Батырбек АЙТЖАНОВ: Вакцинадан астар іздеудің қажеті жоқ

Батырбек АЙТЖАНОВ: Вакцинадан астар іздеудің қажеті жоқ

Батырбек АЙТЖАНОВ: Вакцинадан астар іздеудің қажеті жоқ
ашық дереккөзі
Елімізде коронавирусқа қарсы вакцина салына бастағалы төрт айға жуық уақыт өтті. Алайда осы кезге дейін осынша адам егілуі керек деген межеге әлі жете ал­май келеміз. Әлеуметтік желілерде де вакцина туралы негізсіз ақпарат пен жел сөз жиі кез­деседі. Бізге нағыз мамандардың кеңесі керек екені анық. Осы орайда вак­цина өндіру са­ла­сының маманы, профессор, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғы­лымдары акаде­мия­сының академигі Батырбек Айтжановпен әңгімелескен едік. – Вакцина жаппай салына бастағалы оған қатысты алып-қашпа әңгіме тыйыл­май тұр. Жұрттың күдігін қою­лап, үрейін үдете түсетін жалған, негіз­сіз ақпарат көп. Ал сондай ақпарат тас­­­­қынына тосқауыл боларлықтай ма­ман­­дардың, ғалымдардың пікірі әлі де жет­кіліксіз, неге? – Иә, қоғамда әлі де болса вакцина ту­ралы түсінік бұлыңғыр. Халық вакцина ту­ра­лы небір жағымсыз ой-пікірге сеніп алған. Ма­ман айтты ма, жоқ екпеден мүлде хабары жоқ адам айтты ма, мән бермейді. Біреулер оны дәрі екен, ауруға шипа екен деп ойласа енді біреулер керісінше зиян екен, ДНҚ-ны өз­гертіп жібереді дегенге сенеді. Тіпті чиптеп жатыр, осы арқылы қырып жатыр дегенге де ила­нып жатыр. Қандай ел, қандай үкімет өз хал­қына қастық ойлайды? Бұл – біріншіден. Ал екіншіден, вакцинадан ДНҚ өзгермейді. Екпе жасушаға барса да, оның ядросына бара ал­майды. Адамның ДНҚ-сы, генетикалық ма­териалы ядроның ішінде болады. Оның бәрі бос сөз. Қазір вакцинаның не екенін біл­мей­тін, бұл саладан хабары жоқ адамдар да ақыл айтып кетті. Бір-бірінен естігенін ай­та­ды, сөйтіп халықты жалған ақпаратпен адас­тырып жатыр. Желіде тараған кез келген жел сөзге емес, нақты мамандардың сөзіне сен­ген дұрыс. – Қазақ «ауырып ем іздегенше, ауыр­майтын жол ізде» деген. Қандай да бір ін­детке қарсы екпе салу қашаннан бар тәр­тіп қой? – Оныңыз рас. Жалпы вакцина деген не? Вак­цина – организмде иммунитет қалып­тас­тыру үшін салынатын биопрепарат. Мұны біз­дің ата-бабаларымыз Луи Пастерлерге дейін-ақ білген әрі қолданған. Мысалы ше­шек­пен ауырған адамға бұрын науқастанған ада­мның жарасын себетін болған. Ауырып жат­қан балалардың киімдерін сау балаларға ки­гізген. Себебі сауыққан адамның жара­сын­да, киімдерінде аурудың қоздырғы­шы бо­ла­ды. Бірақ ол қоздырғыштар әлсіреген, кей­біреуі өліп қалған. Олар организмге барады да, иммундық жүйе түзеді, бірақ ауруды қоз­­­дыру­ға шамасы жетпейді, өйткені ол инак­тива­ция­ланған. Негізі вакцинаны туғаннан бастап, пер­зент­ханадан шықпай жатып-ақ гепатитке, пол­лимелидке, дифтерия – бәріне қарсы еге бас­тайды. Сондықтан бұдан ешқандай саясат із­деудің қажеті жоқ. Әрі бірінші көріп тұрған таң­сық дүние де емес. Мысалы Израиль – ғылым-білімі өте да­мы­ған ел. Нобель лауреаттарының көбі – ев­рейлер. Оларды ештеңеден бейхабар халық деп айта алмайсыз. Халқының 60 пайызы вак­цина алып, қазір індетті жеңдік деп ж­а­риялап жатыр. Ал бізде екпенің 1 компо­нен­тін алған адам саны 2 миллионнан енді асты, ал 2-компонентін салдырғандар саны – 1-ақ мил­лион, ол халықтың 10 пайызына да жет­пейді. Қазір біз қыркүйекке дейін 10 миллион адам вакцина алуы керек деп жатырмыз, бірақ мұндай дәрежедегі жұқпалы дертті жеңу үшін бұл аздық етуі де мүмкін, мейлін­ше халықтың 70-80 пайызы вакцина алғаны жөн. Негізі вакциналардың бағасы да қымбат. Бізге оның барлығы тегін ұсынылып жатыр. Ақ­ша төлеп сатып алса да, халқы кезекке тұ­рып жатқан елдер бар. Соны түсінбей жа­тыр­мыз. – Әлеуметтік желіде тарап жатқан әр­түрлі жалған ақпараттан бөлек, елі­міз­де жаппай салына бастаған вакцина­лар­дың сапасына сенімсіздік танытып, америкалық вакциналардың келуін күте­мін деп жүрген адамдар да бар екен. Бұған не айтасыз? – Америкалық вакциналар бізге әлі келе қой­ған жоқ, келсе де өте қымбатқа түседі. Олардың сақталуы, тасымалдануы да оңай емес. Оны сақтау үшін арнаулы қондырғылар ке­рек, басқа да химиялық заттар керек. Та­сымалдауға әуекомпаниялардың әлеуеті де жете бермейді. Сол себепті менің айтарым – өзімізде бар «Спутник V», Hayat Vax және QazVac вакциналарын салдыру керек. – Менің де сұрағым келіп отырғаны осы. Сапаға қарамай, мүмкіншілігіміз же­тетін вакцинаны алып отырған жоқ­пыз ба? – Жоқ, олай емес. Негізі қай вакцина бол­ма­сын Денсаулық сақтау ұйымының та­лап­тарына сәйкес толық зерттеу фазаларынан өт­кен жоқ. Ол қашан өтеді екен деп қарап оты­ратын бізде уақыт та жоқ. Бүкіл әлем бойын­ша солай. Жағдай соны талап етіп тұр. Вак­циналардың көрсеткіштерін егжей-тег­жейлі анықтау – өте ұзақ процесс. Антидене нақ­ты қашан түзіледі, ол қанша уақыт сақ­талады, қай уақытта жойылады – ешкім нақ­ты айта алмайды. Тек шамалап, жобалап қойылып жатыр. Мысалы «Спутник V» 97 пайыз дейді, Moderna 94 пайыз дейді, мұның бәрі шартты түрде. Вакциналардың толық им­му­ногендігін анықтау үшін өте көп уақыт қа­жет. Ал Hayat Vax 10 миллион адамға қол­да­нылғаннан кейін оның нәтижесі 79 пайыз­ды көрсеткен. Бұл – өте жақсы нәтиже. Ол дегеніңіз – 100 адамнан 80 адамға көмектесті деген сөз. – Осы орайда Hayat Vax вакцинасы ту­ра­лы бір сұрақ туындайды. Әлем ел­дерінде қолданылатын вакциналар ту­ралы мәлімет беретін ақпараттық пор­тал­да бұл вакцина тек Қазақстанда ғана қолданылатыны көрсетіліпті. Бұл қалай бол­ғаны? Араб елдері мен Қытайда қол­данылмауы мүмкін емес қой? Жалпы атал­ған екпе туралы ақпарат салыс­тыр­малы түрде аз екенін де байқадық. – Hayat Vax вакцинасы Біріккен Араб Әмір­­ліктерінде шығарылады, ол жақта са­пасы жоғары құрылғылар бар. Ал вак­ци­на­ның өзін Қытай мамандары әзірлеген. Жалпы вак­цинаны тексерудің клиникаға дейінгі фа­засы, сосын клиникалық деңгейдегі 3 фа­за­сы болатын болса, бұл вакцина Біріккен Араб Әмірлігінде, Бахрейнде, Египет, Ма­рок­ко, Палестинада сынақтың 3 фазасынан да өт­кен. Оған 68 мың адам қатысқан. Вак­ци­на­ның ешқандай жағымсыз әсері байқал­ма­ған. Сол себепті Біріккен Араб Әмірліктері осы вакцинаны өз елдерінде өндіріп жатыр. Ол тек Қазақстанда ғана қолданылып жатыр де­ген негізсіз ақпарат, қазіргі кезде Hayat Vax-тың 50 миллион дозасы әлемнің 34 еліне жіберілген. Бұл вакцина басқаларға қарағанда салыстырмалы түрде кеш тіркелді. Сол се­беп­ті де вакцина көп елге әлі жете қойған жоқ әрі ол туралы ақпарат та, мәлімет те аз. Сосын біз­де мынадай бір түсінік қалыптасқан: Қы­тайда немесе мұсылман елдерінде шы­ғарыл­ған не нәрсе болмасын сапасыз болады деп ой­лаймыз. Сенімсіздікпен қараймыз. Бұл – дұ­рыс емес. Шын мәнінде Қытай қазір ғы­лым-білімі дамыған елдердің бірі. Ал Араб елі солардың лицензиясымен, технологиясымен вакцина шығарып жатыр. Мысалы бізде Қарағандыдан шығып жатқан «Спутник V» вак­цинаның негізгі өндірушісі – Ресей. Қара­ғандыда тек құйылады, бұл да сол сияқты. – «Спутник V» вакцинасының 5 до­за­сы бір құтыға құйылады екен. Ал Hayat Vax-тың 1 дозасы 1 құтыда. Неге? – Спутниктің 5 дозасы 1 флаконға құйы­лады, бұл флакон тапшылығынан да болуы мүм­кін. Флакон ашылғаннан кейін жарты са­ғат ішінде салынуы керек. Егер осы уақыт ішін­де қолданылмаса, вакцинаның кейбір фраг­менті сақталмауы мүмкін. Жоғарыда айтылған Hayat Vax вакцинасы – инактивацияланған вакцина. Яғни өлі. Ре­сей вакцинасынан айырмашылығы да осын­да. Оны жасау үшін коронавирустың қоз­дыр­ғышы алынып, әртүрлі жолмен инаки­ти­ва­ция­ланады, яғни белсенділігі жойылады. Сон­дықтан организмге түскенде, көбейе алмайды. Иммунитетті көтеретін қосымша зат – адъювант қолданылады. Сондықтан қор­­­­қудың еш қажеті жоқ. Біздің отандық вакцина да – инак­ти­ва­цияланған вакцина. Вакцина жасайтын ма­те­риал Қазақстандағы штам, яғни біздің елде ауырған адамнан алынған. – Вакцина өндірісі саласын бас­қар­ған, 50 жыл тәжірибесі бар маман ре­тін­де отандық вакцинаның артық­шы­лық­тары туралы айтып өтсеңіз. – Вакцина шығарып жатқан елдермен Қа­зақстанның иық тіресіп, қатар тұруы – үл­кен мақтаныш, зор қуаныш. Бізде де білім мен ғылым бар екенін дәлелдедік. Өйткені вак­цина жасау – өте күрделі нәрсе. 1958 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан Отардағы институтта әзірленді, ол біраз­ға дейін жабық институт болған, ешкім кір­меген, үлкен-үлкен зертханалық жұмыс­тар жүр­гізіл­ген. Өте білікті ғалымдар жұмыс іс­теген. Со­нымен қатар ол институтта пато­ген­ділігі өте жо­ғары арнаулы қондырғылар бар, мүм­кін­шілігі жоғары. Негізінен біздің өзі­міздің жа­саған вакцинамыз Hayat Vax-қа ұқсас. Дегенмен біз­дің вакцинаның бір ар­тықшылығы – жер­гілікті штамнан жасал­ға­нында. Жергілікті штам­нан болғандықтан, оның иммуногендік нә­тижесі өте жоғары болады деп ойлаймын. Та­ғы бір жетістігі – үй­дегі тоңазытқышта да сақ­тала береді, сақ­тау мерзімі де ұзақ. Содан кейін, 1 фла­конда 1-ақ доза болады. – Жақында «Самұрық-Қазына» қоры 1 миллион доза Hayat Vax вакцинасын сатып алды. Өз вакцинамыздың өзге­лер­ден кемшін тұсы болмаса, неге сырттан алып жатырмыз, ұлттық компания отан­дық вакцинаның өндірісін қолдаудың орнына қыруар қаржыны неге өзге елдің екпесіне жұмсады деген сұрақ та ма­залайды. – Негізі ресейлік вакцинаға қарағанда өзі­міз өндірген вакцинаның қосалқы әсері са­лыстырмалы түрде аз, жасы үлкен адам­дар­ға өте қолайлы. Қазір тек айына 50 мың до­за­сын шығаруға қауқарымыз бар. Бірақ уақыт өте үдете түсеміз деп ойлаймын. Айына 50 мың дозамен халықты қамтып біте алмаймыз, сон­дықтан сырттан вакцина алуға мәжбүр бо­лып отырмыз. – Өзіңіз қандай вакцинаны салдыр­дыңыз? – Мен негізі өзіміздің отандық вакцинаны сал­дыртамын деп ойлаған едім, бірақ жоқ болған соң амалсыз «Спутник V»-ді алдым. Еш­­­қандай жағымсыз әсерін байқамадым, қызуым да көтерілген жоқ. Еккенде ауыр­сынуыңыз мүмкін, бірақ кез келген вак­ци­на­ны салғанда солай болады. «Спутник V» – біршама күрделі вак­цина. Екі компоненттен тұрады. Екінші ком­по­нентінен кейін иммунитет көтеріледі. Сақ­талуы да біршама күрделі, бірақ аме­ри­калық вакциналарға қарағанда жеңіл. Қазір вак­цина компоненттерін бірінші мен екін­шісін салғызу арасын ұзартып жатыр, бірақ оның ешқандай кері әсері жоқ. Теориялық тұр­ғыдан алып қарағанда «Спутник V»-дің нә­тижесі жоғары. Иммунитет, вирусқа қарсы ан­тидене 1-2 жылға дейін сақталуы мүмкін. – Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Ділда УӘЛИБЕК