Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Жолдауында ауыл әкімдерінің тікелей сайлауын өткізу туралы тапсырма берген болатын. Ауыл әкімдерін сайлау – еліміздегі елеулі саяси шараның бірі. Сайлаудың құқықтық негізі болатын заң жобасы да бекітілді. Бұл реформа елімізді демократияландыруға және жергілікті басқару институтын нығайтуға бағытталған тағы бір оң қадам. Саяси науқан қалай өтеді? Сарапшы мамандар не дейді? Саяси жүйедегі маңызды бетбұрыстың аяқ алысын байқап көрдік.
Ауыл әкімдерін сайлау тарихы алғаш рет 1999 жылы Шамалған өңірінен басталған. Осы тәжірибе жалғасын тауып, 2017 жылы бірқатар елді мекенде сайлау өткен болатын. Сол жылы Ақмола облысы бойынша 136 ауылда, Алматы облысындағы 129, Ақтөбе облысындағы 77, Шығыс Қазақстан облысындағы 131, Қарағанды облысындағы 129, Батыс Қазақстан облысындағы 95, Қызылорда облысындағы 72, Маңғыстау облысындағы 26 ауылда және Солтүстік Қазақстан облысындағы 138 ауылда ауыл әкімдері сайланған. Соның нәтижесінде аймақ бойынша 1 413 адам ауылдық, кенттік округ әкімі атанған. Ол кезде халық дауыс бермей, жергілікті мәслихат депутаттары сайлаған. Ал бұл жолғы сайлаудың сипаты да, бағыты да бөлек. Ол туралы Президент көмекшісі Ерлан Қарин әлеуметтік желіге жариялаған жазбасында әкім сайлау науқанының соңғы қадамын былай түйіндеді: – 14 шілдеде аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің және ауылдық округтердің әкімдігіне кандидаттарды тіркеу аяқталды. Республика бойынша сайлауға қатысу үшін жалпы саны 2 582 адам өз кандидатурасын ұсынды, оның 2 297-сі немесе 88,9 пайызы қажетті тіркеуден өтті. Саяси партия кандидаттары – 878 адам немесе 38,2 пайызы. Еліміздің барлық алты саяси партиясы ауыл әкімдігіне өз кандидаттарын ұсынды. Сондай-ақ үміткерлердің көпшілігі, тіркелгендердің 1 419-ы немесе 61,8 пайызы – өз-өзін ұсынғандар. Яғни, жаңа нормалар белсенді азаматтар үшін өз әлеуетін іске асыруға қосымша мүмкіндік берді. Мұның бәрі Президенттік саяси реформалардың қоғамда үлкен қызығушылық тудырғанын көрсетеді, – деді Ерлан Қарин. Көптің көңіліндегі сауалдың бірі – тікелей сайлауға бөлінген қаржы есебі. Бұл қаржыландыру мәселесі Мәжілістің заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің отырысында да талқыланды. «Сайлау өткізуге шамамен 17,6 миллиард теңге қажет болады. Оның 4,8 миллиард теңгесі биыл 730-дан аса әкім сайлауын өткізуге керек», – деді Ұлттық экономика вице-министрі Әлішер Әбдіқадыров. Вице-министрдің айтуынша, аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, кенттер мен ауылдық округтер әкімдерінің тікелей сайлауын жергілікті бюджет қаржыландырады. Алайда алдағы екі жылда, яғни 2021-2022 жылдары сайлауға ақша Орталық сайлау комиссиясы арқылы бөлінеді. Ал кейін, 2023 жылдан бастап бұл шығын жергілікті бюджет шығындарының базасына қосылмақ. Ауыл әкіміне қоятын талап та, артылатын міндет те көп. Сайлау заңында атап көрсетілгендей, әкім сайлауына жасы 25-тен асқан, жоғары білімді және кемі бір жыл мемлекеттік қызмет атқарған немесе мемлекеттік органға жатпайтын ұйымда кемі екі жыл жетекші болып істеген азамат бақ сынай алады. Заңға сәйкес, үміткерлерді ұсынудың үш түрлі жолы бар: Біріншісі, саяси партия ұсынады. Партия бір сайлау округінде бір ғана кандидат ұсынуға мүдделі. Екіншіден, дауыс беруге құқығы бар тиісті округ сайлаушыларының жалпы санының кемінде 1 пайызынан қол жинау арқылы өз-өзін ұсынуға болады. Ұсыну аяқталатын күні екіден кем кандидат ұсынылса, аудан әкімі ұсына алады деген тармағы үштікті түйіндейді. Сонымен ауыл әкімдерінің аламанға түсетін сәті таяу. Аймақтағы өңірлер мен ауыл тұрғындарының белсенділігі қуантады. Десек те, ауылды басқаруға лайық тұлғаның беделі мен абыройы маңызды. Жаңа басшымен келетін жаңа леп ауыл келбетін көркейтіп, ел сенімін ақтаса игі.
Берік ӘБДІҒАЛИҰЛЫ,
Мәжіліс депутаты,
«Nur Otan» партиясы фракциясының мүшесі:
ҚАР ТАЗАЛАУҒА ҚАУҚАРСЫЗ ӘКІМ КІМГЕ КЕРЕК? – Елімізде әкім сайлау науқаны халыққа таңсық дүние емес. Осыдан 15-20 жыл бұрын да халық әкімін өзі сайлап, тікелей дауыс берсе деген ұсыныстар талай айтылды. Бұл жолы Президент Қасым-Жомарт Кемелұлының тікелей қолдауымен өтіп жатыр. Сондықтан қалың бұқара әкім сайлауына дайын деп айтуға толық негіз бар. Бірақ басқа да мәселе туындайды. «Халық қаншалықты лайық кандидатты дөп басып таңдай алады?» деген заңды сұрақ туады. Басты мақсат – досы мен танысын емес, ауыл өмірінен хабары бар, жауапты, мемлекеттік басқару жүйесін білетін азаматты анықтау. Өйткені әр жерде әртүрлі әңгімелер айтылып жүр. Халық өзі білікті маман мен жаңашыл іскер басшыны анықтай алғанда ғана сайлау нәтижесі жемісін бермек. Халықтың жеке таңдауы – досына, туысына дауыс беру деген сөз емес, сайлауалды бағдарламасынан үміт күтіп, білікті басшыға сенім артуы. Танысын таңдап, ол кейін ел билеу ісін іліп әкете алмай, тәжірибесіз болып шықса, елдің өзі қиналады. Бұл сайлаудың негізгі мақсаты – ауыл әкімін сайлау арқылы халық белгілі бір деңгейде жауапкершілікті өзіне алады. Бұрын аудан әкімдеріне «өздері әкеліп отырғызып еді, ауыл көркеймеді» деген арыз-талап көбейгендіктен, бұл бастама батыл әрі әділ шешім болды. Болашақта аудан, қала әкімдерін сайлауды да осы форматта ұйымдастыруға болады. Ең бастысы – сайлау жүйесінде халықтың сауатын көтеріп, таңдау құқығын беру. Бұл – өз-өзін басқару жүйесіндегі алғашқы қадам. Жаңа әкімге жүктелетін міндет – ауыл-аймақтың көркеюіне үлес қосып, ел бірлігін сақтау. Ауыл-аймағын, жер мәселесін жүйелеп, ретке келтіру. Қыста қар тазалауға қауқарсыз, су тасқынына төтеп бере алмайтын, өртте жігіттерді біріктіре алмайтын әкім кімге керек?! Қоғам сайлау механизмдерімен жақсы таныс. Ауыл әкімін тағайындау төңірегінде әңгіме көп. Ағайыншылдық арасы ажырап кетеді деген қауіп те жоқ емес. Бір атаның балалары алауыздық қадамға бара қоймас деп ойлаймын. Ел ағалары мен ауыл ақсақалдары жаңа басшыға көмектесіп, жұмыс істеуіне мүмкіндік беруі керек. Рушылдық пен жершілдік, ағайын арасындағы билік үшін күрес дамымаған, артта қалған елдерде болады. Саяси мәдениет қалыптаспаған елдегі көп мәселенің бірі – осы. Ұлты мен дініне, ұстанымына қарай кемсіту, менсінбеу – саналы қоғамға жат. Біз өмір сүретін қоғамның саяси сауаты бар, сондықтан әлеуметтік келеңсіздік болмайды деп сенемін. Бірақ оған ешкім кепіл болмайды. Басты талап – әділетті сайлау. Соған сай жұмыс істеу керек.
Самат НҰРТАЗА, саясаттанушы:
«БҰЛ ҚАЙДАН КЕЛГЕН ӘКІМ?» ДЕГЕН СҰРАҚ ЕНДІ ҚОЙЫЛМАЙДЫ – Қоғам әкім сайлауына толықтай дайын емес. Бірақ ауыл әкімдерін сайлау – тест. Билік пен Үкіметтің жасап отырған тестілеуі. Егер де ауыл әкімдерінің сайлауы ойдағыдай өтсе, онда аудан әкімдерін сайлауға қоғам дайын деген сөз. Мемлекет ауыл әкімдерін сайлау арқылы күрделі саяси бастамаларға қоғамның дайындығын тексергісі келеді. Сондықтан, ауыл әкімдерін сайлау үлкен тәжірибе әрі сынақ болмақ. Бұл жолы ауыл тұрғындары Үкіметке «қайдағы бір әкімді жіберді» деп ренжи алмайды. Себебі сайлаған өздері. Сондықтан бұл саяси бастаманы халық пен мемлекет арасындағы жауапкершілікті бөлісуі деп түсіндіруге болады. Мемлекет «өз ауылыңның әкімін өзің сайлап ал» дегенді ашық айтып отыр. Ауыл әкімін сайлау – жергілікті басқару институтын нығайтуға ықпал ететін тың жүйе. Қазір мәлімет бойынша 730 ауылдың кем дегенде 600-і дұрыс сайлау өткізсе, онда демократиялы түрде аудан әкімдерін сайлауға көшеміз. Бәлкім, Нұр-Сұлтан мен Алматы қаласының әкімдерін халық сайлайтын күн де алыс емес шығар. Ағылшынша айтқанда, step by step арқылы жүзеге асатын жүйе. Сайлау нәтижесін ешкім болжай алмайды. Еліміздегі демократия деңгейін де осы науқан анық көрсететін болады.
Бауыржан СЕРІКБАЕВ, саясаттанушы:
САЯСИ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН НАУҚАН
Абзал ҚҰСПАН, құқық қорғаушы:
ХАЛЫҚ ТАЛАБЫ МЕН ӘКІМ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ АРТАДЫ
– Өзімнің түсінігімде, халық жаппай сайлауға әлі дайын емес. Ең демократиялық жол – сайлау. Елімізде сайлаудың өтуі өте дұрыс. Оның ішінде ауыл әкімін сайлау. Елімізде сайлаудың өтуі өте дұрыс. Оның ішінде ауыл әкімін сайлау эксперимент ретінде жүргізіліп жатқан тәжірибе. Оған дейін саусақпен санарлық қана ауыл әкімдері сайланып көрді. Бұл науқаннан күтілетін нәтиже – ауыл өмірінің саяси науқанға дейін және кейін болып салыстырғандағы өзгерген келбеті. Халық өзі сайлағаннан кейін талап етіп, әкімге жауапкершілік арта алады. Халыққа жақын болып, елдің мұң-мұқтажын реттей алды ма деген тақырыпта зерттеу керек. Осы жолы билік мұқият, жан-жақты қадамға барып отыр. Бұл мені қуантты. Өйткені бұл саяси бастама – әділдікті талап ететін ашық мәселе. Біз демократия деген сөзді жиі қолданамыз. Менің ойымша, 100 пайыз «демократия» болмайды. Ұлттық мәселені біржақты етіп алмай, демократияның принциптеріне толық көшіп кету қисынсыз. Өйткені ұлттық мәселе төңірегінде тарқатылмаған түйінді мәселе көп. Осыған мән берген жөн.Дайындаған Гүлдана НҰРЛЫХАНОВА