Тәуелсіздікпен бірге түлеген ұлттық журналистика ұстыны
Тәуелсіздікпен бірге түлеген ұлттық журналистика ұстыны
Елді ел қылатын құдіретті нәрселер бар, соның ең басында баспасөз құралдары тұратыны анық. Қазақтың өнер-білімге ұмтылып, ғылым, техникамен таныса бастаған кезі ұлттық баспасөзіміздің пайда болуымен байланысты.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде алғаш рет
«Түркістан уәлаятының газеті» (1870), сәл кейін «Дала уәлаятының газеті» (1888) жарық көргенімен ол қазақ ұлтынан гөрі сол газетті шығарушылардың мақсат-мүддесіне жұмыс істегені белгілі. Ал 1907 жылы Петерборда татардың «Улфат» газетінің қосымшасы ретінде шыққан «Серке» газеті, 1911-1915 жылдары Тройцкіде шығып тұрған «Айқап» журналы мен 1911-1913 жылы Орда қаласында басылып тұрған «Қазақстан» газеттері қазақ ұлты үшін үлкен ағартушылық жұмыстарын жүргізді.
Дегенмен 1913-1918 жылдар аралығында Орынборда 265 нөмірі шығып үлгерген «Қазақ» газеті жалпыұлттық басылымға айналып, халқымызды ұлттық бірлікке үндеп, рухани біртұтастық үшін қызмет еткен айбынды басылым болды. Сол кезден бастап қазақ халқы газеттің не екенін біліп қана қоймай, сауаттылық пен білімділіктің соншалық маңызы бар екенін түсініп, болашағы қаншалық мықты екенін сезінді. Газетке ұлтының атын қойып шығарған ұлы реформатор Ахмет Байтұрсынұлы «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген атақты сөзін сол тұста айтса, одан кейін Ахаңның сол пікірін «...Әр жұрттың, әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-кейінгінің қатасыз бір өлшеуіші баспасөз болады. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екені көрінеді. Яки, қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасөзі күшті болатыны айдай анық», − деп әрі қарай тереңдете түскен қазақтың тұңғыш романшы қаламгері Міржақып Дулатов баспасөзіне ие болған халықтың қолы неге жететінін көрсетіп берген еді. Оның бұл айтқанын әлі күнге дейін құнын түсірмеген ой ретінде қабылдаймыз. Тек баспасөз бүгінде көптеген салаға бөлініп, әрқайсысы жеке-жеке дамып кетті.
Кеңестік кезеңде − 1990 жылға дейін Қазақстанда бар болғаны республикалық деңгейде 10 мемлекеттік басылым мен 21 телерадио арнасы болды (ал қазір олардың саны 3 мыңға жуық).
1992 жылға дейін елімізде тәуелсіз басылым болған емес. Дегенмен бұрыннан белгілі, бейресми түрде елдің бас газеті саналатын, аты тәуелсіздіктен сәл бұрын өзгерген «Егеменді Қазақстан» (1993 жылғы 1 қаңтардан «Егемен Қазақстан») газеті мен «Жас Алаш» (1991 жылға дейін «Лениншіл жас») газеттері және қазірде шыққанына 87 жыл толып отырған елдің бас әдеби басылымы − «Қазақ әдебиеті» газеті кеңестік кезеңнің дәурені өткенін сездіріп, ұлттық сананы ояту үшін үлкен қызмет атқарды. Тіпті оларда ешкімнің беделіне қарамай сынайтын өткір материал көп басылды. Сондай-ақ, алғашқы саны 1990 жылы, Ұлыстың ұлы күні наурыздың 22-сінде жарық көрген, бүгінде еліміздің беделді газетіне айналған «Ана тілі» газеті болса, сол тұста қазақ тіліне қатысты барлық проблеманы көтеріп, сараптап, зерттеп, жариялап отырды. Сол тұста газет таралымының 120 мыңнан асқаны сол кезде оның халыққа қандай қадірлі болғанын көрсетсе керек.
Қазақстанда тек елдің ішіндегі ғана емес, сырттағы оқырмандарға да жетіп, оларды еліміздің қоғамдық-саяси өмірімен таныстырып отыруға арналған газеттер болды. Соның бірі − республикааралық апталық «АЗиЯ» газеті. «Казин-пресс» концерні құрылтайшылығымен жарық көрген апталық басылым 1992−1995 жылдар аралығында Алматыда орыс-қазақ тілдерінде шығып тұрды. Көлемі А2 форматымен 16 бет болып шыққан газет 20-30 мың данамен басылып, Орта Азия республикаларына, Әзербайжанға тарады. Негізінен орта азиялық мемлекеттер арасындағы интеграциясы мәселелерін көтерген газет кезінде өте танымал басылымдардың бірі болды. Әсіресе шетелдегі қазақ оқырмандарын рухани біртұтастыққа үндеуімен тартты.
Шетелдегі қазақтармен байланыс мәселесі кеңестік кезеңнен бері бар (әрине, ол сол кездегі КСРО-ның сыртқы саясатына сай болды). Шет елдердегі қазақтарға арналған алғашқы басылым 1944 жылы жарық көрген «Қазақ елі» журналы 1956 жылы жабылды. Дегенмен 1976 жылы «Біздің Отан», кейін «Шалқар» апталық газет (кирилл және араб графикасымен) шығып тұрды. 1995 жылы шетелдерде тұратын қазақтарға арналған басылым еларалық «Қазақ елі» газеті шыға бастады. Оның төте жазумен «Шалқар» қосымшасы да айына екі рет жарық көретін. Бұл газет те жабылғанша шетелдегі қазақтарды атажұртымен байланыстырып, үлкен әсерін тигізді.
Тәуелсіздіктен кейін іле-шала жарық көрген халықаралық қоғамдық-саяси, танымдық «Заман-Қазақстан» газеті Түркия мен Қазақстан арасындағы ақпараттық байланыс орнатуға арналған еді. 1992 жылы 17 қаңтарда алғашқы саны шыққан газет Қазақстандағы алғашқы халықаралық басылым ретінде 2000 жылы «Қазмедия» ЖШС компаниясының құрамында қайта құрылып, «Қазақстан-Zaman» деген атпен қайта шыға бастады. Аптасына бір рет, 12 беті қазақ тілінде, 4 беті түрік тілінде шығатын газеттің атауы кейін Qazaqstan zamany болып өзгеріп толығымен қазақ тілінде шығатын болды. 2019 жылдан бері Qazaqstan dauiri деген атпен шығып келеді.
Ал 1993 жылы қарашада ҚР Министрлер Кабинетінің арнайы қаулысымен ашылып, 1994 жылғы 28 қаңтардан күні бүгінге дейін тоқтаусыз басылып келе шығып келе жатқан «Түркістан» (қазір Túrkistan) газеті – әлемдегі маңызды оқиғаларды, түркі халықтарының бірлігі мен өзара қарым-қатынасын және еліміздегі маңызды мәселелерді сараптайтын танымал да беделді басылымдардың бірегейі. Газеттің негізін қалаған әрі алғашқы бас редакторы (1993-1999) − Қазақстанның Халық жазушысы Қалтай Мұхамеджанов болса, одан кейін 1999-2018 жылдары белгілі медиаменеджер Шәмшидин Паттеев басқарды. 2018-2019 жылы Жаңабек Шағатай, 2019 жылдың басынан бастап Қуат Әуесбайдың басшылығымен жаңа форматта жарық көріп келе жатыр. Газетте басылған материалдар мен газеттің PDF нұсқасы және күн сайын маңызды жаңалықтар turkystan.kz сайтында жарияланады. Аталған сайт еліміздегі сайттар рейтингінде үздік жиырманың қатарынан түспей келеді.
Тәуелсіздіктен бері баспасөз саласындағы маңызды жаңалықтардың бірі – тәуелсіз басылымдардың жарық көруі. Шынына келгенде, сол тұстағы қазақ тіліндегі мемлекеттік және тәуелсіз басылымның барлығы да қазаққа қатысты қордаланған мәселелерді көтеріп, ұлттың рухани әлемі үшін күресті. Сол үшін тіпті қазақ журналистерін «бейресми ұлттық партия» деп те атайтын. Өйткені ол кезде орыс тіліндегі басылымның біразы Қазақстан тәуелсіздігіне сенбейтінін ишаралап, кеңестік кездегі астамшылық көзқарасын ашық білдіретін еді. Осының кесірінен қазақтілді және орыстілді басылымдар арасында бірін-бірі жоққа шығару белең алған шағы да болды. Міне, осындай кезде «Казахская правда» атты орыс тілінде шығатын қоғамдық-саяси тәуелсіз газеттің пайда болуы – ерекше жағдай. Оның шығарушысы әрі бас редакторы, философия ғылымының докторы, профессор Алдан Айымбетов әрдайым қазақ мәселесінде сыңаржақ пікір білдіруге дайын тұратын орыстілді басылымдарға қарсы бітіспес майдан ашты. Яғни, орыстілді болса да «Казахская правда» ұлттық-патриоттық бағытты ұстанды. Ондағы жарияланымдардың өткірлігі сонша, газет «31 арна» телеарнасымен және «Казахстанская правда», «Караван» «Мегаполис» сияқты газеттердің жиі наразылығын тудырып, дауласуға жеткізді жататын. 1993 жылы ашылған «Казахская правда» 2006 жылы оның шығарушысы Алдан Айымбетов дүние салған соң ұзамай жабылды. Дегенмен бұл газетті шығаруға барлық қаражатын, уақытын, шығармашылығын арнаған Алдан Айымбетов өзінің жанкештілігімен ел есінде қалды.
Еліміздегі тәуелсіз басылымдардың бір ерекшелігі – республикалық дәрежедегі түрлі жекеменшік газеттердің облыс орталықтарынан шыға бастауы. Соның алғашқыларының бірі − 1996 жылдан бері Шымкент қаласынан шығып келе жатқан республикалық «Айғақ» газеті. Оның демократияның даму принциптерін ұстанып, еркін ақпарат таратуы газеттің танымал болуына ықпал етті.
Аймақтан шықса да орталықтағы газеттерден атағы кем болмаған, бәлкім танымалдығы артық «Алтын Орда» газеті 12 жыл бойы қазақтың ақпарат кеңістігінде аса танымал қазақи басылымның бірегейі еді. 2000 жылы Ақтөбеде ақын Мейірхан Ақдәулетұлының басшылығымен жарық көрген газет шын мәнінде тәуелсіз, сонымен бірге ұлтшыл, мемлекетшіл басылымның қандай болатынын танытты. Өзге газеттер жариялауға бата алмайтын небір азулы материалдар «Алтын Ордада» басылып, оқырмандарын сүйсіндіріп жататын. Асқақтаған әкім-қаралар «Мен» деп көкірегін керген небір тұлғалар газет сынына ілініп, аптығын басып жататын. Кейін редакциясы Атырауға көшкен, таралымы 25 мыңға дейін жеткен «Алтын Орда» 2012 жылы белгісіз себептермен жабылды.