Оқырмандарымызға кәсіпкер Құрманғали АШАНҰЛЫНЫҢ кәсіпкерлікте өз тәжірибесінен өткізген, 30 қағидасын ұсынамыз. Жазба фейзбук әлеуметтік желісіндегі "Бизнес-бастау" парақшасынан алынды.
Құрманғали АШАНҰЛЫ, кәсіпкер:
Шағын және орта кәсіпкерлік – экономиканың күретамыры, козғаушы күші. Өркениетті елдерде экономиканың тірегі – осы салалар. Қазақстан да соңғы кездері бұл салаға жете көңіл бөліп, мойын бұра бастады. Десе де, осы бір бизнес саласы, жоқ жерден бар жасап, шаруа тайқазаны бұрқ-сарқ қайнап кете қоймайтын, қыр-сыры, әдіс-тәсілі, жұмбақ қалтарысы мол сала. Сондықтан, мен осы саланың ыстық-суығына 15 жыл бойы күйіп, сүрініп-жығыла жүріп еңсемді көтеруге ерік-жігерім, біліктілігім жеткен кәсіпкер-журналист ретінде өз тәжірибемнен қорытқан ойларымды оқырман назарына ұсынып, оны әрі қарай нақты іс-тәжірибемде ашып берсем артық болмас.
1. Шағын бизнесті бастаған кезде дереу байып кетемін деп ойламау керек. Мұнда, ең бірінші, Құдайға сеніп, сонан соң өзіңе сеніп жұмысты жасқанбай, тәуекел етіп бастағаның жөн. 2. Бизнесте ұшырасатын барлық қолайсыздықтарға шыдас берсең, кейін оның жемісі болмай қоймайды. Бұл үшін өзгелердің кәсіпкерлігіне қарап, ақыл-кеңестерін тыңдап, түрлі әдебиеттерді оқып отыруың қажет. 3. Шағын бизнесті екі адам болып бірігіп бастап және одан аспауы керек. Өйткені, жалғыз өзіңе қиын болады. Ал, үшінші адам серіктессе, алауыздық туындайды. Бизнес дегеніміз күндіз-түні тынымсыз еңбек етуді қажет етеді. Сондықтан да, өзіңе сенімді серіктес іздеп тапсаң, олардың қаржысы мен күш-қайраты, білімі қосылып, ісің сәтті бола түспек. Сондай-ақ, ақшаға құнығып, сарсылып еңбек ете берудің денсаулыққа зиянды болатынын да ескеру қажет. Өйткені, ауыр істен зорығып, дертке шалдықсаң, еңбек ете алмайсың ғой. 4. Қызбалық, даңғазалық мінезден арылып, салауатты өмір салтын ұстану – бизнестің басты талабы. Мұны ашығырақ айтсақ, арақ-шарапқа үйір болған адамнан кәсіпкер шықпайтыны әркімге түсінікті. Тапқан табысын лепіріп, мақтанып жұртқа жаюдың пайдасы жоқ, зияны көп болмақ. 5. Көптеген туыстарымның, достарымның және бизнесті бірден мол табыспен бастағысы келген адамдардың тірлігіне үңілгенде, мынандай қорытындыға келіп жүрмін: бизнесті бастаймын деп мол несие алғанда тұрғын үйін кепілдікке қойғандардың көпшілігінің соңынан сәтсіздікке ұшырағанын жиі кездестіремін. Кепілге қалай үйді қойдыңыз, солай үйіңізден мүлдем айрылдым деп біліңіз. Мұның өзі Құдайдың ісі ме, әлде адамның орашолақтығы ма – ол жағын ашып айта алмаймын, менің нақты бір байқағаным, тұрғын үйін кепілге қойып, несие алғандардың жолы болған емес. 6. Егер шағын мекеме ашқыңыз келсе, тек қаланың орталығынан ғана ашсаң мол табысқа кенелесің деген қағидаға құлай сенбе. Мәселен, Алматының қақ ортасындағы Мұқан Төлебаев атындағы көше бойында жұрт сирек жүреді. Бұл көшеден үй сатып алып, шағын мекеме ашып, пайда түсіре алмай, шығынға ұшырағандар аз емес. Меніңше, базарлар мен жұрт жиі жүретін көшелердің бойынан ғана шағын мекеме ашқан тиімді. Ал, қаланың орталығындағы жұрт жиі жүрмейтін қалтарыс көшелерге қарағанда, халық ағылып жатқан шет жақтағы көшелердегі шағын мекеменің табысы әлденеше есе артық болатынын есіңе мықтап түйгейсің. Сондай-ақ, кәсіпорынның көлемі емес, тауарың, клиентің мол болсын. Мәселен, бір жерден екі мекеменің бірін таңдап алмақ болдыңыз делік. Оның біріншісінің көлемі 100 шаршы метр, ауласы, бөлмелері кең. Ал, екіншісінің көлемі 50 шаршы метр, жері, ауласы жоқ. Бизнесті түсінбесеңіз, әрине, сіз 100 шаршы метр мекемені қалар едіңіз. Ал, мен оның 50 шаршы метр шағынын таңдаймын. Неге? Себебі, екеуінен түсер пайда бірдей мөлшерде болмақ. Ал, көлемі шағын мекеменің шығыны аз болады, суға, жерге, тағы басқа да толып жатқан төлемдер мөлшері азайып, табыс көзі молаяды. 7. Шағын мекемеде тауарлардың түр-түрі мол болсын, әрі оның қайсысы болса да жетпей қалмасын. 8. Қызметкерлерді жұмысқа алған кезде міндетті түрде келісімшарт жаса. Ал, қызметкерлерді мүмкіндігінше отбасын құрып үлгермеген қыздардан тандап алғаның жөн. Соның өзінде олардың ақылдылығынан гөрі, адалдығын жоғары бағала. Қазір көптеген кәсіпкерлер осындай тәсілді қолдана бастағанын байқайсың. Әрине, отбасы бар, баласы бар әйелдердің мекемеде сарылып тұра алмайтыны түсінікті. Сондықтан да, үкімет, заң шығарушы орган балалы әйелдерге және жүкті болған кезеңде оларға төленетін төлемақы қорын жасауды ойластыратын мезгіл жеткен секілді. Ал, кез келген кәсіпкер бұл үшін қалтасынан қаржыны шығара алмайтыны белгілі. 9. Жұмысқа туыстарыңызды алудан аулақ болғайсыз. Туысқа басқаша жағдаймен қол ұшын берген жақсы. 10. Кіріс пен шығыс жазылатын құжаттарды ұқыптап жасап, сақтай біл. Ол қай кезде де қажет болмақ. 11. Шағын кәсіпорынның айналасында жүрген адамдарды бөле-жармай тіл қатысып, әңгімеге тарта біл. Өйткені, олар сіздің кәсіпорыныңыздан тұрақты түрде тауар алып, табысыңызды үстемелейді. 12. Шағын мекеменің иесімін деп шіреніп отырмай, ұсақ-түйек шаруаның бәрін атқарудан арланбаңыз. Мұндайға қызметкерлеріңізді де дағдыландырыңыз. 13. Кәсіпорыныңызды, тауарларыңызды, бизнесіңізді жарнамалауға сараңдық жасамаңыз. Мекемені немесе кәсіп ететін орныңызды таза ұстаңыз. Оның маңайын көгалдандырып, әсемдей біліңіз. 14. Бизнес туралы жаңалықтарды білуге дағдыланыңыз. Тек жарнама арқылы ғана емес, базарлар мен жеке кәсіпорындарды аралап, өзгерістерді көзіңізбен көргеніңіз жөн. Өйткені, бизнес әлемі ай сайын ғана емес, күн сайын өзгеріске түсіп отырады. 15. Тауарды аларда жан-жақты есептеп, өтімділігін сараптап, қазақша айтқанда, жеті өлшеп, бір кесіп барып алыңыз. Кез келген тауарды бірден көп алмаңыз. Оның өтімділігіне орай мөлшерін көбейтіп немесе азайтып отыру қажет. 16. Бір жеке кәсіпорын ашып, оны толық жолға қойғанша екінші жеке кәсіп ашуға болмайды. Шығынға ұшырауыңыз мүмкін. 17. Қызметкерлер алғанда таңертеңгі сағат 9-да келіп, кешкі сағат 6-да қайтқысы келетін, әрі екі күн демалыс сұрайтын адамдардан қалайда құтылған жөн. Мұндайлар бизнесті көгертпейді. 18. Тауарды шапшаң өткіземін деп, оның бағасын арзандатуға тырыспау қажет. Бұл табысты азайтады. 19. Сіздің жеке кәсіп ашқаныңызды естіген дос-жарандарыңыздың арасында қарыз сұраушылар көбейеді. Мұндайлар ашық айтқанда ұяты аз адамдар. Олар қарыз алғанымен, оны қайтара қоймайды. Сондықтан да, қарыз берген екенсіз, оны арнайы дәптерге жазып қойыңыз. Қарыз сұраушылар болса, қарыз алғандардың тізімін көрсетіп, олардың қарызды қайтармайтынын түсіндіріңіз, сізден қарыз алғысы келгендердің беті қайтады. 20. Жеке кәсіпорында тауар әкелетіндермен дереу есеп айырысуға дағдыланыңыз. 21. Бизнесте жеңіл жолмен пайда табамын деген бекершілік. Жеңіл жолмен пайда тапқысы келгендер соңынан қалай да шығынға ұрынады. Сондықтан да, бизнесті ауыр еңбек, өзіңе де, халыққа да игілік әкелу деп түсініп барып, іс атқарғанда ғана табысыңыз баянды болады. 22. Ақша табу оңай да, бірақ, оны ұстап тұру өте қиын деген қағиданы есіңізге мықтап түйгеніңіз абзал. Өйткені, ақшаны күреп тапқаныңызбен, оны бұрқыратып шашар болсаң, бизнеске де, өзіңе де, отбасыңызға да, серіктеріңізге де еш пайдасы болмайтынын жүрегіңізбен түсініңіз. Әсіресе, біздің қазақта табысы көбейсе, мол ақшадан басы айналып, оны оңды-солды шашып, керексіз нәрселерге, ойын-тойларға, мейрамханаларға, қыз-қырқындарға жұмсап қызық көру — өмірдің рахаты деп түсінушілік басым. Ондайлардың көпшілігі өмірінің соңын қайыршылықпен өткізетініне мысалдар аз емес. Ал, табыс табу, баю дегеніңіздің мұраты ұрпағыңның, еліңнің, ұлтыңның игілігін молайту емес пе? Сондықтан да, бизнесіңнен, өзіңнің қажетіңнен артылған ақшаны мешітке, білім алғысы келген талапты адамдарға, салауатты өмірді ұстанып, иманды өмір сүргісі келетін туыстарыңызға бергенге не жетсін. 23. Біреудің еңбегін қанап, тауарын алдап арзанға алу, оны шектен тыс қымбатқа сату, ұрлық-қарлық, зорлық, көзбояушылық бизнес емес, қылмыс екенін есіңізден шығармаңыз. 24. Соңғы кезде базарларда алдау, арбау көп ұшырасатын болды. Сондықтан да, мол табысқа қызығып ірі базарлардың ішінен дүкен салып, асхана және мейрамхана ғимараттарын салып ақшаңызды шығындамаңыз. Ірі базарлардан мол табыс түсіргіңіз келсе, ондағы ғимараттарды тек жалға алған дұрыс. 25. Өмірдің тез өтіп кететінін естен шығармаңыз. Біреуге жалданып жұмыс істегенше, жан-жаққа қарап, мен осы кімнен кеммін деп құлшыныс танытқан абзал. Ойланып әрекет қылыңыз. Аздан бастаған жөн (қабілетіңізге қарап). 26. Шағын фирмаңыз болса (дүкен, дәріхана, мейрамхана т.б.), зейнетақының керегі не, шағын мекемеңізді ешкім алып қоймайды, балаларыңызға қалады. Салықты уақытында төлеп тұрсаңыз, ешкімге тәуелді болмайсыз. 27. Шағын бизнесте әр түрлі қиындықтар болады: іскерлік кездесулер, ерте кетіп, кеш келетін уақыттар, тіпті, уақытша 4-5 ай табыс түспейтін кездер т.б. Осы кезде жан жолдасың, яғни, әйелің сіздің қасыңызда болуы керек. Ең жақсысы – әйелге кішкене шағын кәсіпорын ашып берген жөн, ал, шағын кәсіпорынды өз атыңызға заңды түрде аударып, әйеліңіздің атын шағын мекемеге берген өте дұрыс. 28. Шағын бизнесті бастағанда академик-ғалымдармен емес, өмірдің ортасында, шағын бизнестің ішінде қайнап жүрген жігіттермен ақылдас, өйтпесеңіз, осы өтпелі кезенде бос қалып, табыстан қағыласыз. 29. Төрт бөлмелі үйің болса, соның бір бөлмесінен дәріхана, шаштараз, дәмхана, не азық-түлік дүкенін аш. Ұтпасаң, ұтылмайсың. 30. Ұжым жұмылған жұдырықтай бірлесе жұмыс істесін. Кіріс-шығыс барлық қызметкерлер алдында ашық жария етіліп отырса, ұжым мүшелерінің арасында бір-біріне деген сенімсіздік жойылады. Бұл бір жағынан еңбек тәртібін нығайтса, екінші жағынан, сенімді нығайта түседі. Сенім бар жерде істің оңға басары дау туғызбаса керек.