Раушангүл МҰҚЫШЕВА, Венгрияда қазақ тілі пәнінің оқытушысы: Бізге де British Council мен Yunus Emre сияқты қазақ орталығы қажет

Раушангүл МҰҚЫШЕВА, Венгрияда қазақ тілі пәнінің оқытушысы: Бізге де British Council мен Yunus Emre сияқты қазақ орталығы қажет

Раушангүл Мұқышева – Венгриядағы Сегед уни­верситеті алтаистика ка­федра­сы­ның қазақ тілі мен әде­бие­тінің оқытушысы, филология ғы­лым­дарының кандидаты, ақын. Ол Венгрия студенттеріне қа­зақ тілін үйретіп қана қой­май, қазақ-мажар әдебиетіндегі үндес­тіктерді зерттеп, екі ел ара­сындағы мә­дени бай­ла­ныс­тың нығаюына септігін тигізіп жүр. Шетелде қазақ тілін оқы­та­тын мамандардың басын бірік­тіретін бір орталық ашу ке­рек деп Президентке ар­найы хат жазған Раушангүл Зақан­қы­зына хабарласып, әңгімелескен едік. – Байқағанымыздай, шетел уни­вер­ситеттерінде қазақ тілін аймақтану ма­мандығын игеріп жүрген студенттер оқи­ды. Сіз де Орта Азия аймағын зерт­теумен айналысатын сондай кафедрада сабақ бересіз бе? – Жоқ, мен алтаистика кафедрасында са­бақ беремін. 60-қа жуық тілден тұратын алтай тілдері тобына түркі тілдері де кіреді. Осы тілдердің ішінде қазақ тілін мен оқы­та­мын. Бұдан бөлек, кафедрада түрік, жапон, моң­ғол және бурят тілдері оқытылады. Негізі, сту­денттер бірінші курста түрік тілін оқиды. Со­нымен қатар, түркі тілдеріне кіріспе, яғни, олар­дың фонетикасы, морфологиясы, грам­матикасы жалпылама оқытылады. Түрік ті­лін үйреніп алған студенттерге екінші курста қа­зақ тілін үйрету маған оңай. Түрік тілімен ұқсастықтар көп болған соң, олар қазақ тілін еш қиындықсыз меңгереді. Әсіресе, оларға қа­зақ әріптерінің дыбысталуы ерекше ұнай­ды. Мысалы, түрік тілінде қ әрпі жоқ, сон­дық­тан олардың алғашында осындай әріптің ды­бысталуын естіп, таңғалғаны бар. Ал ғ әр­пін француз тіліндегі әріпке ұқсайды екен деп, жарыса дыбыстап отырады. Мажар ті­лін­де ә, ө, ү деген әріптер бар. Сол себепті өз тіл­дерімен ұқсастығына да, өзгешелігіне де қы­зыққан олар қазақ тілін оқуға ерекше ден қоя­ды. Сөздің шыны керек, Венгрияда алғаш­қы жылы қазақ тілін оқыту қиын болды. Десек те қазір барлығы орнына келді. Қазақ-ма­жар сөздігі жоқ, дегенмен ара-тұра қазақ-ағыл­шын сөздігін қолданамыз. Сондай-ақ, елге барған сайын түрлі кітаптар мен оқу­лықтар алып келемін. Жалпы, Венгрияда бакалавриат үш жылға жалғасатындықтан, студенттер қазақ тілін екінші және үшінші курс бойы оқып, бітірер кезде емтихан тапсырады. Сосын бакалавриатта қазақ тілі пәнін оқығандар магистратурада тағы бір жыл қазақша сабақ оқиды. Бастапқыда қазақ тілінің грамматикасын ғана оқытатынмын. Кейін венгр тілін меңгерген соң басшылық маған осы тілдегі сабақтарды оқытуды сеніп тапсырды. Қазақтың салт-дәстүрі, тарихы туралы мағлұмат беретін Елтану сабағын бұрын тек қазақ тілінде оқытсам, қазір бұл са­бақты мажар тілінде өткіземін. Осы ретте бір айта ке­терлігі, мажарлар біздің дәс­түрі­мізге, со­ның ішінде саятшылыққа, бүркіт бап­тау ісіне ерекше қызығады. Өйткені венгрлер – Еу­ропада саятшылықпен ай­на­лысатын жал­ғыз халық. Тарихына үңілсек, олар бұл дәстүрді Азиядан алып келген. Оған қоса, ел арасында «мажар ат үстінде дүниеге келіп, ат үстінде өледі» деген түсінік бар. Сон­дықтан олар қазақ­тар секілді жылқы жануарын ерекше қастерлейді әрі ат үстіндегі ойын­дарға қы­зығу­шылығы мол. Елтану сабағынан бөлек, қазақ әдебиетін мажар ті­лінде оқытамын. Сондай-ақ, Орта Азия хал­қы мәдениетінің тарихы мен стилистика деген пәндер бойынша сабақ беремін. Бұдан бөлек, аударма сабағы бар. Онда қазақ тіліндегі ер­тегілерді мажар тіліне аударамыз. – Кейінгі кезде шетелдік жоғары оқу орын­дарында қазақ тілі бөлімі көптеп ашылып жатыр. Онда қазақ тілін үйре­тетін мамандардың кейбірі сіз секілді ар­найы шақырылса, енді бірі тіл мама­ны болмаса да, өз бетімен сабақ беріп жүр. Сол әріптестеріңіздің басын бірік­тіретін, қазақ тілін шетелдіктерге үй­рету­ге бағытталған қандай да бір ортақ жүйе бар ма? – Осыдан екі жыл бұрын дәл осы мәсе­ле­ні бірнеше пунктке бөліп, Президентке ар­найы хат жазғанмын. Бізге тіл мамандарын қа­зақ тілін шетелдіктерге үйретуге баулитын ар­найы институт ашу керек. Қарасаңыз, көп­теген ел мәдениеті мен тілін насихаттау мақ­­­­сатында әлем халқы танитын орталықтар ашып алған. Мысалы, немістердің Гете инс­титутын, венгрлердің Балинт Балаши инс­титутын, түріктердің Yunus Emre атындағы орталығын, ағылшындардың British Council ұйымын, орыстардың Пушкин үйін, фран­цуздардың Alliance Française орталығын біл­мейтін адам кемде-кем шығар. Сол секілді біз­де де өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйре­тетін мамандарды арнайы даярлайтын инс­титут болуы керек. Сол институтқа Абай есі­­мін берсек деп ұсыныс тастаған бола­тын­мын. Бұл институт Абайды шетелдіктерге насихаттаудың бір жолы болсын, десек те бұл орталық шетелде қазақ тілін насихат­тау­мен ғана айналысуы қажет. Аудан, облыс, рес­публика көлемінде іріктелген тіл ма­ман­дары арнайы конкурс арқылы таңдалып, төрт жыл сол институтта оқуы керек. Бұдан бөлек, сол орталықта қазақ тілі оқулықтарын А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инс­ти­тутының мамандарымен бірлесе әзір­лейтін ға­лымдар жұмыс істесе екен деймін. Осын­дай жеке орталығымыз болса ғана қазақ тілі әлемдік аренада кеңінен насихатталады. Кей­де елден Венгрияға мені арнайы іздеп кел­ген журналистер «Сіз венгрлерге қазақ ті­лін қалай оқытып жатырсыз? Қандай оқу құралын қолданасыз?» деген сауалды алға тартып, қысқа репортаж түсіріп қайтады. Ал бі­рақ Венгрияда қазақ тілі қалай оқытылып жа­тыр, қандай кітап керек, қазақ тілін оқы­туда қандай мәселе бар, не жетіспейді, қан­дай мамандар бар, қанша жалақы төленеді де­ген секілді мәселеге жоғары лауазымды адам­дардың ешбірі бас қатырмайды. Мы­салы, маған осында қазақ тілі мен әде­биетін оқытып жүргенім үшін Венгрия министрлігі жа­лақы төлеп, медициналық сақтандыру жә­не үй-жаймен қамтамасыз етіп отыр. Бұл мә­селені тек Венгрия емес, сондай-ақ Қа­зақ­стан тарапы да қамқорлығына алу керек деп ойлаймын. Қазір өзіңіз айтқандай әлемнің әр түкпірінде әркім қазақ тілін өз бетінше оқытып жүр. Қазақ тілін үйретуге әр маман өзі жауапты болмай, мұны жіті бақылайтын Қа­зақстанда бір орталық болуы керек. Сол ма­мандар жылына бір рет бас қосып, өзі сабақ беріп жүрген ұлт өкілдерінің тіл үйрету тәжірибесін ортаға салып, қазақ тілінің мына бөлімін қалай оқытсақ болады, мына­дай форматта оқулық әзірлесек қалай бо­лады деген секілді мәселелерді бірлесе тал­қыласа қандай керемет болар еді. Әлбетте, әр елден ашылған Қазақстан елшілігінің өкіл­дері шама-шарқысы жеткенше көмек­те­седі, десек те олардың қазақ тілін жетіл­діру­ден де бөлек айналысатын өзге қыруар жұ­мыстары бар. Президентіміздің бір сөзінде «Дип­ломатияның құралы – тіл» деп айтқаны бар. Сол себепті қазақ тілінің мәртебесін ха­лық­аралық деңгейге жеткіземіз десек бізде осындай институт ашылуы керек. – Еуропаның оқу орындарында қа­зақ тілінен сабақ беріп жүрген әріп­тес­теріңізбен байланыс бар ма? – Әрине, байланыстамыз. Алдымен Венгриядан бастайтын болсам, белгілі қып­шақтанушы ғалым Иштван Қоңыр Ман­до­кидің жұбайы Оңайша Мандоки кезінде Будапештте сабақ берген. Қазір ол кісі елшіліктің жанынан ашылған Абай орталығын басқарады. Сол жерде де мажарлар қазақша оқи алады. Сондай-ақ, Поль­ша­да Адам Мицкевич атындағы Познань университетінде Абайдың қара сөздерін поляк тіліне аударған профессор Генрих Янковскийдің шақыртуымен Гүлайхан Ақтай есімді оқытушы қазақ тілін үйретеді. Сол Гүлайхан қазақ тілін насихаттауда үлкен жұ­мыс атқарып жүр. Екі жыл бұрын По­ль­шада қазақ тілі оқытушыларының форумын тұңғыш рет ұйымдастырған, сол кезде бірнешеуіміз бас қосқанбыз. Одан басқа Гер­манияның Герцен университетінде Райхан Мұ­хамедова есімді маман бар. Ол кісі қазақ тілі­нің грамматикасын ағылшын тіліне ауда­рып, оқулық жазып шыққан. Неміс тілінің ма­маны болса да бүгінде ол өзі қызмет ететін уни­верситетте қазақ тілі пәнінен сабақ береді. Сосын Нидерландының Лейден уни­верситетінде Мұрат Әуезовтың қызы про­фессор Зифа-Алуа Әуезова студенттерге тарих, мәдениеттен бөлек, қазақ тілі мен әде­биеті туралы дәріс оқиды.