Дін мен ділдің алтын өзегі

Дін мен ділдің алтын өзегі

Дін мен ділдің алтын өзегі
ашық дереккөзі
Ұлылардың ордасы атанған Түр­кістан – еліміздің рухани ошағы. Елбасы Н.Назарбаев 2000 жылы Түр­кістанның 1500 жылдығына ар­налған мерейтойда: «Түркістанды об­лыс орта­лығы жасаймыз. Бұл той – Түркістанды орталыққа айнал­дыру­­дың басы», – деген болатын. Ара­да 18 жыл уақыт өткенде Елба­сы­ның арманы жүзеге асып, қала об­лыс орталығына айналды. Түркістан – тағылым мен тағзым ор­да­сы. Тағылымға бай тарихы, тағзым етер киелі орындары туризмге сұранып-ақ тұр. Қыз­дың жиған жүгін­дей әдемі үйлесім тап­қан қаланың бүгін­гі келбетіне қарап көңіл сүйсінеді.  width= Мұхтар ҚОЖА, тарих ғылымдары­ның докторы, Қ.Ясауи атындағы ХҚТУ профессоры, археолог: Түркістан жайлы атқара­тын іс көп – Түркістан қа­ла­сы туралы ғасыр­лар бойы жиналған жазба деректердің бізге жет­кені сау­сақ­пен санарлық. Құнды деректер өт­кен ғасырда тістегеннің аузында, ұста­ған­ның қолында кеткенін тарихтан білеміз. Сон­дықтан тари­хымызға қатысты әрбір жаңа табылған дерек аса құнды. Осы тұрғы­дан Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-дың ға­лымдары тауып, зерт­теп 2020 жылы ғы­лыми айналымға енгізген «Қисса-дастан Шың­ғыс хан» қолжазбасының орны бөлек. Бұл шығарма әлі Қоқан хандығы Түркістан қа­ласын басып алмаған кезде, 1813 жылы жа­зылған және «Қисса-дастан Шыңғыс хан» деп жалпы аталғанымен онда Түркістан қа­ла­сына қатысты құнды ақпарлар кездеседі. Мы­салы қолжазбаны уақытында Түркістанда би­лік жүргізген соңғы қазақ ханы Тоғай ханның інісі Али Ақпар сұлтан жаздырған. Атал­ған тарихи тұлғалардың ұрпағы қо­лын­да осындай қолжазба барын есітіп оны көр­генше асықтық. Оның әр бетін фотоға түсіріп әріптестерім Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ доценті, т.ғ.к. З.Жандарбекке жеткіздім. Шығыстанушы З.Муминовамен бірлесіп осы шағатай – ескі түркі үлгісінде жазылған қолжазбаны түркі тілінен қазақшаға аударып көптеген жаңа ақпарларға ие болдық. Мы­салы онда мынадай хабар бар: «Жәңгір хан, Тәуекел Мұхаммет бахадүр хан (Тәуке), Шах Мұхаммет бахадүр хан Түркістанда жатыр». Яғни ХVІІ ғасырдың қазақтың атақты ханы Салқам Жәңгірдің Түркістанда жерленгені бұрын болжам ретінде айғақсыз айтылып келсе, енді ол тарихи дерекпен құжатталып отыр. Бұған қоса Шах Мұхаммет бахадүр хан­ның, яғни Сәмеке ханның (1731-1738) да Түркістанда жерленгені туралы айтылады. Ал әйгілі Есім хан Ташкентте жатқаны айтылады. Түр­кістанда басқа аттас хан жерленген. Түр­кістан­ды астана еткен Тәуке хан туралы да тың ақпарлар бар. Басқа қолжазбалармен салыстырып, еңбектің құндылығын анықтау жұ­мыс­тарын жүргіздік. Бұл – Түркістан қаласында қазақ сұлтаны тапсырысымен жазылған қолжазба. Оны басып шығару оңай болмады. Демеуші іздедік. Тарихи құнды­лы­ғын Түркістан қаласы әкімі Рашид Аюпов тү­сініп, 2020 жылы Алматы қаласында кітап бо­лып шығуына көмек берді. Осы қолжазба секілді құнды дүниелер халық ара­сында сақ­талуы мүмкін. Оларды іздесті­ріп, тауып, тал­дау жасап, зерттеп, ғылыми айна­лымға ен­гізу керек. Жалпы Түркістан қаласы түркі елдерінің рухани астанасы болып бекітілгені – Қазақстан үшін зор жетістік. Түркістан қаласындағы күллі түркі әлемі үшін маңызды рухани тұлға – Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың кесенесі бар. Ясауи осы қалада саналы өмірін өткізіп рухани құн­дылықтарды насихаттады, өз ойларын кітап бетіне түсірді. Қожа Ахмет Ясауи бабамыз шы­ғармашылықпен айналысқан жерасты бөлмесі, шәкірттерімен зікір салған құры­лыстар сақталған. Мұндай тарихи орындар басқа қай қалада бар? Қожа Ахмет Ясауи ба­­бамызға ХІІ ғасырда салынған кесене қал­дығын көруге болады. XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басында Әмір Темір бұй­рығы- мен тұрғызылған алып, бойы қазіргі за­манғы 10 қабат үймен тең сәулет ғимараты – әлемдегі кереметтердің бірі. Онда 35 бөлме бар. Негізі Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде ескі кітаптар, жәдігерлер көп болған. Ресей және Кеңес зерттеушілерінің жазғандарына қарағанда Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде көне кітаптар арнайы жасалған ағаш қобдишаларда сақталған. Қожа Ахмет Ясауи кесенесін ескі, 1882 жылғы сызбасында ғимараттың бір бөлмесі «кітапхана» деп белгіленгені де тағы бір тарихи айғақ. Бұл бөлме Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне қатысты басқа да ескі сыз­баларда осылай белгіленген. Атақты археолог Кемел Ақышев студент кезінде ленинградтық ғалым А.Бернштам экспеди­циясы құрамында жұмыс істеп, 1949 жылы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде болғанда екінші қабаттағы бір бөлме көне кітаптарға толы екенін көзімен көргені («одна из комнат верхнего этажа была битком забита старинными книгами, исчезнувшими впоследствии») айтылады. Орынбай Дастановтың 1967 жылғы жазған кітабында Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің «кітапхана» деп аталатын бөлменің екі қа­баты да түрлі діни кітаптарға иін тіресіп тұр­ғаны баршаға мәлім. Олардың біразы 1975 жылға дейін сақталып келгенін, сол жылы КГБ өкілі өртеп жібергенін архитектор А.Ордабаев жазады. Қазір кесенеде болған біраз кітап Ал­ма­тыдағы Ұлттық кітапханада сақ­тау­лы тұр. Бұған қоса Түркістан қала­сында жеке адамдарда көне кітаптар қоры болғаны туралы қосымша мәліметтер әдебиетте кездеседі. Мысалы, 1866 жылы саяхатшы П.Пашино Түркістан қаласында бір дін ие­сінің үйінде болып «оның кітапханасында пар­сы тіліндегі Аристу мен Афлатун (Арис­тотель мен Платон) кітаптары барын атап өтеді. Түркістан тарихына қатысты әр жер­ден там-тұмдап жиналған жазба дерек­тер тарихқа жаңаша қарауға септігін тигізіп отыр. Түркі елдерінің ғалымдары соң­ғы кезде бірлесе отырып Түркістан тарихына қатысты біраз жұмыстар атқарды. Өзбек ғалымы У.Султонов пен қазақ ғалымы Ә.Му­минов Санкт-Петербор қаласындағы Шы­ғыстану институтында Кун қорында сақ­таулы тұрған құжаттар ішінен қазақ хан­дарының кесенесінің шырақшылары, шай­хыларын тағайындағаны туралы жар­лық­тарының көшірмесін тапты. Кезінде Түркі­стандағы кесене шырақшыларының қолында түрлі құжаттар болған. Олардың біразы сақталмаған, көпшілігі жойылып, қалғаны әр мемлекетке тарап кеткен. Біз осыған дейін Сығанақ қаласының діни басшысын та­ғайын­дау туралы Тәуке ханның жарлығының болғанын білетінбіз. Ал Санкт-Петербордан табылған құжаттар ХVI ғасырдың соңына тиесілі. Біз көбіне Түркістанның тарихын Есім ханнан бастаймыз. Ал жаңадан табылған құжат Тәуекел ханның хижра бойынша 1006, яғни 1597-1598 жылы Камал ад-дина Асад-Шайха и Му’мин-Шайха деген кісілерді Ясауи кесенесінің шайқы мен мутавалли етіп та­ғайын­дағаны туралы жарлығының көшірмесі бар екен. Бұл қазір бізге белгілі болып тұрған қазақ хандарының Қожа Ахмет Ясауи кесе­несіне қызметкер тағайындау туралы алғаш­қы тарихи құжат. Ал қазақ ханы Әбілғазы Сұлтан Тұрсын Мұхаммед баһадүрханның (1613-1627) һижра бойынша 1033 ж. сапар айын­да, ягни 1623 ж. қараша-желтоқсан айын­да шығарған жарлығында бір кісіні шайх ал-ислам етіп, ал екінші адамды Қожа Ахмет Ясауи мазарының мутавалли етіп та­ғайын­дауы туралы айтылады. Қазақ хан­дары­ның кеңселерінен шығып бізге аман жет­кен тарихи құжаттар – хан жарлықтары тіке Ясы-Түркістан қаласына қатысты болып отыр. Орта ғасырдағы осман тарихшысы Махмуд ал-Кафави (1582 жылы қайтыс болған) ХVI ғасырда Яссы қаласы осы Түркістан билеушілерінің астанасы болды деп көрсетеді. Бұл хабар Яссы қаласының астанаға айналғаны туралы алғашқы хабар­лардың бірі. Жоғарыда айтқанымыздай Түр­кістан тарихын тануға атсалысып жатқан Ресей, Өзбекстан сынды мемлекеттердің шы­ғыстану институттарында Түркістанға қа­тысты құжаттар болуы керек. Табылған құжаттардың бәрін, бәрін болмаса да көшірмелерін немесе бір бөлігін киелі рухани астана болған Түркістанға қайтару керек. Қ.Ясауи кесенесін тану үшін де бізден кеткен көптеген құжатты қайтаруы­мыз керек. Академик В.Гордлевский Ресей империясының құрығы жеткенге дейін Түркістанда теріге жазылған диуани хикмет болған дейді. Оның қайда кеткені белгісіз. Академик О.Смағұлов АҚШ-қа барған сапа­рында Нью-Йорктағы музейде Қ.Яссауи кесенесінің есігін көргенін айтады. Бірақ өкі­нішке қарай ол кезде суретке түсіруге рұқсат бермеген дейді. Түркістан қаласын­дағы мешіттердің бірнеше ұстын, тіреулері Ташкент қаласына музейге әкетілгенін білеміз. Ясауи дүниелері түркі мемлекет­терінен табылуы мүмкін. Шетке кеткен рухани жәдігерлерімізді қайтаруда түр­кітанушы, шығыстанушы ғалымдар мен тарих­шылар бірігіп жұмыс істесе, осы тұр­ғыда зерттеу жұмыстарын жүргізсе, керемет жаңалық болар еді. Түркістан қаласының тарихын зерт­теуде археологиялық жұмыстар­дың алатын орны ерекше. Қазақ «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дейді. Соңғы жылдары археология саласындағы қаражат игеру мәселесіне археолог емес адамдар араласып кетті. Мысалы Түркістандағы археологиялық жұмыстарды бұрын Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты Қазақ ғылыми-зерт­теу мәдениет институты басқарып келеді. Олар археология саласындағы мамандан­дырылған мекеме болмаса да (басшысы да археолог емес) қазба қаражаты осыларға бөлі­ніп келеді. Олар жан-жақтан ар­хеолог­тарды тарта отырып, жалдай отырып жұмыс жүр­гізуде. Өкінішке қарай осы жұмыста шикілік көп. Былтыр Түркістан қаласының ең ежелгі бөлігінен ежелгі ханака деп аталатын сопы­лық құрылыстың орны табылды деген жаңа­л­ық желдей тарады. Барып көрсем, ол байыр­­ғы ханака құрылысына мүлдем ұқса­майды. Бұрын осы аймақтағы археологиялық ескерткіштерді қазумен машықтан­баған кісінің жаңа археологиялық нысанды танып-түсінуі қиын. Археологтар түрлі ке­зеңдерді зерттеумен маманданады. Оба қа­затындар бар, тас дәуірі ескерткіштерін зерт­тейтіндер бар. Бұлардың қазу тәсілдері де, табылатын жәдігерлері де бөлек. Біздің Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-дың арнайы ғылыми-зерттеу ар­хео­логиялық институты қызметкерлері Түркістан аймағындағы қала қазумен, зерттеумен көп жылдар бойы айналысып келеді. Біздегі мамандар Түркістан аймағы ар­хеологиялық ескерткіштер мен қала тари­хын, Қожа Ахмет Ясауи кесенесін зерттеп, көптеген еңбек жазып шығарған. Мен өзім Түркістан қаласынын 1500 тойына орай «Яссы – Түркістан тарихы» деген арнайы кітап­ша да шығарғанмын, Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерленген Абылай хан туралы монографияның бір авторымын. Біздің институт қызметкерлер арасында түрік тілін жетік меңгеріп Түркияда білімін жетілдіріп, сол жақтағы озық қазу тәсілдерін игеріп келгендер де бар. Түркістан облысы айма­ғындағы ескерткіштерді зерттеуге түрік ғалым­дарын тартқан жағдайымыз да бар. Өкі­нішке қарай осындай Түркістан қала­сындағы ХҚТУ-дың Археология институтына көне Түркістан ескерткіштерін қазуға тап­сырыс бермей саласы бөлек, төл археолог маманы жоқ (тек сырттан археолог ша­қыра­тын) мекемеге ақша бөлінетіні қын­жылтады.  width= Құлбек ЕРГӨБЕК, филология ғылымдарының докторы, профессор: Түркістан – рухани Байқоңыры­мыз – Әр ұлт, әр халықтың рухани бас қаласы бар. Ал Түркістан – түрік халықтарының ара­­сын байланыстырушы рухани астана. Бү­гінде оны сеніммен айта аламыз. Ал бұрын оның уақыты келмеген еді. Оның себебі біз Ясауи­дің сопылық поэзиясын түсінбе­ген­дік­тен қабылдаған жоқпыз. 1959 жылы Бей­сенбай Кенжебаев «Қ.А.Ясауиді әдебиет та­ри­хына енгізейік» дегенде Қажым Жұмалиев «Бұл тұнып тұрған сопылық поэзия, оның айналасындағы ағымдардың бәрі сондай, ол бізге жат» деп екі қолын төбесіне қойып қарсы шыға келген. Әуезов те содан аса алмай «Соңғы кезде өзбек халқы әдебиет тарихына енгізіп жүр еді, олар да әдебиет тарихынан шы­ғаруға ыңғайланып келе жатыр» деді. Сол кез­де Б.Кенжебаев жеңілсе де, өз пікірінен қайтқан жоқ. Бірақ соңынан қайтадан шабуыл­дап, бәрібір Ясауиды әдебиет тари­хы­на енгізді. Оны ғана емес, Түрік қағанатынан бері қарай әдебиет тарихын жүйелеп алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері әлі де бая­ғы коммунистік рухпен тәрбиелен­ген біз Ясауидің сопылық поэзиясын, бүкіл түрік халқына тараған ілімін қабылдай алмадық. Ғұ­ламаның мавзолейі біздің жерімізде жат­қанына қарамастан ілімін санамызға сіңіре алмадық. Ясауидың орта ғасырдағы түрік ха­лық­тарын біріктіруші тұлға екенін түсін­беген жалғыз қазақ халқы ғана емес. Түрік әлеміндегі мұсылмандық дәстүрді орнық­тыр­ған ғұлама ұстаз жатқан жер Түркістанды түрік халықтарының рухани астанасы ретін­де қабылдауға қырғыз, өзбек, әзірбайжан, түрік, түркімендер де дайын болмады. Татар­лар мен башқұрттар да еміс-еміс қана түсінді. Елбасы 1991 жылдан бастап Түркі­стан­ды Ясауи рухымен сабақтастырып, Түр­кістан түрік халықтарының рухани орта­лық рөлін атқаратынын әрдайым айтып ке­леді. Қалаға келген әр сапарында Түркі­стан­ға не арнайы мәртебе береміз, не облыс ор­талығына айналдырамыз, ол үшін Түр­кіс­тан ауылдық сипаттан қалалық инф­ра­құрылымға көшу керек, соған жеткізулерің керек дейтін. Өзім түптің түбінде орта ғасырдың өзін­де күллі түрік халқына рух бол­ған Ясауидың сопылық іліміне қол созатын бол­сақ, оны түсінсек және ұлттық идеоло­гия­ның құрамдас бөлігі ретінде қабылдайтын бол­сақ, Түркістанды түрік халықтарына ор­тақ рухани астанаға айналдыратынымызға менің сонау 1990 жылдардан бастап көзім жет­кен. Түрік халықтарының интеграциясы тура­лы мәселе туындап келе жатқанын ескер­сек, осы жолда жетекшілік рөл атқарғымыз келсе, біз сөз жоқ Ясауи ілімін бетке алуымыз керек. Өйткені Ясауи ілімі түрік халықтарын ұйыс­тыратынына көзіміз жетті және ғұла­маның сопылық ілімі түрік халықтарының ынтымақ, бірлігіне апаратындықтан оның жатқан жері Түркістан түрік халықтарының рухани астанасына айналуы тиіс екенін бізге мойындатты. Сондықтан қазіргі жағдайда тү­рік елдері экономикалық, рухани интег­ра­цияны осы Түркістан арқылы жүргізсе жара­сады. Бұл бүгінгі міндет қана. Ал келешек мін­­детіміз – түрік халықтарының археолог­тары Ресей жерінде жатқан Алтын Орданың қалаларын, Бату сарайды, Сарайшықты бірі­гіп қазып, тарихымызды анықтауға, бұрын­ғыдан да рухани жақындастыра түсуге ықпал ету. Түрік халықтарының рухани астанасы болу деген сөз түрік халықтарының қара­пайым азаматтарын түріктік ынтымақ-бір­лік­ке, бір тамырға бастау, тарихтың тереңіне жол ашу. Түрік елдері географиялық, ше­каралық тұрғыдан бір-бірінен алшақ жатса да бір кездегі түрік қағанатына бірігіп, ынтымақтасып, өзара білімімізді бір табаға құйып, ортақ дәрежеде түрік қағанатының рухани мұрагері екенімізді дәлелдеу жолында үлкен басқыш деп ойлаймын. Елбасының тарихи Жарлығы, жақында өткен түріктілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің Саммитіндегі ортақ коммюнике түрік рес­публикаларын, Ресей Федерациясындағы түрік этностарын түгелімен түріктік тамырға бастайтын алаң екенін көрсетті. Түркістан рухани Байқоңырымыз болуы үшін нақты жұмыстар атқарылуы тиіс. Елбасы 2007 жылы Нахичеванда өткен түрік тілдес мемлекет басшылары сам­митінде «Біз Түркістанда түрік халықтарына ортақ Түрік академиясын ашамыз. Оның қа­сында музейі, көптілді кітапханасы бола­ды» деген болатын. Түркістаннан ашылуы тиіс Түрік академиясы ақырында елордадан ашыл­ды. Бұл орталық Түркістаннан ашыл­ғанда қаланың түрік халықтары арасындағы беделі арта түсер еді...  width= Досай КЕНЖЕТАЙ, дінтанушы, философия ғылым­дарының докторы, профессор: Түркістан – барша түрік халқының темірқазығы – Түркістан түркі халықтарының ұлттық, өркениеттік, діни және мәдени өркениетін қалыптастырудың негізі. Ислам өркениетінің араб, парсы және түрік әлемі тарихи-фи­ло­софиялық, геосаяси, діни, ғылыми танымдық бас­тауын Түркістаннан алады. Алғашқы тарих­тағы мұсылман ренессансы да осы аймақ­тан бастау алған. Сондықтан арабтар, «ислам ғылымдарының бесігі» деп («Мауаран­наһр», «Фараб» аймағы) осы ұлы Түркістанды айтқан. Түркістан қаласы деген «Әзіреті Ахмет Ясауи» қаласы деген сөз. Себебі барша әу­лие бабамызды, тарихта «түріктің атасы», «шай­хы», «ұстазы», «құт ал ақтабы», «даналар­дың данасы», «Ахмади Сани», «пір и Түркі­стан» деп таныған. Осы тіркестегі пір сөзі тү­сіп, Түркістан деген атау қаланың да, түрік­тік болмыстың да, тарихи сананың да, өрке­ниеттік тұғырдың да орталығына айналды. Түркістанға мемлекеттік деңгейде, саяси тұрғыдан мән беріліп, облыс ор­­талығына айналдырып, жаһандық қысым­ға төтеп беретін тарихи сана тірегі ретінде үміт артылып отыр. Бұл да тарихқа баға беру­дің жаңа белесі, жаңа парақшасы. Кешегі Шо­қайлар мен Мағжан бабаларымыз ар­мандап кеткен тарихқа тағзымның құжа­тын­дай әсер беретіні анық. Түркістан – бүгін де ке­шегі барша түрік халқының ортақ тарихи са­насы мен болмысының темірқазығы екенін жариялап тұр. Осы жолда бізді ұлы мақсаттар мен нәтижелі істер күтіп тұр. Бұл қазіргі жа­салып жатқан игі істер жемісін ертеңгі ұрпақ көретін болашақтың іргетасы. Іргетасты Қожа Ахмет Ясауи ілімі, мәдениеті, жолы, тари­хи-діни тәжірибесі туралы зерттеулер ала­ды.