікірде. Стангрит Бибосыновты ұлыбританиялық боксшы Джалал Яфайды жеңді дейді. «Жекпе-жек әдемі болды. Бірінші раунд британдық боксшының пайдасына аяқталды. Екінші және үшінші раундта Бибосынов жеңді. Жекпе-жектің мәселесін үшінші раунд шешті ғой. Менің ойымша, Сәкеннің соққылары дәл болды. Төрешілердің екеуі жеңісті британдық боксшыға бергені тағы да таңғалдырды. Осы төрешілердің шешімі қорытынды нәтижеге қатты әсер етті. Үшінші раунд барысында Яфай шаршап қалды. Сөйтіп техника көп нәрсені шешті. Сәкеннің техникасы да жоғары еді. Екі төреші неге Джалалға жеңісті берді? Мен осыны түсінбедім. Бес төреші де жеңісті Бибосыновқа беру керек тұғын. Менің ойымша есеп − 2:1. Әрине қазақстандық бокстың пайдасына! Бибосынов финалда жұдырықтасуы керек болатын. Ол жеңіс үшін барлығын жасады», − деді ол. Шынын айту керек, өзгелердің біздің спортшыларымыз туралы мұндай жанашырлық пікір білдіруі жақсы нышан, бірақ оның өтіп кеткен жарысқа пайдасы тимейді. Өзімізді сәтсіздіктің құрбаны деп жұбатсақ та, шаршы алаңға шыққанда тек мықтылығымыз ғана бар мәселені шешетінін ұмытпауымыз керек. Дегенмен қазірден бастап мамандардың назарына іліккен Сәкен Бибосыновтың болашағы алда деп білеміз. Кейінгі кезде спортшылардың еліміз ұлттық құрамасы сапына қосылуына тамыр-таныстық әсері бар деген сөз айтылып қалып жүр. Оның шындыққа қаншалық жақын екенін кім білсін, бірақ боксшы Әбілхан Аманқұлды жарақаты болса Олимпиадаға жіберілуі мен 69 келі салмақта кейінгі кезде үлкен жарыстарда жақсы нәтиже көрсетіп жүрген Асланбек Шымбергеновтің Токиоға жіберілмей қалуынан жұрттың сондай астар іздеп жүргені анық. Боксшыларымыздың олимпиадада өте төмен өнер көрсеткенінен кейін ұлттық құраманың құрамы мен шеберлігі жөнінде көп сын айтылып кетті. Былайғы жұрттың сөзін елемегеннің өзінде бокс мамандары мен бокстан кезінде өте жоғары нәтиже көрсеткен спортшылар қазақ боксының қазіргі жағдайы сын көтермейді деп ашық айта бастады. Мәселен, 2008 жылғы Бейжің Олимпиадасының чемпионы, боксшы Бақыт Сәрсекбаев қазіргі боксшыларымызды «шеберлікті ұмытқан, шабуылды тосып алу, қарсы шабуыл ұйымдастыруды білмейді» деп сынаса, 2016 жылғы Рио Олимпиадасының чемпионы, қазіргі кезде кәсіпқой бокста атой салып жүрген Данияр Елеусінов әуесқой бокста жүрген қазақстандық спортшылар бокстың заманауи деңгейінен артта қалған деді. Сондай-ақ, «Жекпе-жектерді көрдім. Бәрін бақылап отырмын. Еш нәрсе айтқым келмейді. Мені шұғыл түрде бапкерлер штабына қосу керек. Бас бапкерлікті айтып отырғаным жоқ. Екінші бапкер ретінде алу керек. Сонда мен ұлттық құрамадағы проблеманы шеше аламын», − деді Қазақстан ұлттық құрамасының бұрынғы бапкері, Сидней Олимпиадасының чемпионы Ермахан Ыбырайымов. Ал кезінде бокстан Қазақстан ұлттық құрамасына бапкерлік жасаған белгілі спорт маманы Тұрсынғали Еділов болса: «Боксшыларымыз Олимпиадаға барамын деп бірнеше оқу-жаттығу жиынын өткізді. Сондықтан да шығар, жігіттердің шаршап қалғаны жарыс кезінде анық сезілді. Бұл орайда алдымен Азия чемпионатын еске аламыз. «Сол сары құрлық турнирі бізге керек пе еді?» деген сұрақ туындайды. Бапкерлік штаб осының барлығын ескеріп, Олимпиада ойындарына дайындықты басқаша өткізуі тиіс еді. Бірақ олай жасамады. Токиоға барған жігіттердің барлығының тәжірибесі бар. Оларға дайындық емес, үлкен жарыстың алдында демалыс керек еді. Көп салмақ түсіп кеткен сыңайлы. Басы артық жаттығулар. Жарыс өткізе берудің де қаншалықты қажеті бар еді? Боксшылардың көзінде от жоқ. Жүсіповтің бір жылда өткізген жарысын басқа елдің боксшылары төрт жыл ішінде өткізген жоқ. Бекзаттың өзі де кәсіби рингте бірнеше кездесу өткізді. Шаршамай қайтсін. Басқа елдер де Олимпиадаға дайындалды. Бірақ біздің боксшылар секілді оларда шаршау байқалмайды. Олардың классы жоқ болса да, шаршы алаңда жеңіс үшін барын салып, алға ұмтылып жүр. Ал біздің жігіттер керісінше, маңызды кездесуде сылбыр өнер көрсетті. Қолдарынан келгені осы болды», − деді баспасөзге берген сұқбатында. Біздің спортшылардың, оның ішінде боксшыларымыздың Қазақстан мен Жапонияның әртүрлі уақыт белдеуінде болуының салдарынан Токиоға үйренісе алмай, бұл жағдай олардың өнер көрсетуіне кедергі болды деген де болжамдар айтылды. Осыған орай журналистер бокс бойынша Қазақстан құрамасының бас бапкері Ғалымбек Кенжебаевтан қазақстандық спортшылардың неге уақыт белдеуі Токиоға жақын орналасқан Владивостокта дайындықтан өтпегенін сұрады. Бұған ол: «Пандемияға байланысты спортшылар Владивостокқа бара алмады. Ресей құрамасы Владивостокта жаттықты. Бізді де шақырды, бірақ карантин шарттары болды. Көптеген шетелдік командалар ол жаққа барғысы келді, бірақ олардың барлығынан бас тартты, өйткені оларда карантин болды. Содан кейін біз Алматыда Ақбұлақ базасында 14 күндік карантиннен өттік», − деді Ғ.Кенжебаев. Ел арасында қазақ боксын көтеру үшін Тұрсынғали Еділов секілді бапкерлерді ұлттық құрамаға қайтару керек, сол сияқты Ермахан Ыбырайымов, Бақыт Сәрсекбаев секілді шебер боксшыларды бапкер ету керек деген де пікір көп. Мұндай сөздерге ренжіген Афина Олимпиадасының чемпионы, Вэл Баркер кубогінің иегері, Қазақстанның бокстан мемлекеттік жаттықтырушысы Бақтияр Артаев: «Қазір барлық жерде әріптестерім Олимпиада туралы пікір білдіріп жатыр. Мен наразы болдым. Ешқашан біреуді біреу сөгуге болмайды. Біздің кезеңмен салыстырғанда қазір бокс өте қатты өсіп кеткен. Одан кейін техникалары дұрыс емес деп айтады. Кешіріңдер, техникалары орнында. Кеше ғана Бекзат әлем біріншілігінде чемпион болғанда оны қолдап, «айналайын Бекзаттың жолын берсін» деп баталарын беріп жатыр еді ғой. Енді кеше Бекзат Олимпиадада ұтылып қалып еді, барлығы жерден алып, жерге салып жатыр. Олай істеуге ешқашан болмайды. Өйткені бұл азаматтар үнемі бір орында тұра бермейді. Робот емес қой. Барлығы мықты болып ақыл айтып жатыр. Ертең келіңдерші құрамаға, бір жыл уақыт берейік. Екі алтын алған Тұрсынғали Еділовті мысалға алып жатыр. Жарайды Тұрсынғали Еділовті, Бақыт Сәрсекбаевты, Ермахан Ыбырайымовты алып келейік. Бірақ, мен айтайын, олар бір жылдың ішінде ештеңе істей алмайды. Құр сөз болып қалады. Сондықтан мамандардың орнында қалғаны дұрыс», – деп өз ойын айтты. Сондай-ақ ол «Осы Олимпиадада біздің тарапқа қысым болды. Ұлттық Олимпиада комитеті атынан осы жарысты ұйымдастыруға төреші ретінде америкалық Дэвид Ларада деген азаматты қойған. Бұл азамат 2016 жылы да болған, сол кезде Левитке қарсы қастандық жасалды. Дэвид Ларада басты себеп болып тұр. Екіншіден, тағы бір америкалық Ангел Вериворял деген азамат бар. Ол төрешілердің жұмысын үйлестіруші. Техникалық делегат Уэн Роус – австралиялық. Зәкір Сафиуллинің жекпе-жегінің сәтсіздікке ұшырауына себепкер. Осының бәрін біз сараптап жатырмыз. Келесі Олимпиадада спортшылардың дайындығын 10 есе, 20 есе арттыру керек. Ешкімге сенбеуіміз керек», – деп Токио Олимпиадасының нәтижесіне өз көзқарасын білдірді. Қалай десек те, бүгінгі қазақ спортында шешімін табуы тиіс үлкен мәселелер бар. Мүмкін біреулер айтып жүргендей өз алдына Спорт министрлігі ашылар не бұрын чемпион болған мықтылардан жаңа бапкерлер құрамын жасақтар, әйтеуір қалай дегенде де 2024 жылғы Парижде өтетін Жазғы олимпиада ойындарына спортшыларымыз, оның ішінде боксшыларымыздың сақадай сай болып баруына жағдай жасалуы керек. Мұны Мемлекет басшысының өзі қадап айтып отыр.
Ахмет ӨМІРЗАҚ