Түркістан қаласының құрылғанына 3000 жыл толды дегеніміз – мақтаныш үшін айтыла салған сөз емес, тарихи шындық!

Түркістан қаласының құрылғанына 3000 жыл толды дегеніміз – мақтаныш үшін айтыла салған сөз емес, тарихи шындық!

Осы жылдың 20-22 наурызында Түркістан қаласында өткен ме­диа фо­рум­да тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА ака­де­мигі, Әлкей Мар­ғұлан атындағы археология инсти­ту­тының бас директоры Бауыр­жан Байтанаев Түркістан қаласының тари­хына қатысты сенсациялық мәлімдеме жасаған болатын. Ға­лымның айтуынша, бұрында қаланың 1500 жылдығы кеңес­тік кездегі мәліметтерге сүйеніп атап өтілген. Ал бүгінгі ар­хеологиялық деректер бұл қаланың негізі осыдан отыз ғасыр әріде қаланғанын көрсетеді. Біз осы және өзге мәселелер бойын­ша ака­демик Б.Байтанаевқа бірнеше сұрақ қойып, әң­гімесін жазып алған едік.

Түркістан қаласының іргетасы өте ертеде қаланған

Урбанизация деген үдеріс бар, қазақ­шаласақ − кенттену, яғни қалалардың пайда болып ірілене түсуі, қалалық мәдениеттің қалыптасып, рөлінің күшеюі. Сондықтан әр қа­ланың пайда болу тарихы, маңызы, өзін­дік ерекшелігі бар. Ал ұлы дала аумағындағы қа­лалардың пайда болуы экологиялық жағ­да­йларға байланысты. Халықтың көші-қо­ны жайлы өмір сүруге жайлы жер іздеуі олар­дың климаты жайлы жерлерге тығыз қо­ныстауына әкеліп, содан қалалар пайда бол­ғаны анық. Сондай қаланың бірі – түркі әлеміне аса қадірлі, түркі әлемінің рухани астанасы Түркістан қаласы. Оның тарихы тым әріден басталады. Орталық Қазақстан аумағында қола дәуірі мәдениеті болған. Міне сол қола мә­де­ниеті Түркістан қаласы аумағынан та­бы­лып отыр. Түркістанның кенттенуі төрт кезеңге бө­лінеді. 1. Ерте дәуірдегі кезең − біздің дәуі­рі­мізге дейінгі XV ғасыр. 2. Ертедегі қаңлы дәуірі − біздің дәуірі­мізге дейінгі ІІ ғасыр. 3. Қараханидтер дәуірі − Х ғасыр. 4. Монғол-темуридтер кезеңі − ХІІІ-ХІV ға­сыр. Түркістан, негізінде бірнеше қа­ладан құралған. Археологиялық ны­сандар оның аймағында бірнеше қала бар еке­нін көрсетеді. Олардың орталығы, ғұ­рып­тық кешендері, киелі орындары, зират­тары болған. Түркістан қаласы аумағында Шойтөбе, Қара­шық секілді археологиялық ескерт­кіш­тер, Шипан, Шербай (қола ғасырында жа­та­ды) зираттары бар. Бұларға жүргізілген қаз­ба жұмыстары құнды мәліметтер берді. Ай­та кету керек, бұрындары Түркістанда ір­гелі археологиялық іргелі зерттеу жұ­мыс­тары жүргізілген жоқ. Кейінгі зерттеулер ежел­гі Түркістанның кенттенуінің өзіндік те­рең тарихы бар екенін көрсетеді. Түр­кі­стан аумағындағы археологиялық ке­шен­дерді зерттегенде қала аймағындағы екі ежел­гі қорымнан табылған жерлеулер мен ат­рибуттар біздің дәуірімізге дейінгі XV ға­сырға  жататынын көрсетеді. Бұл сол дәуір­де өмір сүрген тайпалар мәйіттерді осын­да жерлегенін және осы қаланың ау­мағында өмір сүргенін дәлелдеп тұр. Махмуд Қашқаридің айтуынша, бұл ара­ны оғыз, қарлұқ тайпалары мекен еткен. Сол сияқты мұнда қыпшақтар да тұрған.

Түркістанның жаңа дәуірдегі дамуы аса маңызды

Жұртқа мәлім, 2000 жылы Түркістан қа­ласының 1 500 жылдығы аталып өтті. Бірақ ол жоғарыда айтып кеткеніміздей кеңес­тік дәуірдегі мәліметтерге, атап айтар болсақ, бұрынырақта шыққан қазақстандық ар­хеолог Ерболат Смағұловтың «Түркістан не­ше жаста?» деген мақаласындағы де­рек­терге сүйеніп жасалған шара еді. 2004 жылы Елбасының бастамасымен қол­ға алынған «Мәдени мұра» атты тең­дессіз бағдарлама арқылы ұлттық мәде­ние­тімізге, мемлекетіміздің тарихына қатысты өте құнды зерттеулер жасалды. (Одан кейін­гі дәуірде «Халық тарих толқынында», «Ру­хани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» ат­ты бағдарламалар да ұлт тарихын зерт­теуге көп пайдасын тигізді). Соның бірі – ар­хеология саласындағы жаңалықтар. Мем­лекетіміз археологиялық қазба жұмыс­та­рына үлкен қаражат бөлді. Соның арқа­сын­да біздің археологтар табысты еңбек етті. Ең маңыздысы − Күлтөбені зерттеу нә­тижесі Түркістан қаласының жасы 3000 жыл­ға жақындайтынын көрсетіп берді. Оның дәлелін жоғарыда айтып өттім.

Бүгінде Түркістан облыс орталығына ай­налып, жаңа дәуірде қарқынды дамуға бет бұрды. Заманға сай өзгеріп, түрленіп жа­тыр. Түркістан − бізге ғана емес, күллі түр­кі халықтары үшін қасиетті мекен. Онда бәрімізге қадірлі Қожа Ахмет Ясауи жатыр жә­не соған арнап салынған керемет сәулет туын­дысы бар. Ең бастысы ол – талай дәуір­лердің куәсі, қасиетті көне шаһар. Ендеше жерімізде іргетасы салынғанына отыз ғасырдай уақыт болған шаһардың болуы мемлекетіміз, халқымыз үшін мақтаныш екенін ұғуымыз керек. Мынадай үлкен тер­риторияда мықты ел болу үшін өз Отанын шексіз сүйетін, мемлекеті үшін ештеңеден тайынбайтын қайсар ұрпақ тәрбиелеу қа­жет. Ал ондай тәрбиені тарих қана бере ала­ды.

Әңгімені жазып алған Ахмет ӨМІРЗАҚ