Ресейде «ағаш архитектурасының негізін қалаушы» деп мойындалған қазақ
Ресейде «ағаш архитектурасының негізін қалаушы» деп мойындалған қазақ
Белгілі архитектор, көптеген халықаралық сыйлықтың иегері Тотан Күзембаевты ресейліктер ағаш архитектурасының негізін қалаушы деп бағалайды. Тіпті, студенттердің көбі ол кісіден дәріс алғысы келеді. Ал елімізде оның есімі айтарлықтай таныла қоймаса керек. Бүгінде Мәскеудің орталығында осыдан жиырма жыл бұрын ашқан жеке шеберханасында жемісті еңбек етіп жатқан архитектор қандасымызға хабарласып, әңгімелескен едік.
– Сізді көпшілік Ресей қазағы деп біледі екен. Қызылорданың қиырында жатқан ауылдан Ресейге оқуға барғанда қалып қойғаныңыз жайлы естіген едік, осы жөнінде өзіңіз тарқатып айтып берсеңіз.
– Иә, солай ойлайды екен. Мен негізі бұрынғы Шымкент облысы Арыс ауданында дүниеге келгенмін. Әке-шешем шопан болған кісілер. Сондықтан нақты қай жерде туғаным төлқұжатымда көрсетілмеген. Жұрт үнемі «Шымкент облысы Арыс ауданы, ал ары қарай ше?» деп сұрайды. «Ал ары қарай – дала!» деп жауап беремін. «Сенбесеңдер, төлқұжатымды көрсетейін» деймін. Негізі, әке-шешем ашаршылық жылдарына дейін Қызылорда облысында тұрған. Жазда жайлауға Ақтөбеге, қыста қыстауға Қызылордаға көшіп-қонып жүрген. Ата-бабаларым Ақтөбеде жерленген. Қалайша Шымкент жақта тудыңыз десеңіз, әке-шешем ашаршылық жылдары Өзбекстанға кетіп қалған. Сосын ол қиын-қыстау күндер аяқталған соң, Қазақстанға қайтып келуді ұйғарған. Сөйтіп, қайтып келе жатқанда жолай Арыс ауданына тұрақтап қалып, жұмыс істеген, қой баққан. 1-сыныпқа баратын кезде әкем «Қартайған шағымда ел жаққа қайтайын. Өлсем, өз жерімде өлейін» деп бізді отбасымызбен Қызылорда облысына көшіріп әкетті. Сөйтіп, Қармақшы ауданындағы Чапаев колхозына (қазір Ақтөбе ауылы) тұрақтап, орта мектепті сонда бітірдім.
– Сонда архитектордың оқуына натюрморттың не екенін білмегеніңізден түстіңіз бе?
– Иә. Ауылда өскен мен натюрморттың сурет екенін қайдан білейін?! Сіз оны айтасыз, мен тіпті архитектордың қандай мамандық екенін оқуға түскен кезде ғана білдім. Бастапқыда архитектордың оқуы ұнады деп айта алмаймын. Тек ауылға қайтуды ұят санадым. Сөйтіп, амалымның жоғынан оқуға түстім. Бірақ архитектордың қандай мамандық екенін білетін адамдар кеңесін айтып, барлығы жақсы болатынына сендірді. Айналам жақсы адамдарға толы болды. Олардың «Ары кетсе аға архитектор болып, зейнетке шығасың. Уайымдама» деп айтқаны әлі есімде (күліп). Оқу бітіретін кезде оқытушы профессор «Алматыға жұмысқа тұруыңа көмектесемін, ол жақта шәкіртім көп» деп менің көзімше Алматыдағы шәкірттеріне хабарласты. Ол кісі мені әбден мақтап, жұмыс сұрап жатса, тұтқаның ар жағынан «Ондай архитектор өзімізде де жетіп артылады. Қаласаңыз, бір ауданға жұмысқа жіберейік» дейді. Оқытушым ашуланып тұтқаны қоя салып, «Сені Ресейдің ішіндегі бір қалаға бас архитектор етіп тағайындайын» деді. Бірақ мен ол айтқан қалаға барғым келмеді. Сөйтіп, жолдама бойынша Мәскеу маңындағы шина жасау зауыты орналасқан өндірістік аймаққа архитектор болып бардым. Ол жерде кілең инженерлер жұмыс істейді екен, әдепкіде олар «Архитектор деген мамандық бар ма өзі?» деп маған таңғалып жүр, ал мен болсам білдей бір Мәскеуде тұратындардың архитектордың кім екенін білмейтініне таңырқап жүрдім. Сөйтіп, жолдама талабына сәйкес ол жерде үш жыл жұмыс істедім. Сосын бір жолдасым Мәскеу маңындағы Зеленоград қаласына жұмыс істеуге шақырды. Ол жерде жұмыс істеп жүргенде Қайта құру кезеңі басталды, құрылыс жұмыстары тоқтап, архитектор маман ешкімге керек болмай қалды. Ақша құнсызданып, нәпақамыз тек бір бөлке нан алуға жететін халге тап болдық. Сөйтіп, басқа жұмыс көзін қарастырып, досым Игорь екеуміз суретшілікпен айналыстық. Көптеген картина салып, көрмелер ұйымдастырдық. Тіпті, АҚШ, Германия, Сингапурде көрме өткіздік. Бірақ суретші болу да оңай емес екен, тұрақты жалақы жоқ. Ал бізге бала-шағамызды асырау керек. Сөйтіп, 1996 жылы Игорь екеуіміз бірлесіп, архитектуралық шеберхана аштық.
– Сұхбат басында жұртшылықтың «Ағашқа неге әуессіз?» деген сұрақты жиі қоятынын айттыңыз. Мен де соны сұрағым келіп отыр, неліктен ағаш архитектурасына қызықтыңыз?
–Мұны бұйрық деп білемін. Ең алғашқы клиентім ағаштан үй салуымды қалады. Егер ол металдан салуға тапсырыс берсе, қазір металмен жұмыс істеу шебері болар ма едім, кім білсін. Әйтпесе, иен далада қой баққан шопанның ағаш көрмей өскен баласымын. Әкем ұста болса бір жөн я болмаса ауылда ұстахана болса бір сәрі. Әлгі клиентім ағаштан үй салу сәнге айналып жатқанын айтып тұрып алды. Мен оған институтта оқыған кезде ағаштан үй құрастыру туралы дәрістердің аз болғанын, тіпті практикалық сабақтың болмағанын айтсам да ол «Қателік болса, бола берсін, ағаштан жасап көрелік» деп бой бермей қойды. Сөйтіп, журналдан көргенім бар, естіп-білгенім бар, тәуекел етіп, ішкі түйсігіме сеніп, әлгі үйлерді айтқан уақытында салып бітірдік. Сөйтсек, ағаштан үй салу аса қиын емес екен, сөйтіп, ағаштан үй салуға бірден төселіп алдым. Осылайша, жұмысымыз өрге басты.
– Ресейдегі көпшілік сізді ағаш архитектурасының негізін қалаушы деп бағалайды екен. Ал Қазақстан үшін жасаған жобаларыңыз бар ма?
– Мәскеуде архитекторлар бас қосатын кеш көп өткізіледі, сол кездесулерде орыс достарымның көбі Қазақстанда жоба әзірлеп жатқанын айтады. Сондай кезде «Мен – қазақпын. Неге маған тапсырыс бермейді?» деп аздап қынжыламын. Осы жылдың күзінде Дубайда басталатын EXPO көрмесіне Қазақстан павильонының жобасын әзірледім. EXPO павильондарын құрастырумен айналысатын шетелдік компаниялар арасында конкурс ұйымдастырылды. Швейцариялық компания өкілдері «Сіз қазақсыз ғой, архитектор өзіңіз болыңыз» деп бірлесіп жұмыс істеуге ұсыныс білдірді. Сөйтіп, олармен бірлесе келе әлгі конкурсты ұтып алдық. Бірақ кейіннен Қазақстан өкілдері мен әзірлеген жобаны өзгертіп тастады. Бұған басында қарсылық білдірген едім, кейіннен олар маған айтпай өзгертіп, көп жерін түзетіп шықты, бірақ павильонның мен ойлап тапқан негізгі формасы сақталды. Арабтар өртеніп кетеді деп ағаш пен киізді металға ауыстыртқан көрінеді. Ал Қазақстандағы жобаларды сөз етсек, біздің команда Шымбұлақтағы қонақүйді салуға атсалысты. Сондай-ақ, Алматыда туған ініме қазақы стильде үй салып бергенмін. Негізі, Алматыда тапсырыс берушілер жетерлік, бірақ қазір пандемияның салдарынан уақытша тоқтап тұр. Дегенмен алдағы уақытта бірлескен жоба көп болатын секілді. Нұр-Сұлтанның маңында да шағын қалашық салғалы жатырмыз. Ол жақтағы тапсырыс беруші бауырым қазір инвестор іздеп жүр.
Сөз соңында айтайын дегенім, қазақтар өз жеріндегі ғимараттың сызбасын өзі сызып, өзі жобалауы қажет. Өз еліңнің көркін келтіретін жобаны қазақтан өзге ешкімге сеніп тапсырмау керек. Тағы бір айта кетері, қазақтың істеген бір жобасынан қателік байқасаң, оны дұшпан санамай, түсінуге тырысқан жөн. Сіз-біз десіп, бір-бірімізді түзетіп, келісіп отырсақ, арамыздан әлем ғимараттарын салатын мықты мамандар шығарына кәміл сенемін.
Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ