قازاقتان شىققان تۇڭعىش سۋموشى – ءسۇيىنىش كازافۋزان
الەمدە 50-دەن استام كۇرەس ءتۇرى بار. سونىڭ ءبىرى – جاپوننىڭ سۋمو كۇرەسى. تاريحى تەرەڭ سامۋرايلىق كۇرەس – قازىر الەمگە كەڭ تانىلعان ءداستۇرلى سپورتتىڭ ءبىرى. بۇل كۇرەستە اۋەلى جاپوندار، ودان كەيىن موڭعول، گرۋزين جانە ورىس بالۋاندارى العى شەپتە كەلەدى. وسى رەتتە «ءبىزدىڭ قازاقتا نەگە سۋموشى شىقپايدى؟» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلىپ جاتادى. نەگىزىندە بىزدەن دە سۋموشى شىققان ەدى. ءايتكەنمەن ونى كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. ول – قازاقتىڭ ءاپايتوس ۇلى ءسۇيىنىش قۇديباەۆ. سۋمو كۇرەسىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا جاپون جاتتىقتىرۋشىلارىنىڭ قويعان لاقاپ اتى – كازافۋزان تايگا. ءسۇيىنىش – تەك قازاقتان ەمەس، ورتا ازيادان العاش شىققان كاسىپقوي سۋموشى. كازافۋزان 11 جىل جاپونيادا تۇرىپ، سۋمو كۇرەسىمەن اينالىسىپ، «ماكۋسيتا» دەڭگەيىنە دەيىن جەتتى. ماكۋسيتا – 80 بالۋاندى جىققان ءارى 3 ديۆيزيوننىڭ مىقتىلارىنا بەرىلەتىن اتاق. الىپ دەنەلى قانداسىمىزبەن بىزگە تانىس تا بەيتانىس سۋمو كۇرەسى جايلى اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
– مەن تۇرىكمەنستاندا تۋىپ، قازاقستاندا ءوستىم. ەگەمەندىك العان تۇستا وتباسىم وتانعا ورالىپ، اقتاۋعا قونىس تەپتى. ول كەزدە مەن 12-دە ەدىم. كىشكەنتاي كەزىمنەن سپورتتى جانىما سەرىك ەتىپ، الماتى وبلىسىنىڭ وليمپيادالىق رەزەرۆتەگى مامانداندىرىلعان بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ جەكپە-جەك ءتۇرلەرى بويىنشا مەكتەبىنە وقۋعا قابىلدانىپ، 4 جىل ءبىلىم الدىم. ماعان جانە بىرنەشە بالاعا جاپونيادا سۋمو سپورتىنان وتەتىن ازيا چەمپيوناتىنا قاتىسۋعا ۇسىنىس جاسالدى. قۋانا كەلىستىك. سول العاشقى جارىسىمدا قولا مەدالگە قول جەتكىزدىم. باعلان ىدىرىسوۆ دەگەن باپكەر اعامىز ماعان «كاسىپقوي سۋمومەن اينالىسقانىڭ ءجون» دەپ كەڭەس بەردى. وسىلايشا، مەن جاپونيادان ءبىر-اق شىقتىم. مەنەن وزگە دە بالالار بىرگە بارعان بولاتىن. بىراق ولاردىڭ اراسىنان سوڭىنا دەيىن قالعان مەن عانا بولدىم. ناتيجەم جامان ەمەس. جاپونيادا ماعان كازافۋزان تايگا اتىن بەردى. ءسويتىپ، ەركىن كۇرەستى سۋموعا الماستىرىپ، جاپونيادا قالۋعا شەشىم قابىلدادىم. وسىلايشا، 11 جىل جاپونيادا تۇردىم. العاشىندا ءبىر اپتاداي جاتتىعىپ، بىردەن دوحيوعا (سۋمو كۇرەسىنىڭ الاڭى) شىعىپ كەتتىم. جاپونياعا كەلىپ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سايىسقا ءتۇستىم دەسەم، كوپشىلىك سەنبەيدى.
– كۇنشىعىس ەلىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە سۋمو كۇرەسىنە ءبىر-اق كۇندە كەلە سالماعانىڭىز بەلگىلى. وعان دەيىن زىلتەمىر كوتەرۋمەن جانە ەركىن كۇرەسپەن اينالىسقان سىزگە سۋمو قيىن بولماعان شىعار؟
– سۋمو – السىزدەر اينالىساتىن سپورت ەمەس. مۇندا ەڭ باستى تالاپ – شىدامدى بولۋ. ەگەر وسالدىعىڭدى كورسەتسەڭ، بۇل سپورت سەنى شەتكە ىعىستىرادى. مەن سۋموعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدىم دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ ۇستىنە جاپونيادا سۋمومەن اينالىساتىن جالعىز قازاق بولدىم. اسىرەسە، جاپون ءتىلىن ءۇيرەنۋ ماعان ەداۋىر قيىن بولدى. سۋمو كۇرەسى مادەنيەت پەن ىزەتتىلىككە تولى. بايىرعى سالت بويىنشا جاس سۋموشى ۇلكەن سۋموشىعا قۇرمەت كورسەتۋى كەرەك. ولاردىڭ ايتقان تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا مىندەتتى. ءتىپتى، ولار تاماق ءىشىپ بولعانشا اس ىشپەيتىن ءۇردىس تە بار. باستاپقىدا بۇل ماعان الىمجەتتىك جاسالىپ جاتقانداي كورىندى.
– سۋموشىلار كۇنىنە 200 بانان نەمەسە 3 كەلى ەت ونىمىمەن تاماقتانادى ەكەن. سۋموشىعا وسىنشاما مول تاماق كۇرەسكەن كەزدە قيىندىق تۋدىرماي ما؟
– سۋموشىلاردىڭ تاڭى ەرتە اتادى. ويتكەنى، ولار تاڭسارىدە جاتتىعۋ جاساپ، تۇسكە دەيىن اۋىر تەمىرلەردى كوتەرۋ، دەنە قيمىلىن جاساۋ سياقتى جاتتىعۋلارمەن اينالىسادى. ءبىر قىزىعى، بارلىق سۋموشى شپاگاتقا وتىرا الۋى كەرەك. سۋمو كۇرەسى ءۇشىن باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى – مولىراق تاماقتانۋ. ويتكەنى، سۋموعا بويشاڭدىقپەن قوسا، اۋىر سالماق تا قاجەت. ءتىپتى، كەيبىر بالۋاندار تۇسكى استا سىرا ىشەدى. سەبەبى الكوگولدى ىشىمدىك تەزىرەك سالماق قوسۋعا كومەكتەسەدى. ادەتتە، سپورتشىلار جاپونشا «تيانكونابە» دەپ اتالاتىن كەسپە مەن مايلى سورپا ىشەدى. سۋموشىلار تۇستەنىپ بولعان بەتتە ۇيقىعا كەتەدى. تاماقتانىپ بىتە سالا ۇيىقتاۋ دەنساۋلىققا زيان بولعانىمەن، سۋموشىلار سولاي ەتۋگە ءماجبۇر. بۇل دا سالماق قوسىپ، ونى قالىپتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ جولى. ماعان سالماق جيناۋ سونشالىقتى قيىندىق تۋدىرعان جوق. ويتكەنى، بۇل سپورتپەن كاسىبي تۇردە اينالىسا باستاعانىمدا سالماعىم 115 كەلى بولاتىن.
سۋموشىعا ەڭ قيىنى – سپورتپەن قوش ايتىسۋ. ويتكەنى، ارتىق سالماقتان كەزەڭ-كەزەڭىمەن ارىلۋ وتە قيىن. ال سالماقتى بىردەن تاستاۋ سپورتشىعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى قانشا جاتتىعۋ جاساپ، كۇشتى بولا تۇسكەنمەن ارتىق سالماق باۋىر، جۇرەك، قانت ديابەتى، قان قىسىمى سەكىلدى سىرقاتتارعا شالدىقتىرادى. جالپى، پراكتيكادا سۋموشى بالۋاندار ورتاشا ەسەپپەن العاندا 35 جاسىندا سپورتتىق مانسابىن ءتامامدايدى. ولار ۇلكەن سپورتتان كەتكەننەن كەيىن ديەتاعا وتىرىپ، ارىقتاۋدى ماقسات تۇتادى ەكەن.
– بۇل كۇرەستىڭ باسقا كۇرەستەن ەرەكشەلىگى نەدە؟ قانشا ءادىس-ءتاسىلى بولادى؟
– ۇرۋ، شاشتان ۇستاۋ نەمەسە اۋىرتۋ ادىسىنە رۇقسات جوق. سۋموشىلار ايقاسقا شىعار الدىندا قولىن تىزەسىنە قويىپ، جۇرەسىنەن وتىرادى دا، قارسىلاسىن كوزىمەن اربايدى. تورەشى بەلگى بەرگەندە بالۋاندار شابۋىلعا شىعادى. مىسالى، ەركىن كۇرەستە قارسىلاستان قاشا ءجۇرىپ، ءتۇرلى ءادىس قولدانۋعا مۇمكىندىك بار. ال مۇندا قاشىپ جۇرۋگە مۇلدە بولمايدى. قارسىلاستان قاشۋ جەڭىلىس بولىپ سانالادى. سوندىقتان بىردەن شابۋىلعا شىعۋى ءتيىس. سۋموشى سايىس ۇستىندە، جالپى ومىردە دە ەشكىمدى رەنجىتپەۋى كەرەك. بۇل ادەپسىزدىك سانالادى. قارسىلاسىڭا كەرى ەموتسيالىق ارەكەت بايقاتساڭ، بۇل دا جەڭىستەن قۇرالاقان قالدىڭ دەگەن ءسوز. ارناۋلى الاڭعا اسا اۋىر سالماقتىلار شىعىپ، بار-جوعى وتىز-اق سەكۋندقا سوزىلاتىن ايقاستا جەڭىمپازدى انىقتايدى. الىپتار ايقاسى بالشىقتان ارنايى جاسالعان دوحيودە (الاڭ) وتەدى. ءار ايقاس بىتكەن سايىن دوحيونى جاڭارتىپ وتىرادى. وعان ەكى تونناداي توپىراق كەتەدى. دوحيو سىرتتاي قاراعاندا اۋماقتى كورىنگەنىمەن، نەبارى ءتورت-بەس مەتر ديامەتر بولادى. بالۋانداردىڭ الىپتىعىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ەركىن قيمىل-قوزعالىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تە جوق.
سۋمو جاپونداردىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالعان كۇرەس تۇرلەرىنىڭ نەگىزىندە دامىعان. سۋموشىلار بەلدەسۋ باراسىندا بار-جوعى 48 ءادىستى قولدانادى. سۋمودا ءادىس-ءتاسىل كوپ بولماعانىمەن، جەڭىلىستىڭ قاي تۇستان كەلەتىنىن بولجاۋ قيىن. قارسىلاسىڭ قانداي ءادىستى قولدانباقشى، ونى دا ويلاۋعا ۋاقىت از. بىلايىنشا ايتقاندا، سۋمودا سالماق تا، مول تاجىريبە دە كەيدە كومەكتەسپەيدى. ياعني، قارسىلاس وزىڭنەن ەرتەرەك ويلانىپ، ارەكەتكە كوشسە، جەڭىس سونىڭ جاعىندا بولادى. سوندىقتان سالماققا كوپ يەك ارتا بەرۋگە دە بولمايدى. سەرگەك ويلاپ، الدىڭداعى قارسىلاستان ەش قورىقپاۋ كەرەك.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، سۋموشى اينالاسىنداعىلاردىڭ كوڭىلىن قالدىرۋدان اباي بولعانى ءجون. سەبەبى سۋموشىلاردى سامۋراي ءداستۇرىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرادى. بالۋاننىڭ مىنەز-ق ۇلىق كودەكسىندە «حينكاكۋ»، ياعني «قادىر-قاسيەت» دەگەن نەگىزگى ماعىناسى بار. سۋموشى وزىنە لايىقسىز، ەرسى قىلىق تانىتسا، بۇل ونىڭ بەدەلىنە كەرى اسەر ەتىپ، يوكوزۋنا ( ۇلى چەمپيون) اتانۋىنا كەدەرگى بولادى. ال ءىرى جارىستار الدىندا سۋموشىلار عيباداتحانالاردا تۇنەيدى. سوندىقتان سۋمودا ادىستەن گورى، ءراسىم كوپ. ماسەلەن، كۇرەس باستالار الدىندا «دوحيو-يري» جانە «توري كۋمي» دەپ اتالاتىن ۇلتتىق راسىمدەر ورىندالادى.
– جاپونيادا سۋموشىلاردىڭ ءتارتىبى وتە قاتال دەسەدى. سەبەبى ولار اتا-ءداستۇردى جالعاستىرۋشى رەتىندە سانالادى. ەگەر ول كوشەدە توبەلەس شىعارىپ جاتسا، دەرەۋ ۇيىنە قايتارىلىپ، جاتتىقتىرۋشىسى جازاعا تارتادى ەكەن. باسقا قانداي ىرىم-تىيىمدارى بار؟
– كەز كەلگەن سۋموشى شاش ءوسىرىپ، قوعامدىق ورىندا كيمونومەن جۇرۋگە مىندەتتى. مۇنىڭ ءبارىن العاشىندا ەرسى قىلىق كورسەك تە، كەيىن ۇيرەنىپ كەتتىك. جاپونيادا قازىر سامۋرايلار جوق، سوندىقتان شاش قويىپ جۇرەتىن سۋموشىلار عانا. باسىڭا ايدار قويۋ مىندەت. ايتپەسە، بۇل سپورتقا دەگەن قۇرمەتسىزدىك بولىپ سانالادى. ءسويتىپ، مەنىڭ دە شاش قويۋىما تۋرا كەلدى. ال بەلدەسۋگە شىققاندا ماۆاشي (بەلدىك) شىعادى. مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە تۇرپايى كورىنسە دە، ۋاقىت وتە ءۇيرەنىپ كەتتىم.
ولاردىڭ جالعىز عانا كيىمى – قارنىن اينالدىرا وراعان ۇزىندىعى توعىز مەترلىك ماۆاشي (بەلدىك). بەلبەۋدى وراۋدىڭ ءوزى اسا شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىن بولعاندىقتان، ونىڭ دا ناعىز ماماندارى بولادى. شاش ساندەۋدىڭ دە قاتاڭ تالابى بار. سوندىقتان وعان بۇكىلجاپوندىق سۋمو اسسوتسياتسياسى ىرىكتەپ، 15 جاستان باستاپ 10 جىل بويى وقىتىپ، ارنايى جوعارى كلاستى شاشتاراز ماماندار دايارلايدى.
سۋموشى وياكاتاسىنىڭ (باپكەردىڭ) رۇقساتىنسىز وتباسىن قۇرا المايدى. ەڭ قىزىعى، اۆتوكولىك ءجۇرگىزۋگە دە تيىم سالىنعان. ولاردىڭ جەكە جۇرگىزۋشىسى بولۋى قاتاڭ قاداعالانادى. وياكاتا – ۇلكەن اكە، ياعني باپكەر دەگەن ماعىنا بەرەدى. ول سەن ءۇشىن جاۋاپتى تۇلعا سانالادى. سوندىقتان ولار سپورتشىسىنىڭ قاتەلىگىن كوتەرۋگە ءتيىس. الگىندە ايتقانىمداي، تويعا نە كەزدەسۋگە، كەرەك دەسەڭىز تۋعان كۇن كەشىنە بارساڭىز دا ارنايى كيىممەن ءجۇرۋ ءمىندەتتەلەدى. بۇل – جازىلماعان زاڭدىلىق. مۇنى دا ساقتاماۋ جاتتىقتىرۋشىنى جازالاۋعا دەيىن اپارادى.
– وتكەن ايدا جازدىڭ العاشقى باشيوسى اياقتالدى. سۋمو كۇرەسىنە قىزىعاتىن قاۋىم «كىم جەڭىمپاز بولادى؟» دەپ قىزۋ تالقىلاپ جاتتى. بۇل جولعى باشيودا موڭعول بالۋانى تەرۋنوفۋدزي وزەكي ايتويلاپ العا شىقتى. ءسىز باشيونى كوردىڭىز بە؟
– ءيا، كوردىم. نەگىزى ءبىر جىلدا 6 باشيو (جارىس) ۇيىمداستىرىلادى. سونىڭ ءبىرىنشى باشيوسى قاڭتار ايىندا وتەدى. وعان يمپەراتوردىڭ ءوزى بارادى. تەرۋنوفۋدزيدى دە بىلەمىن. بىراق جارىستا كەزدەسىپ كورگەن جوقپىز. تەرۋنوفۋدزي – قازىرگى مىقتىلاردىڭ ءبىرى. كەشىكپەي يوكۋزونا اتاعىنا يە بولاتىنىنا سەنەمىن. قازىر ەكى يوكۋزونا بار: كاكۋريۋ ءجانە حاكۋحو. كاكۋريۋ سۋمومەن قوشتاستى. حاكۋحو جاراقاتىنا بايلانىستى سايىستارعا قاتىسا الماي ءجۇر. ودان بولەك، اسانوياما، تاكاكەيشو دەگەن وزەكي سۋموشىلار بار. ولاردىڭ دا يوكۋزونا بولۋىنا ءمۇمكىندىكتەرى زور.
– سۋموشىلاردىڭ تابىسى مول بولادى دەپ ەستيمىز. بۇل راس پا؟
– سۋمو كۇرەسىن يمپەراتورلىق كۇرەس دەپ ايتادى. بىراق بۇل كۇرەستى جاپونيادا مەملەكەت ەمەس، قوعامدىق ۇيىم وتكىزەدى. ءبىرىنشى، ەكىنشى ديۆيزيون سۋموشىلارىنىڭ تابىسى مول بولادى. مىسالى، ەكىنشى ديۆيزيوننىڭ سۋموشىلارى ايىنا 10 مىڭ دوللاردان كوپ تابادى. مەن كۇرەسكەن ءۇشىنشى ديۆيزيوننىڭ تابىسى – ايىنا 2 مىڭ دوللار، ءار كۇرەستەن كەيىن بەرىلەدى. ال يوكۋزونالار ايىنا 25 مىڭ دوللار الادى. ودان بولەك سۋموشىلارعا جاپونيانىڭ ءار ايماعىنان كۇرىش، سىرا، ەت ت.ب. ءارتۇرلى زاتتار سىيعا بەرىلەدى. مەن جاپونياعا بارىپ، 11 جىل كۇرەسكەنىمە ەش وكىنبەيمىن. بىراق سول تابىستى ءوز ەلىمىزدە دە تابۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.
– قازىر ماڭعىستاۋ وبلىستىق كۇرەس بويىنشا وليمپيادالىق رەزەرۆتىڭ مامانداندىرىلعان بالالار مەن ءجاسوسپىرىمدەر مەكتەبىندە ەركىن كۇرەستەن جاتتىقتىرۋشى بولىپ قىزمەت اتقارىپ ءجۇر ەكەنسىز. الايدا ەلىمىز عانا ەمەس، ورتالىق ازيادا كاسىبي سۋمو كۇرەسىمەن اينالىساتىن سۋموشى جوق. كۇرەستىڭ وسى ءتۇرىن ەلىمىزدە دامىتۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە سۋمو فەدەراتسياسىن اشۋ ماسەلەسى جوسپاردا بار. مىسالى، الماتىدا سۋمو كۇرەسى قاۋىمداستىعى اشىلعان. دەسە دە سول اسسوتسياتسيانىڭ جۇمىس قارقىنى بايقالمايدى. اۋەسقوي سۋمو كۇرەسىنىڭ رەسپۋبليكالىق فەدەراتسياسىن اشۋ ءۇشىن الدىمەن توعىز وبلىستا بولىمدەرى اشىلۋى كەرەك ەكەن تالاپ بويىنشا. ءوز باسىم ماڭعىستاۋدا اۋەسقوي سۋمو كۇرەسىنىڭ وبلىستىق فەدەراتسياسىن اشسام دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن.
كەزىندە 25 دۇركىن يمپەراتور كۋبوگىن العان اساسەريۋ اكينوري دە ەلىمىزدە اتالمىش سپورتتى دامىتۋعا ق ۇلىقتى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. بىراق ۋاقىت كورسەتكەندەي، سۋمو سپورتى ەلىمىزدە دامىپ جاتقان جوق. وعان كەدەرگى بولىپ وتىرعان ءارتۇرلى سەبەپتەر بار. سونىڭ ءبىرى – ءبىزدەگى تۇسىنىك پەن مەنتاليتەت. بىزدە جالاڭاشتانىپ باسەكەگە ءتۇسۋدى حالىق قابىلداي قويمايدى. بىراق ەۋروپادا، تمد ەلدەرىندە سۋمو جاقسى دامىپ كەلەدى.
مەنەن باسقا تاعى ءبىر جەرلەسىمىز جاپونيادا جاستار اراسىندا وتكەن چەمپيوناتتا جەڭىسكە جەتىپ، ەلدىڭ نامىسىن قورعاعان ەرسىن بالتاعۇل بۇگىندە 24 جاستا. ول جاپونيادا 18 جاسىنان باستاپ ونەر كورسەتىپ كەلەدى. ەندىگى ءۇمىت ەرسىن بالتاعۇل باۋىرىمدا.
اڭگىمەلەسكەن
باقىتبەك قادىر
