Түркілер тегіне терең үңілген ғалым
Түркілер тегіне терең үңілген ғалым
Зиялылық дегеннің түсінігі тереңде екенін бағамдағанымыз жөн сияқты. Зиялылық – білім-ғылым, әдебиет пен мәдениеттің көрнекті өкілдері болу ғана емес, сонымен бірге тәуелсіздігіміздің тұғырлы, болашағымыздың баянды болуы үшін аянбай еңбек сіңірген қоғам қайраткері деңгейіне дейін көтерілгендерді айтуға болады. Міне, осылардың қатарына Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Ресей және Қазақстан Жоғары мектеп ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Әділ Құрманжанұлы Ахметовті қосуға әбден болады.
Ықылым заманнан басы ашық бір нәрсе – жалпы жұртшылық оқығаны, тоқығаны, айтары бар азаматтарына қарап бой түзейтіні, ой түзейтіні. Тәуелсіз мемлекетіміздің зиялы қауым өкілдеріне де артар үміті зор. Өйткені, ұлт өзінің мемлекет құрған уақытынан бастап зиялыларға зейін қоятыны белгілі. Олардың мемлекеттің саясатына араласып, қоғамның әділетті болуын ойлап, оның болашақ жолын айқындауда жүргізетін жүйелі жұмыстары үлкен рөл атқаратыны анық. Алаш ардақтысы М.Шоқайдың: «Біздің ойымызша, белгілі бір мұрат-мақсаттардың соңында жүрген және сол белгілі мұрат-мақсаттары төңірегіне жиналған оқымыстыларды ғана зиялы деп айтуға болады. Ұлттық зиялылар қатарына тек өз халқының саяси, экономикалық және әлеуметтік дамуына қалтқысыз қызмет ете алатын адамдар ғана кіре алады» деген қанатты сөзін қаперімізде ұстағанымыз да орынды болары сөзсіз.
Академик Ә.Ахметовтің өмір жолына көз жіберсек, мемлекетшілдігі, ағартушылығы, ғалымдығы мен сыртқы саясаттағы сардарлығы ел үмітін атқарар азамат екенін байқатады. Ол туралы сөз бола қалғанда, алғашқы болып айтылатыны – оның шет тілдерін жоғары деңгейде меңгерген мықты маман екендігі. Оған қоса, Алаш ардақтысы Халел Досмұхамедұлының: «Ана тілін жақсы біліп тұрып, орысша сөйлесең – сүйініш, ана тілін білмей тұрып, бөтенше сөйлесең, бұл – күйініш» деген қағидасын қару еткен ұлтжанды азамат екені өз алдына бір әңгіме. Реті келгенде айта кетейік, академик Ә.Ахметов Алматы шет тілдер педагогтік институтына (қазіргі Абылайхан атындағы Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті) тағайындалған шет тілі мен ана тілін тел емген тұңғыш ректор екенін біреу білсе, біреу білмес.
Тәуелсіздігін енді ғана қолына алған кезде елді әлемнің алпауыт мемлекеттерімен байланыстыратын білікті, шет тілдерін меңгерген мамандар даярлау міндеті жалғыз кәсіби жоғары оқу орнына жүктелген еді. Тек педагог кадрлар дайындап келген институтқа халықаралық қатынастар мамандықтарын ашып, әрі ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау үшін аспирантура мен докторантура ашу қажеттілігі туындаған тұс болатын. Білім стандарттары мен бағдарламаларын әзірлеу, сонымен бірге кеңестік кезеңдегі даңқы әлемді шарпыған дара университет – Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтымен тығыз байланыс орнату күн тәртібіне көтерілген болатын. Қатардағы оқытушыдан сатылап, институттың ректорлығына дейін көтерілген, тәжірибелі маманға ұйымдастыру жұмыстарымен тікелей өзі айналысуға тура келді. Институттың Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті болып қайта құрылу үдерісінде нағыз қажырлылықтың, іскерліктің білімі мен білігінің сынға түскен кез болғанын қазір айтуға оңай. Құрылымдық өзгерістер, маман даярлау бағыттарын бағдарлаудағы креативті ойлар, стратегиялық болжау, командамен жұмыс істеу, басқарушылық қабілетінің арқасында сыннан сүрінбей өткенін әріптестері аңыз етіп айтып жүргенін талай естідік. Естідік дегеніміз жөн болмас, «қолмен ұстап, көзбен көрдік» десек те орынды шығар. Кәсіподақ комитетін басқара жүріп, басшының батыл шешімдер қабылдау әдісіне куә болғанбыз. Бастық болдым деп, «басқа ұрып, төске шаппай-ақ» көркем мінезімен көпті жұмысқа жұмылдырудың үлгі-өнегесін көрсеткенін айтқанымыз абзал.
Атақты «ИнЯз» түлектері үлкен сұранысқа ие болып, енді қанат жая бастаған қазақ дипломатиясының алғашқы қарлығаштары болды десек, артық айтпайтын сияқтымыз. Бәрі деп өтірік айтпай-ақ қояйын, Сыртқы істер министрлігінің сол кездегі негізгі құрамының жартысы Әділ Құрманжанұлы басқарған университет түлектері болғанын және қазір де қалтқысыз қызмет етіп жатқанын зор мақтанышпен айтуға болады. Кездейсоқтық па, әлде заңдылық па, Әділ Құрманжанұлы Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары қызметіне тағайындалып, кешегі өзі оқытқан студенттердің қызметтегі білім-білігінің шын мәніндегі жетістігіне куә болған аз ғана адамдардың бірі еді. Сыртқы істер министрлігінде де аз уақыт ішінде бедел биігінен көрініп, Мемлекет басшысының Жарлығымен еліміздің Ұлыбританиядағы елшісі қызметіне тағайындалды. Елдің стратегиялық дамуындағы сыртқы саясаттың қыр-сыры жайлы жазылған оның «Ғасыр ғибраты» атты еңбегінен толығырақ танысуға болатынын оқырмандардың қаперіне салғымыз келеді. Елші қызметінде жүріп, қазақстандық ғылым мен білімді әлемдік кеңістікке кіріктіру (интеграция) мәселелеріне арналған жобаларды жемісті жүзеге асырудағы кәсіби шеберлігін бағалаған ел басшылығы Әділ Құрманжанұлын Қазақстан-Британ техникалық университетінің ректоры етіп тағайындайды. Университеттің тұңғыш ректоры ретінде оның қалыптасуы мен дамуына қосқан сүбелі үлесінің нәтижесіндей, аталмыш университет еліміздің ең үздік ТОР-10 жоғары оқу орындарының рейтингісіне енгені көп нәрсені аңғартса керек.
Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің Білім комитетінің төрағасы ретінде, білім саласындағы жинақталып қалған күрделі мәселелердің күрмеуін шешуге атсалысқанын көпшілік қауым жақсы біледі. Білім стандарттары, бағдарламалары мен кәсіби құзыреттілікті қамтамасыз ету бойынша әзірленетін құқықтық-нормативтік құжаттардың дайындап, оларды іске асыруда атқарған еңбегі ұшан-теңіз.
Қай жерде де талапқа сай білгір мамандар, кәсіптік құзыреттілігі басым жандарға басымдық берілетіні сөзсіз ғой. Сондай тұлғалардың бірі – Әділ Құрманжанұлын ел Президенті Парламент Сенатының депутаты етіп тағайындады. Жаңадан сайланған сенатор сенімге селкеу түсірмей, халықаралық қатынастар, қорғаныс және ел қауіпсіздігі бойынша дайындалатын заңдардың сапалы болып, еліміздің қорғаныс әлеуетін арттыруға жол ашуына өзіндік үлесін қосқанын астын сызып айтуға болады.
Қазақстан Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және Түркітілдес мемлекеттердің Ынтымақтастық кеңесі жанындағы ақсақалдар кеңесінің мүшесі ретінде атқарған жігерлі істері бүгін де жалғасын табуда.
Енді, академик Әділ Ахметовтің педагогтік, ректорлық және дипломатиялық қызметтерімен қатар, оның ғылымдағы шыққан биігіне ғылыми орта берген бағасына да аз-кем тоқталғанды жөн санадық.
Ғұлама ғалым әл-Фараби: «Ғылымның сарайына кіретін адамның ары таза, жан-иманы кәміл, пейілі тура болу керек. Ондай бола алмайтын адамдар өзін де, өзгені де былғамай, ғылымнан аулақ жүруі керек» деген екен. Ғұламаның ғалым туралы берген сипаттамасы түркі тілдерін салыстыра-салғастыра зерттеп, қазақ тілінің абыройын түркі әлеміне әйгілеген, Колумб дәуірінен бұрынғы америкалық «үндістердің» алтайлық тегін терең зерделеген Әділ Құрманжанұлына қатысты айтылғандай көрінеді маған. Көп ғалымдарды ерекшелеп тұратын қасиеттердің қатарына зерттеу объектісіне жеңіл-желпі қарамай, тиянақтылық танытумен бірге, терең талдау жүргізіп, дәлелдермен дәйектеп зерделейтінін айтуға болады. Осыдан 30 жыл бұрын «үндістер» тегі бойынша ұстанған тұжырымнан таймай, қайта зерттеулерін жаңа идеялармен жаңғыртып келе жатқанын жазғандарынан жазбай танитын болдық. Өзіндік пікірін әрқашан дәлелдеп, шет тілін жетік меңгергеннің арқасында үнді-түркі тілдеріндегі тілдік ұқсастықтың тамырын дөп басқаны ғалымдар тарапынан құрметке ие болды.
Ғалымның негізгі іргелі еңбектерінің бірі ретінде «Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы-этнолингвистикалық зерттеу)» атты докторлық диссертациясын ерекше атауға болады. Тілші-ғалымдар емес, қоғамдық ғылымдар саласы өкілдерінің тарапынан таразыланып, жоғары бағасын алғаны да белгілі.
«Табу мен эвфемизмдер» атты еңбегі арқылы ғылыми жұртшылық ырым-тыйымдардың сан қырлы сырларына қанықты. Ауызекі тілде қолдануынан өзге, оның ғылыми-теориялық астарын ақтарған кітаптың танымдық-тағылымдық мәні зор болғаны тағы да рас.
Қалыптасып қалған мәселелерге өзгеше қарап, тың пікір айтып, оқшау ойын ғылыми негіздеп, түркі әлеміне жаңа көзқарас тұрғысынан қарастырылған, «Бұрынғы америкалық «үндістердің» алтайлық тегі» атты ғылыми танымдық еңбек 30 жыл бойы жүргізілген жұмыстың жемісі десек те болады. Онда алғашқы америкалықтардың түпкі тегі археологиялық, антропологиялық, генетикалық, лингвистикалық және ДНК-генеалогиялық ғылымдар тұрғысынан сипатталған. Америкалық үндістердің қайдан шыққаны жөнінде сыр шертетін жоғарыда айтылған еңбекке дейін де бірнеше зерттеулері жарық көргенін білеміз. «Азия-Берингия-Америка немесе америкалық «үндістердің» азиялық тегі» (2003) деген атпен жарық көрген кітап та кезінде өзіндік бағасын алғаны есімізде.
Сөз етіп отырған жаңа нұсқадағы еңбек туралы белгілі әдебиетші-ғалым, ҰҒА академигі Бауыржан Омаров: «Қашанда тың пікір, өзгеше ой айтып жүрген зерделі зерттеуші бұл жолы да санадағы сеңді бұзып, ағысқа қарсы құлаш ұрып отыр. Мәселен, ғалым осыдан бес ғасыр бұрын Христофор Колумбтың Индияны таптым деп ойлап, жұмбақ құрлықтың жергілікті халқын «үндістер» деп атай салғаны, содан бастап осы этнонимнің байырғы жұртқа желімдей жабысқаны, Америго Веспуччи деген ұсақ саудагердің қарабайыр да алып-қашпа ақпарат құралының бас кейіпкеріне айналып, алып құрлықтың атын иеленіп кеткені туралы қызықты мәліметтер ұсынады. Бұл – біріншіден. Екіншіден, автор «үндіс» аталған сол халықтың арғы тегі алтайлық екені жөнінде бұлтартпайтын деректер келтіреді. Үшіншіден, ғылымның әр саласынан мол хабардар ғалым зерттеу нысанасының антропологиялық, археологиялық, палеонтологиялық, сонымен қатар, генетикалық және лингвистикалық қырларын жан-жақты сипаттайды. Төртіншіден, ағылшын тілінде жыраулардай жосылтып, қазақтың кез келген мақал-мәтелін мәйегін бұзбай, сөлін кетірмей, тыңдаушысына дәлме-дәл айтып бере алатын Әділ Құрманжанұлы осынау кітапты жазып шығу үшін әлемнің мұрағаттар қорын мол пайдаланған. Сөйтіп, Америка Құрама Штаттарының ең ежелгі тұрғындарының болмыс-бітімі, кескін-келбеті, тағдыр-талайы, салт-санасы туралы елдің көңілінен шығатын еңбекті қайта толықтырып, арнасын кеңейтіп отыр» деп, еңбекке берген жоғары бағасымен біз де толық келісеміз.
Шынында да, «үндістер» деп аталып кеткен халықтың тегі алтайлық екенін айқындап, дәлелдер арқылы дәйектеген еңбек авторы – академик Әділ Ахметовті абырой биігіне көтергені рас. Реті келгенде, ғалымның асыл жары, тілші-ғалым Дариға Князбекқызы аталмыш ғылыми басылымның редакторы, шет тілін меңгерген маман екенін тілге тиек еткіміз келеді. Шет тіл демекші, Әділ Құрманжанұлы елші ретінде Ұлыбританияның патшайымы Елизавет ІІ сенім грамотасын тапсырған кезде, Дариға жеңгеміздің ағылшын тілін жетік меңгергеніне құрмет көрсетілгенін елшіліктегі қызметкерлер мақтаныш сезіммен айтқанын естіген едік.
Ұлы ұстазым, академик Шора Сарыбаев: «Ғалым болу – оңай, адам болу – қиын» дегенді көп айтушы еді жарықтық. Әр деңгейлі, үлкенді-кішілі, білімді-біліксіз, атақты-ортаңқол ғалымдардың іс-қимылына, адами қасиеттеріне қарай солай деп топшылай ма екен, ол жағын біле алмадым. Бір білерім – ұстаз, ғалым, дипломат, академик Әділ Құрманжанұлының шын мәніндегі жақсы адам екені.
Сөз басында айтылған зиялылыққа қайта оралып, ойымызды тұжырымдасақ, ел тәуелсіздігін нығайтудағы қайраткерлік үлесінен, ерен еңбектің нәтижесіндей қоғамдағы орныққан орнынан, ғылымдағы адалдығы мен парасаттылығынан оның зиялылығын жазбай тануға болады.
Қоғамдағы құбылыстарға өзіндік азаматтық көзқарасын ашық білдіріп, халық мүддесіне сай келер салиқалы ой-пікірлерін билікке өткізе алатын, ақыл-ойдың иесі, айтары мол елді елдікке, бәрімізді бірлікке шақыратын абырой биігіндегі Әділ Құрманжанұлындай азаматтың пайым-парасатынан, тұлғалық келбетінен зиялылықтың үлгі-өнегесін көргендей боламыз.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ, ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының вице-президенті