قارۋلى كۇشتىڭ قالقانى قارۋ عانا ەمەس
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن ءوز الدىنا قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى ماڭىزدى مىندەت قويدى. العاش 1991 جىلى 25 قازاندا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان قورعانىس كوميتەتى كەيىن 1992 جىلى 7 مامىردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس مينيسترلىگى بولىپ قايتا قۇرىلدى. ءدال وسى كۇننەن باستاپ قازاقستان تەرريتورياسىنداعى كسرو ءاسكەري كۇشتەرىنىڭ ەسەبىندەگى اسكەري م ۇلىكتەر قازاقستان قۇزىرەتىنە بەرىلدى.
ەگەمەندىك الىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەگەن ساتتەن باستاپ ەلباسى ن.نازارباەۆ اسكەري ءبىلىم بەرۋ، ۇلتتىق كادر دايارلاۋ ءىسىن الدىڭعى ورىنعا قويدى. سەبەبى كەڭەس وداعى ىدىراپ، بىرىككەن ارميا تاراعان كەزدە ءبىزدىڭ ەلدە اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن كەيبىر ازاماتتار تمد-نىڭ وزگە ەلدەرىنە قونىس اۋدارا باستادى. وسىلايشا كاسىبي مامانداردى دايارلاۋعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماڭىز بەرىلدى. ال الەمدىك ستاندارتتارعا ساي كەلەتىن زاماناۋي الەۋەتتى اسكەر جاساقتاۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول اسكەري تەحنيكالار مەن قارۋ-جاراقتى جەتىلدىرۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىلىمدى، شەت تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن، ناعىز اسكەري ەليتانى دايارلاۋ.
ەلىمىزدە كاسىبي اسكەري ماماندار دايارلاۋ «ءبىلىم بەرۋ تۋرالى» زاڭعا ءسايكەس بەس دەڭگەيدى: ورتا ءبىلىم، تەحنيكالىق جانە كاسىبي ءبىلىم – ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا، قوسىمشا ءبىلىم – اسكەري كافەدرا، قايتا دايارلاۋ جانە بىلىكتىلىكتى كوتەرۋدى قامتيدى. بۇگىندە ەلىمىزدە باكالاۆريات باعدارلاماسى بويىنشا اسكەري مامانداردى دايارلايتىن ءۇش اسكەري جوعارى وقۋ ورنى بار. ولار – قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى، راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك ينستيتۋتى،
ت.بيگەلدينوۆ اتىنداعى اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى.
قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتىنىڭ تاريحى سوناۋ 1970 جىلدان باستاۋ الادى. بىلتىر ءاسكەري ينستيتۋت جارتى عاسىرلىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. ال 2020 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ءبىلىم ورداسىنا ارميا گەنەرالى ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.
ينستيتۋت بۇگىندە 12 ماماندىق بويىنشا قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ جوعارى مامانداندىرىلعان وفيتسەرلەرىن دايارلايدى. سونداي-اق زامان تالابىنا ساي جاڭا ماماندىقتاردى دا وقىتىپ جاتىر. مىسالى، وقۋ ورنى اسكەري مەديتسينالىق قامتاماسىز ەتۋ جانە رادياتسيالىق حيميالىق جانە بيولوگيالىق قورعاۋ قىزمەتىنىڭ وفيتسەرلەرىن دايارلايدى.
ينستيتۋت اسكەري سالادا جاڭا بۋىن تاربيەلەۋ ىسىندە تەوريا مەن ءتاجىريبەنى قاتار ۇشتاستىرىپ وتىر. لەكتسيا تىڭداۋعا ارنالعان اۋديتوريالار عىلىم مەن تەحنيكانىڭ وزىق جابدىقتارىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. بولاشاق وفيتسەرلەر وقىتۋدىڭ زاماناۋي تەحنيكالىق قۇرالدارى، كومپيۋتەرلىك جانە ەسەپتەۋ اپپاراتتارىن كەڭىنەن قولدانادى. بۇل – الەمدىك ستاندارتقا ساي اسكەري مامانداردى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ءىسىندە اسا ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن وقۋ ورنى 13 مىڭنان استام وفيتسەردى دايارلاپ شىعارعان. ونىڭ 80-نەن استامى قازاقستاندا جانە شەتەلدە گەنەرال شەنىن يەلەنگەن. اسكەري وقۋ ورنىنىڭ 400-دەن استام تۇلەگى ءوزىنىڭ ءاسكەري مىندەتىن اۋعانستان سەكىلدى الەمنىڭ «ىستىق نۇكتەلەرىندە» اتقارعان. تاجىكستان مەن يراكتاعى بەيبىتشىلىك وپەراتسيالارىنا قاتىسقانى ءۇشىن جوعارى ۇكىمەتتىك ناگراداعا يە بولعان ينستيتۋت تۇلەكتەرى دە از ەمەس.
قازىرگى تاڭدا راديوتەحنيكا ماماندىعى بويىنشا وفيتسەر-ينجەنەرلەردى دايىندايتىن ورتالىق ازياداعى تۇڭعىش ءارى جالعىز جوعارى وقۋ ورنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە. ول – راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك ينستيتۋتى. ينستيتۋتتىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋ تاريحى وتاندىق اسكەري ءبىلىم جانە عىلىم جۇيەسىنىڭ دامۋ جولىمەن تىعىز بايلانىستى.
زەنيتتى زىمىراندى، راديوتەحنيكالىق اسكەرلەرى، اۆياتسيانى راديوتەحنيكامەن قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمدەرى، بايلانىس اسكەرلەرى، قارۋ-جاراقتى باسقارۋدىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەلەرىنىڭ ينجەنەرلەرى، سونداي-اق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ سالاسىنىڭ ماماندارىن دايارلايتىن وقۋ ورنى ەلىمىزدىڭ قورعانىس سالاسىن نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ينستيتۋت ەلىمىزدىڭ ءاسكەري سالاسىنا قاجەتتى مامانداردى وقىتۋمەن قاتار، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمى ۇيىمىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا قىرعىز رەسپۋبليكاسى، وزبەكستان، تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنان كەلگەن ماماندارعا ءبىلىم بەرەدى. وسى ورايدا قورعانىس سالاسىنىڭ ۇزدىك ماماندارىنىڭ شەتەلدە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون.
بولاشاق اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ تەوريالىق ءبىلىمى ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن ول پراكتيكالىق ساباقتارمەن تولىعۋى قاجەت. كۋرسانتتار تەوريالىق ءبىلىمىن ينستيتۋتتىڭ وقۋ ورتالىعىندا جەتىلدىرە وتىرىپ، شىنايى جاۋىنگەرلىك تەحنيكالاردا ءتاجىريبەدەن ءوتىپ، راديولوكاتسيالىق بەكەتتەر مەن بايلانىس اسكەري تەحنيكالارىندا قىزمەت كورسەتەدى.
وقۋ ورنى قۇرىلعالى بەرى اسكەري ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جەتەكشى وقۋ ورنىنا اينالدى. ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى مەن كۋرسانتتارىنىڭ KADEX حالىقارالىق قارۋ-جاراق جانە اسكەري تەحنيكا كورمەسىنىڭ جۇمىسىنا دا بەلسەندى قاتىسىپ ءجۇر. ال مۇنداي حالىقارالىق كورمەگە قاتىسۋ ءۇشىن كۋرسانتتاردىڭ دەنە دايىندىعىن قالىپتاستىرۋعا ءجىتى كوڭىل ءبولىنۋى قاجەتتىگى ايتپاسا دا ءتۇسىنىكتى. ءبىلىم الۋمەن قاتار سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرىپ جۇرگەن كۋرسانتتارعا وقۋ بازاسىندا ءتۇرلى سپورتتىق جارىستار ءجيى ۇيىمداستىرىلادى.
اسكەري ماماندار دايىندايتىن تاعى ءبىر وقۋ ورنى – ت.بيگەلدينوۆ اتىنداعى اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى. اسكەري ۇشقىشتار جانە ۇشاقتار مەن تىكۇشاقتارعا تەحنيكالىق قىزمەتتەر كورسەتەتىن جانە اسكەري ماماندار دايارلايتىن ورتالىق ازياداعى جالعىز اسكەري وقۋ ورنى. سوناۋ 1974 جىلى قۇرىلعان ۋچيليششەدە مىڭداعان ازاماتتىق اۆياتسيا ۇشقىشتارى دايارلانىپ، سول ماماندار قازىر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەڭبەك ەتىپ جاتىر. بايتاق جەردىڭ بۇتىندىگىن قورعاۋ ءۇشىن اۋەدە ۇشىپ جۇرگەن اسكەريلەر قاتارى جىلدان-جىلعا جاس ماماندارمەن تولىعىپ وتىر.
وندا كۋرسانتتار 4 جىل بويى ءاسكەري ماشىقتارىن جەتىلدىرىپ، اۆياتسيانىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرەدى. سونداي-اق ولار ۇشاقتار مەن تىكۇشاقتاردى باسقارۋدى ۇيرەنەدى. تىكۇشاقتى باسقارماس بۇرىن ولار تەوريالىق ءبىلىم الادى. العان ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋ جولىندا كۋرسانت ينسترۋكتورمەن بىرگە اۋەگە كوتەرىلىپ، ارنايى مارشرۋتپەن ءجۇرىپ وتەدى. كۋرسانتتىڭ اۋەدە ۇشۋىنا 50 ساعات ۋاقىت بەرىلەدى. ول 20 ساعاتتى ينسترۋكتورمەن وتكىزەدى، قالعان 30 ساعاتتا ۇشاقتى ءوزى باسقارادى. ينسترۋكتورمەن وتكىزەتىن 20 ساعات وتە ماڭىزدى، ويتكەنى كۋرسانتتىڭ بولاشاقتا اۋەگە جالعىز كوتەرىلۋى نەمەسە كوتەرىلمەۋى وسى ساتتە شەشىلەدى.
بۇگىندە جوو تەك قورعانىس مينيسترلىگى اۋە قارۋلى كۇشتەرى ءۇشىن عانا ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ءىىم اۆياتسيالارىنا كادرلار دايارلايدى. ەلىمىزدىڭ اۋە قورعانىسىندا جۇرگەن وفيتسەرلەردىڭ 70 پايىزى وسى اسكەري ينستيتۋتتىڭ ءتۇلەگى.
ەلىمىزدە اسكەري مامانداردى دايارلايتىن ورتا جانە جوعارى ارناۋلى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى قاتارىندا الماتى جوعارى اسكەري اكادەمياسى، شەكاراشىلاردىڭ جوعارى اسكەري ينستيتۋتى، اسكەري-تەڭىز ينستيتۋتى، قازاقستان ءىىم ىشكى ءاسكەرلەرى اسكەري ينستيتۋتى،
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسى، جوعارى وقۋ ورىندارى جانىنداعى وفيتسەرلەر دايارلايتىن اسكەري كافەدرالار، كۋرستار، س.نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى «جاس ۇلان»، الماتىداعى ب.مومىش ۇلى اتىنداعى ءجانە قاراعاندى، شىمكەنت قالالارىنداعى ءاسكەري باعىتتاعى ورتا ارناۋلى مەكتەپتەرى بار.
اسكەري كادرلاردى دايارلاۋ جۇيەسى وتاندىق اسكەري ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋعا ءمۇمكىندىك بەرەدى. جالپى اسكەري قىزمەتكەردىڭ تەوريالىق دايىندىعى مەن جاۋىنگەرلىك تەحنيكانى، قارۋ-جاراقتى جەتىك مەڭگەرۋى، ادامدارمەن دۇرىس قارىم-قاتىناس ورناتا ءبىلۋى، ءوزىنىڭ اسكەري مىندەتتەرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى مەن ءوز مىندەتىن سوڭىنا دەيىن اتقارۋعا دايىندىعى وتانىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ الەۋەتىن تانىتادى. ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوز سوزىندە: «تاۋەلسىزدىك تۋىن تىگۋگە قانشالىقتى قاجىر-قايرات كەرەك بولسا، ونى قۇلاتپاي ساقتاپ قالۋعا سونشالىقتى قاجىر-قايرات كەرەك» دەگەن بولاتىن.
الداعى جىلى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولادى. شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ارالىعىندا ەلىمىزدە ۇلتتىق كادر دايارلاۋ جۇيەسى قالىپتاستى. اسكەري ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ پروتسەسىنە وزىق تەحنولوگيالار ەنگىزىلىپ، مامانداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن وقۋ-ادىستەمەلىك بازا كەڭەيتىلدى، ءبىلىم بەرۋ ءىسى زامان تالابىنا ساي جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە ەلىمىزدىڭ اسكەرى قايتا قۇرىلىپ، جاس وفيتسەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى قالىپتاستى.
قازاقستان ءوزىنىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋعا، بىلىكتى، كاسىبي ارميا كۇرۋعا باسا نازار اۋداردى. مەملەكەت اسكەرىن جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن وزگەرىستەرگە بەيىمدەي وتىرىپ جەتىلدىرە ءتۇسۋ ماڭىزدى. ءسوزىمىزدى ناقتىلاساق، اسكەري ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ، سۇرانىسقا ساي جەتىلدىرۋ، اسكەري دايىندىقتى ارتتىرۋ، سونداي-اق جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا اتسالىسۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەك ەمەس.
