НАТО-ның грантын ұтып алған ғалым

НАТО-ның грантын ұтып алған ғалым

НАТО-ның грантын ұтып алған ғалым
ашық дереккөзі
Сейтхан Азатұлы – 2004 жылы Қытай елінен көшіп келген қандасымыз. Ол бүгінде Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің (Satbayev university) Химия және биологиялық технологиялар институты директорының ғылыми білім беру қызметі жөніндегі орынбасары және Инже­нерлік бейіндегі зертхана жетекшісі, Нанотехно­ло­гиялар және наноматериалдар саласы бойынша PhD док­тор, қауымдастырылған профессор. Жану проб­ле­маларының институты жанындағы SinGO су тазартуға арналған сүзгілер өндіріс цехының басшысы. Қазақстан «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы–2019 жыл» атағының және 2020 жылдың талантты жас ғалымдарға арналған стипендиясының иегері. С.Азатұлы – ғалым, өнертапқыш әрі кәсіпкер. Ғы­лымды өндіріске, өндірісті нарыққа шығаратын біре­гей маман. Мұндай маман иесі елімізде саусақпен са­нарлықтай екені белгілі. Ғалымның өзімен ха­барласып, осынау үш салаға қатысты әңгіме өр­біт­кен едік. [caption id="attachment_145807" align="alignnone" width="533"] width= @turkystan.kz[/caption] Сейтхан Азатұлы – 2004 жылы Қытай елінен көшіп келген қандасымыз. Ол бүгінде Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің (Satbayev university) Химия және биологиялық технологиялар институты директорының ғылыми білім беру қызметі жөніндегі орынбасары және Инже­нерлік бейіндегі зертхана жетекшісі, Нанотехно­ло­гиялар және наноматериалдар саласы бойынша PhD док­тор, қауымдастырылған профессор. Жану проб­ле­маларының институты жанындағы SinGO су тазартуға арналған сүзгілер өндіріс цехының басшысы. Қазақстан «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы–2019 жыл» атағының және 2020 жылдың талантты жас ғалымдарға арналған стипендиясының иегері. С.Азатұлы – ғалым, өнертапқыш әрі кәсіпкер. Ғы­лымды өндіріске, өндірісті нарыққа шығаратын біре­гей маман. Мұндай маман иесі елімізде саусақпен са­нарлықтай екені белгілі. Ғалымның өзімен ха­барласып, осынау үш салаға қатысты әңгіме өр­біт­кен едік. – Сейтхан Азатұлы, әуелі атажұртқа қа­лай келдіңіз, әңгімемізді осыдан бас­тасақ? – Мен 1986 жылы Қытай Халық Рес­пуб­ликасының Үрімжі қаласында дүниеге кел­дім. Қазақ елі тәуелсіздік алған жыл­дар­дан бастап, атажұртты аңсаған ағайынның кө­ше бастағанын бала күнімізден естіп-бі­ліп өстік. Бала арманыма айналған Қа­зақ­станның жоғары оқу орнында білім алу мақ­сатым орындалды. 2004 жылғы 26 мау­сымда Алматы қаласына табан тіредім. Сол жы­лы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың хи­мия факультетінің студенті атандым. Ме­нің сол алғашқы жетістігімді естіген ата-анамның қуанышында шек болмады. Атажұртқа осылай, білім жолымен келдім. Қазақ еліне келіп, білім алып, тарыдай болса да жеткен жетістігім болса, ол ең алдымен мемлекеттің жүргізген тиімді саясатының же­місі деп білемін. Тәуелсіздік алған ал­ғаш­қы жылдары Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев шетелдегі қандастарды Отанға шақырды. Содан бері миллионнан астам қандасымыз елге оралыпты. Жас бүлдіршіндер мектепке, жастар жоғары оқу орындарында өз тала­бы­на сай білім алып жатыр. Мамандық иесі ата­нып, қоғамның сансалалы саласына қыз­метке орналасты. Отбасын құрып ұрпақ өсі­ріп, бейбіт еліміздің дамуына өз үлестерін қо­суда. Жергілікті ағайынмен бірге қан­дастарымыз да бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып егеменді елдің ертеңі үшін аянбай тер төгіп келеді. – Өзіңіз атажұртқа не бере алдыңыз? Ғылым жолына қалай түстіңіз? – 2008 жылы әл-Фараби атындағы Қаз­ҰУ-дың химия факультетін бітірген соң, Қа­зақстанға ғана емес, шетелдерге танымал бе­делді ғалым, ғылыми жетекшім академик Зұлқайыр Мансұров өз зертханасына ша­қырды. Осылай ғылымға деген қызы­ғу­шы­лық пайда болды. Сөйтіп, Зұлқайыр Ай­мұ­ха­метұлы ары қарай магистратурада оқуға ұсыныс жасады. Ғылыми ізденістерімді жал­ғастыруға жол ашылды. 2015 жылы Қа­зақ білімі мен ғылымының қара шаңырағы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың «Нано­ма­те­риалдар және нанотехноло­гия­лар» ма­мандығы бойынша PhD докторы ғылыми дә­режесін, 2019 жылы «Химия» мамандығы бойынша қауымдастырылған профессор атандым. 2015–2019 жылдар аралығында Назарбаев университетінде Рэй Уитби, Ва­силис Инглезакис қатарлы танымал ға­лым­дардың жетекшілігімен постдок­тор­лық зерттеу жұмыстарыммен айналысып, зерт­теу нәтижелеріміз халықаралық беделді ғы­лыми журналдарда жарияланды. 2017 жылы «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жас ғалымы» атағының иегері, сонымен бірге университет дамуына қосқан үлесі үшін «әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ға 80 жыл» мерекелік медалімен марапатталдым. Жану проблемалары институтының «Үздік жас­ ғалым–2019» конкурсының жеңімпазы жә­не еліміз бойынша «Жоғары оқу орны­ның үздік оқытушысы–2019» атағына ие бол­дым. Қазіргі уақытта ғылым мен өндіріс жә­не шәкірт тәрбиелеуді қатар алып жүр­мін. 4 докторант, 40-тан астам магистрант және студенттердің дипломдық жұмыста­ры­на жетекшілік жасадым. Ғылым жолын­да­ғы шәкірттеріме білгенімді үйретіп, тә­жірибемді бөлісіп келемін. Бүгінгі күнде Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлт­тық техникалық зерттеу университетінің (Satbayev university) Химия және биология­лық технологиялар институты директоры­ның ғылыми білім беру қызметі жөніндегі орын­басары және Инженерлік бейіндегі зерт­хана жетекшісі және жану пробле­ма­лары­ның институты жанындағы SinGO су та­зартуға арналған сүзгілер өндіріс це­хы­ның басшысы болып жұмыс атқарамын. Жалпы, ғылыми бағытым нанотех­но­ло­гия­лар және наноматериалдар, қоршаған ор­таны қорғау, ауыл шаруашылығы проб­ле­ма­ларын шешуге бағытталған. – Болашақ жастарды ғылымға қы­зық­тыру үшін не істелуі керек деп ой­лайсыз? – Адамның қызығушылығы ауысып оты­рады. Мен кішкентай кезімде жазушы, жур­налист болуды армандадым. Бірақ мек­теп қабырғасында химия-физика пәндерін жақ­сы оқыдым. Мұғалімдеріміз бізді химия және физика кабинетіндегі лабораторияны көрсетіп, сабақты қызықты қылып өткізе­тін. Сол кезде ол құралдарды білуге, оны тү­сінуге талпынатын едік. Менің ғылымға де­ген қызығушылығым сол кезде оянған шығар деп ойлаймын. Сондықтан орта мектептерде материалдық техникалық құрал-жабдықтар болуы керек, балалар оны кіш­кентайынан көріп өссе, оған деген қы­зығушылығы оянады. Өйткені химия, фи­зика секілді пәндерді оқушы бір сәт көзбен кө­ріп, қолмен ұстап сезінбей оны түсінуі қиын. Жас ұрпақты ғылымға, өнер­тап­қыш­тыққа қызықтыру үшін мектептердің ла­бораториясын жақсарту керек деп ойлай­мын. – Елімізде нақты ғылымдар сала­сын­да көптеген жаңалық ашылды де­генді естіп жатамыз. Сол ашылған ғы­лыми жаңалықтардың өндіріске ай­налуы қалай? – Бізде «анау жоқ, мынау жоқ» деген әң­гі­мелер айтылып жатады. Әсіресе, ғылым-білім­ге қатысты. Өйткені біздің қоғамда ғы­лым-білім жайлы ақпарат аз тарайды. Мы­салы, өткенде Білім және ғылым ми­нистрінің есеп беру баяндамасында: «елі­мізде 22 мыңға жуық адам ғылыммен ай­на­лысады» деді. Сол 22 мың адамның еңбегін бір-ақ сөзбен жоққа шығара алмаймыз ғой. Бел­гілі бір халықаралық көрсеткіштерге сай ай­тылмаса, құр «ғылым жоқ» деу әбестік бо­лар еді. Мәселен, кешегі 90-жылдардың то­қырауы болған қиын кезеңде ғылымды тас­тамай, бүгінге жеткізген ғалымдар бол­ды. Біз оларға алғыс айтуымыз қажет. – Өндірілген тауарлардың нарыққа шығуы, халыққа жетуі және сапасы ту­ралы айта кетсеңіз? – Мен химик болған соң, химия саласы бойынша айтайын. Мысалы, бізде академик Абдурасул Жарменов деген ғалым өзінің ғы­лыми жобасына шетелден 3 млрд доллар ин­вестиция тартқан. Ал енді біздің жұмы­сы­мызға келер болсақ, бұл су тазарту сүзгісі бойынша 10-15 жыл жұмыс істедік. Оны өн­діріске енгіздік, өндірілген затты нарыққа да өзіміз шығардық. 2015-2017 жылдары ауа­ны улы газдан тазартуға байланысты Бе­льгияның патшалық әскери ака­де­мия­сы­ның ғалымдарымен бірге жұмыс істедік. Зертхананың жанынан су тазарту сүзгісін жа­сайтын цех аштық. Онымен арнайы ай­на­лысатын қызметкерлеріміз бар. Олар – өзімізде оқыған технологияның теориясы мен практикасын қатар игерген ғылыми де­ре­жесі бар ғалымдар. Бухгалтерлік жұ­мыс­тан басқа бүкіл шаруаны өзіміз ат­қарамыз. Сөйтіп, 2019 жылдан бастап жа­саған өнімдерімізді нарыққа шығаруды қол­ға алдық. Қазір бұл отандық сүзгілерге сұра­ныс көбейіп келеді. Су тазарту сүзгілері Ал­маты, Нұр-Сұлтан, Павлодар, Атырау се­кілді қалаларға жеткізілуде. Мұндай тех­нология елімізде бірінші рет шығып отыр. Бұл кәсіпкерлер емес, кәдімгі өнертапқыш ға­лымдардың қолынан шыққан. Елімізде мұндай су тазартуға арналған шет­елдік сүзгілер нарықты жаулап алған. Ал біз енді таныла бастадық. Нарықтағы өрі­сіміз кеңейіп келеді. Зертханада ашқан жаңалығымыздың, цехта жасаған еңбе­гі­міздің жемісін көріп жатырмыз. Жұмыс­шы­ларымыздың бәрі қызметіне қарай жа­ла­қысын алады. Сондықтан жұмысшы­лары­мыздың белсенділігі жоғары. Әр тауарды са­палы шығаруға талап қояды. – Осы жұмыстарыңызға мемлекет та­рапынан қолдау болып жатыр ма? – 2016 жылы су тазарту сүзгілері бойын­ша «Ғылым қоры» АҚ-ның грантын ұтып ал­дық, жоба жетекшісі – химик ғалым, Ал­­­магүл Рысқұлқызы. Су тазарту сүзгісіне арналған техникалық құрал-жабдықтарды «Ғылым қоры» акционерлік қоғамы грант арқылы қаржыландырды. Олар үш жыл мо­ниторинг жүргізіп отырады. Үш жылдан кейін ол құрал-жабдықтар біздің институт­та қалады. Осы жобаны жасау, оны шығаруға «Ғылым қоры» акционерлік қоғамының көп көмегі тиді. Ары қарай сату, жұмыс орнын ашу – біздің міндетіміз. [caption id="attachment_145808" align="alignnone" width="389"] width= @turkystan.kz[/caption] – Су тазарту сүзгісімен қатар, ауа тазарту құралдарын жасаумен де ай­налысасыздар ғой? – Иә. Тағы бір айта кетер жаңалығымыз ол – НАТО-ның бейбітшілік үшін жариялан­ған халықаралық ғылыми конкурсына қа­тысып, жобамыз («Биомасса қалдықтарын хи­миялық, биологиялық, радиациялық қор­ғанысы үшін тиімділігі жоғары мате­риал­дарға бағалау» (Valorization of biomass waste into High efficient materials for CBRN protection.) жеңімпаз атанды. 180 мың евро ұтып алдық және содан бері қазір біздің барлық ғылыми шығындарымызды НАТО қаржы­ландырып, қолдау көрсетіп келеді. Жоба жетекшісі академик Зұлқайыр Мансұров. Жас ғалым Алмагүл Керімқұлова екеуміз бұл жобаның жауапты орындау­шыларымыз. Зерт­теу тобында сонымен бірге инс­ти­ту­тымыздың жас ғалымдары, докторанттар және магистранттар да бар. Осы жобамыз ауаны улы газдан тазартуға арналған. Қазір әлем­де мұндай улы газдан тазартатын 20 шақ­ты (қауіпсіздігі жоғары) ғылыми зерт­хана бар. Соның төртеуі Еуропада, біреуі Бельгияда орналасқан. Біз қазір сол зерт­ха­налармен бірге жұмыс істейміз. Сондықтан ал­дағы жоспарымызда ауаны тазартуға ар­налған сүзгілер жасап шығару ойымызда бар. – «Болашақта таза су тапшылығы бо­лады, ауа ластанады» деген бол­жам­дар айтылып жатады. Еліміздегі ғылым мұның алдын алуға қаншалықты қау­қарлы? – «Солдатский фильтр» деген құрал бо­ла­ды, сол секілді болашақта жалпы адам­дарға арналған жеке сүзгілер жасап шығуға бо­лады. Мысалы, кез келген суды тазартып іше беруге мүмкіндік жасалады. Еліміздің он­дай технологияларды жасауға мүмкіндігі бар. Мұның барлығы ғылыми тұрғыда зерт­теліп, теориясы жасалып, сынақтан өткен. – Маңғыстау облысының, яғни Кас­пий теңізінің жағасында көкөніс өсі­ретін кәсіпорындар бар. Оларға су мә­се­лесі қиын болып отыр. Болашақта теңіз суын тұщы суға айналдыруға бо­лар ма екен деп армандайды. Бұл мүм­кін бе? – Өте жақсы сұрақ. Осыған байланысты Жану проблемаларының институтында ғы­лыми диссертация қорғалған болатын. Күріш қауызының құрамынан синтезделіп алынған графен неше түрлі қабаттарға бө­лінеді. Осы мембранды технология арқылы теңіз суын тұщыландыруға болады. Бұған қа­тысты да эксперименттер жасалған, сы­нақ сәтті өткен. Өндіріске енгізуге дайын тех­нология бар. – Өзіңіз біршама ғылыми еңбектер жаз­дыңыз, патенттеріңіз бар. Солар жайлы айтыңызшы? – Нанотехнологияға байланысты «На­нохимия тұжырымдамалары» (2013 ж.), «Күн және жаңартылатын энергияның на­нофизикасы» (2016 ж.), «Өндірістік суды та­зартуға арналған нанотехнологиялар» (2016 ж.), «Электротехника: принциптері мен қолданылуы» (2017 ж) деген төрт еңбек аудардық. Осы нанотехнолгия және су, ауа та­зарту құралдарына қатысты «Өсімдік тек­тес энтеросорбент («Инго-2»), «Био­ло­гиялық белсенді заттарды хро­ма­тог­ра­фиялық бөлу әдісі», «Композиттік сорбент алу әдістері, «Су тазарту сүзгісі», «Күріш қауы­зынан аморфты кремний диоксидін алу әдісі» деген патенттерім бар. Мұның бар­лығы өндіріске шығуға дайын тұр деуге бо­лады. Сонымен қатар, осы сала бойынша «На­нокөміртекті сорбенттерді қолдана оты­рып фузикокциндерді бөліп алу және оның биологиялық-цитотоксикалық бел­сен­ді­лігін зерттеу» (монография, ағыл­шын тілін­де 2018 ж), «Кремний диоксиді: кү­ріш қауы­зынан алу әдістерін, алынған ма­териалдың негізгі физикалық-химиялық сипаттамаларын және практикалық қол­данылу» (монография, ағылшын тілінде 2018 ж), «Нанотехнологиялар ту­ралы ақ кі­тап» (Күріш қауызынан крем­ний диок­сидін синтездеу), «Химия және химиялық технология» (күріш қауызынан аморфты кремнеземді дайындау) деген төрт ғылыми монография жаздық, оның екеуі ағылшын тілінде жазылды. Springer, Singapore Stanford publishing house беделді бас­паларында, бірнеше монографиямыз ағылшын тілінде шықты. Енді қазақ тілінде бір моног­ра­фиямды баспаға дайындап жатырмын. – Тіл дегеннен шығады, қазақ тілі ғы­лым тіліне айналды ма? – Ғылымда мынау ғылымның тілі, мы­нау ғылымға келмейтін тіл деген ұғым аты­мен жоқ. Кейбір орыс не ағылшын тілін­дегі терминді қазақша аударғаннан немесе оны сол күйінде қалдырғаннан ғылымға келіп-кетері жоқ, ғылым өз алдына дами береді. Сондықтан қазақ тілі ғылым жасауға еш ­кедергі келтіріп отырған жоқ, керісінше ойың­ды жетікізуге кез келген нәрсенің атауын беруге, сипаттауға ыңғайлы ғы­лым­ға өте бейімді тіл. Тіпті өткен ғасырдың 20-30-жылдардағы қадау-қадау ғылыми еңбектерді алсақ, химия, физика немесе Жүсіпбек Аймауытов жазған психологияны оқыңыз, қандай әдемі, жатық. Ол қазақ ті­лінде ғылыми еңбектердің енді қалыптасып келе жатқан кезеңі ғой, қазір бұл әбден орнығып, байи түсті. Қазақ тілінде де өте сәтті қойылған атаулар, терминдер көп. Со­ған қарағанда қазақ тілінің ғылымға сұранып тұрғанын көреміз. Мұны қасақана қазақ тілінің мәртебесін мойындағысы келмей­тіндердің шығарып алған сөзі деп ойлай- мын. – Жоғарыда бір сөзіңізде «әдебиетке қызықтым» дедіңіз ғой, қазір қандай әдебиеттерді оқып жүрсіз? – Әдебиетке деген қызығушылығым бол­ды. Әлі де бола береді. Өйткені әлемге әй­гілі ғалымдардың ізденісін, қызығушы­лығын бақылап отырамын. Сонда әсіресе жаратылыстану ғылымымен айналысатын ғалымдардың көбі өз саласына қатысты кітаптардан өзге әдеби кітаптарды жиі оқи­ды екен. Себебі, әдебиет адамның ой-өрісін, қиялын байыта түседі ғой. Мен қазір Сәбит Мұқановтың «Ботагөз» романын оқып жатырмын. Сонымен бірге «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы бойынша «Ұлттық аударма бюросы» шығарған тарих, философия, социология, психология, антропология, мәдениеттану, лингвистика, инновация, медиа, экономика, менеджмент, кәсіпкерлік т.б. салаларға қатысты кітап­тарды оқып жүрмін. Әсіресе, менеджмент және маркетологияға қатысты кітаптардан көп мағлұмат алдым. Жалпы осы еңбектер­дің аударылу сапасы өте жақсы, осы ретті пай­далана отырып, баспаға ерекше алғы­сым­ды айта кеткім келеді.

Әңгімелескен Бақытбек ҚАДЫР