Қазақтың ақталмаған музыкант-легионері

Қазақтың ақталмаған музыкант-легионері

Өткен жылдың қыркүйек Әлімжан Құртаев бастаған бір топ сенаторлар соғыс тұтқындарының ішінде ғасырды бағындырса да, елден жырақта «отан­сыз», «босқын» атанып өмірден озған скрипкашы Әлім Алматты (Ғалымжан Әбсәламов) ақтау жөнінде мәселе көтеріп, «соғыстан оралғандардың саны – 595 153 адам, ал соғыстан оралмағандардың саны – 601 011. Демек, Әлім Алматпен тағдырлас 600 мыңнан астам адамның бар екенін жариялады. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, сая­си қуғын-сүргін, соғыс және соғыстан кейінгі жылдарда қа­зақстандық және еуропалық скрипкашылар мектебінің төрт саты­сынан өткен қазақтың музыкант-легионері Әлім Алматтың өмір жолын зерделеу маңызды. Алайда, оның соғыс қарсаңынан бас­талған Алматы-Беларусь Польша-Германия-Австрия-Франция-Түр­кия бағытында жүріп өткен бұралаң жолдары айтылған тарихтың (oral history) ізімен ғана өріледі. Архив құжаттары жоқтың қасы, жеке ісі де, архиві де жабық.

Совет-герман соғысының алғашқы айларында тұтқынға түскен қазақ­тардың ішінде музыкант-легионерлер көп бол­маған. Бүгінге дейін жарияланған ма­териалдардың көбінде скрипкашы Әлім Алмат пен Әйткеш Толғанбаев, мандолинші Досой Қадыров, қобызшы Шадыбек Тоқ­мам­бетовтың есімдері ғана аталады. 1930-40 жылдары ырғыздық Әлім Алмат пен семейлік Әйткеш Тол­ған­баев орталықтан Қазақстанға жіберілген скрипкашы-педагогтардан білім алған. Екеуі де ресейлік кәсіби скрипкашылар Иосиф Лесман мен Евгений Антопольс­кийдің мектебінен өткен. Мамандардың айтуынша, соғысқа дейінгі Алматы музы­ка­лық училищесі республикамыздағы екін­ші деңгейлі кәсіби оқу орны болған. Осы кезеңде қарқын алған саяси реп­рес­сиялау науқанына қарамастан, Қазақстанда скрипкалық педагогиканың негізі қа­лан­ған. Студент кезінде Әйткеш Толғанбаев өзіне бекітілген Ғалымжан Әбсәла­мов­тан опера, симфония, оратория, балет сияқты жаңа музыкалық жанрлар туралы біліп, музыка әлеміндегі – тембр, гармония, регистр, динамиканы үйренген. Олардың жас айырмасы 7 жас екен, Әлім Алмат 1917 жыл­ғы, Айткеш Толғанбаев 1924 жылғы. Та­лантты қос студенттің оқуы училищенің құ­рылуы мен қалыптасу кезеңіне сәйкес кел­ді. Олар сол жылдары қазақ мәдениеті мен өнерін дамытуға қомақты үлес қосқан Т.Жүргенов, Ғ.Мүсірепов, С.Камалов, А.Жұ­банов, М.Кравец, И.Рык, И.Лесман, Е.Ан­та­польский сынды көрнекті қоғам және мә­дениет қайраткерлерінің ортасына түс­ті, үлкен мектептен өтті. 1937-1938 жылдары қазақ мәдениеті мен өнерін дамыту жолындағы зиялы қауым өкілдерінің көбі советтік саясаттың құрбаны болды. Солармен бірге қазақ ағарту саласы да құрдымға кетті. Сол кезде оқуын бітірер-бітірместен шұғыл әскерге аттанып, кейін «соғыс тұтқыны», «отансыз», «босқын» атанған қазақ скрипкашысы Әлім Алматтың өмір жолы шым-шытырық оқиғаларға толы. Саяси қуғын-сүргін жылдарына тұспа-тұс келген студенттік өмірінде, ол талантымен, алғырлығымен, қабілеттілігімен, еңбекқорлығымен, адам­гершілігімен, төзімділігімен көзге түсті. Кейінгі оқиғалар көрсеткендей, ол өзінің му­зыкалық таланты мен скрипкасын әс­керде де, тұтқынға түскенде де қару етіп, та­лай өлімнен аман қалған. Ғалымжан Әбсәламов 1939 жылы әскер қатарына Алматы әскери ко­мис­сариатынан шақырылып, музыкалық взвод­тың скрипкашысы болған. 84-ші ат­қыш­тар полкінің 6-шы атқыштар диви­зиясына түсіп, соғыс басталған кезде По­ль­ша мен Беларусь шекарасындағы Брест-Литовскіде тұтқындалады. Тарихшы Л.Ахметованың зерттеулеріне сүйенсек, Қа­зақстан бойынша Брест қамалын қор­ғаушылардың жалпы саны – 556 адам. Со­лардың бірі көкшетаулық Сыздықов Қа­жымұраттың (Хаджимурат) айтуынша, Ға­лымжанның музыкалық взводы «арал­дағы 333 полктың 6 дивизиясында» болған, сон­дықтан олар жауға қарсыласа алмаған, ақыры барлығы бірден тұтқынға түскен.

1941 жылдың 22 маусымында Ғ.Әб­сәла­мов оркестрдегі досы Черевыш­кин мен ұлты еврей Зыркинмен бірге сар­баздар арасында өткізілетін музыкалық кон­курсқа қатысуға кеткен. Немістердің тұтқиылдан шабуыл казарманың тас-тал­қанын шығарып, оқтың астыңда қалған сар­баздардың қорғанудан басқа амалдары қал­майды. Немістер 30 маусымда казармаға ба­сып кіріп, сарбаздарды іріктеу басталады. Сол кезде тағы 3 музыкант анықталған. Әлім Алматтың айтуынша, тұтқынға түс­кен кезде лагерьде 80 000 адам болса, шілде айында солардың 3 000-ы ғана тірі қалған, көбі аштықтан өлген.

Тұтқындықтың алғашқы күндерінен бастап Ғ.Әбсәламов лагерьдегі қыз­мет көрсету ісінің басшысы, доктор Ер­ма­лиев­тің көмегімен қосалқы жұмыстарға тар­тылады. Дегенмен, ол екі аптадай ес-түс­сіз қатты ауырып, бір өлімнен аман қалады. Көп ұзамай, немістер лагерьдегі түркіс­тан­дық мұсылмандарды жинап, оларды По­ль­шаға, Варшавадан 20 шақырым қашық­тық­тағы Легионовоға жөнелтеді. Бұл жақта түркістандықтарды «сен түрікменсің, сен қазақсың» деп екіге бөліп, өзбек, тәжік, түрік­мендерді бір жерге шоғырландырып, Түркістан легионына қабылдайды. Солар­дың арасынан 75 кісіні оқшаулап, әуе әс­кері­не жібереді, оларды жансыз болуға дайын­дайды, бәріне телеграф арқылы сөй­­лесуді үйретеді. Осылайша, немістер түркістандық тұтқындарды әуе жолы ар­қылы парашютпен Қазақстан аумағына жа­­сырын түрде жіберуді ойластырады. Алайда, белгісіз себептермен Әлім Алмат бұл құрамнан босатылып, музыкант р­е­тінде скрипкада ойнауды жалғастыруға рұқсат алады.