Қысқа жіп күрмеуге келмей...
Қысқа жіп күрмеуге келмей...
Былтыр жыл соңында Дүниежүзілік банк Қазақстанда кедейлер саны 1,5 млн адамға көбеюі мүмкін деген болжам жасады. Сарапшылар 2020 жылы Нұр-Сұлтан мен Алматы қаласы тұрғындары дағдарыстан көп зардап шеккенін атап өтті. Өйткені бұл қалаларда қызмет көрсету, қонақүй, мейрамхана, сауда және транспорттың үлкен шоғыры орналасқан. COVID-19 салдарынан мегаполистегі әр отбасы сәуір айындағы айлық табысының ширек бөлігін жоғалтқан.
Алайда банк есебіне сай 2021 жылы экономикада аздаған даму байқалады және бұл құбылыс 2022 жылы көтеріледі делінген. Биыл экспортқа сұраныстың артуы, ішкі экономикалық белсенділіктің қалпына келуі мен қолда бар табыстың көбеюі нәтижесінде ел экономикасы 2,5 пайызға көтеріледі деп күтілуде. Сондай-ақ вакцина егу жұмыстарының сәтті жүргізілуі 2022 жылы экономикалық өсімнің даму қарқынын күшейтеді деп болжанып отыр.
Коронавирусқа байланысты енгізілген карантин шаралары әлем елдерінде жұмыссыздар санын арттырды. Халықаралық еңбек ұйымы коронадағдарыс салдарынан әлемде жұмыссыздар саны 800 млн-ға жетуі мүмкін деп мәлімдеген болатын. Ұйым 2020 жылдың басында алғашқы 6 айға жасаған болжамында 305 млн азамат жұмыссыз қалатынын есептеген болатын. Бірақ шындығында әлемде 400 млн адам тұрақты табыс көзінен айырылды. Әлем елдері жұмыссыздықпен әртүрлі жолмен күресіп келеді.
Биыл қаңтар айында ҚХР басшысы Си Цзиньпин Қытайдың кедейлікті толық еңсергенін мәлімдеді. Оның айтуынша, 98,9 млн ауыл тұрғыны мен 128 мың ауыл кедейліктен құтылған. 2012 жылдың соңынан бері 9,6 млн адам жағдайы нашар аудандардан басқа жаққа көшірілген. Былтыр 1 миллионға жуық тұрғынға таза ауызсу жеткізілген. Алыс елді мекендерге апаратын жаңа жолдардың ұзындығы 4,2 миллион шақырымды құрады.
Коронавирус Қытайдан тарағанына қарамастан, ел билігі бірнеше жылға созылып келген кедейлікті еңсеріп отыр. Осы ретте «Қазақстан кедейлікпен қалай күресуі керек» деген маңызды сауалдың бір жауабын жоғарыда атап өттік.
Ол – тұрғындардың жалақысын көтеру.
Дүниежүзілік банк сарапшылары кедейлікпен күресудің бір жолы – тұрғын үй бағасын төмендету деп есептейді. Банктің Орталық Азиядағы экономисі Уильям Зейтц адамдар баспана үшін табысының 30 пайыздан аспайтын бөлігін жұмсауы тиіс дейді. Алайда қазақстандықтардың 60-70 пайызы айлық табысының жартысына жуығын тұрғын үйге жұмсайды.
Алматы мен Нұр-Сұлтан қаласындағы тұрғын үй бағасы Сан-Франциско, Сидней және Ванкувер сынды әлемдегі ең қымбат мегаполистерге қарағанда әлдеқайда қымбат екені бұрыннан айтылып жүр. Биылдан бастап ел Үкіметі азаматтарға зейнетақы қорындағы жинақ қаржысын мерзімінен бұрын алуға рұқсат берген соң тұрғын үй бағасы тіптен шарықтап кетті. Бұл жағдайға байланысты Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев: «Жылжымайтын мүлік нарығында бағаны ұстап тұру үшін қажет шаралар қабылдау керек. Мемлекеттік органдар халық пен құрылыс компанияларына түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, нарықтағы алыпсатар операцияларды тоқтатуы керек», – деді Үкімет отырысында. Алайда тұрғын үй бағасы күн сайын қымбаттап, зейнетақы қорындағы қаржы құнсызданып барады.
Жақында Мәжіліс депутаты Айқын Қоңыров әрбір қазақстандыққа 20 сотық жер бөлу арқылы Қазақстанда кедейлікпен күресуге және ауқатты қоғам құруға болады деп мәлімдеді.
«Байлықтың маңызды бір өлшемі – лайықты тұрғын үй, өз жерінде өз үйін салу мүмкіндігінің болуы. Бұл — отбасылық және әлеуметтік-материалдық әл-ауқаттың негізі. Мәжілісте Қазақстанда тұрғын үй бағдарламалары көп қабылданғаны және оған қомақты қаражат бөлініп жатқаны сөз болғанымен, орта отбасын баспанамен қамтамасыз ету бойынша мақсат қойылмайды, – деді депутат.
Мақсат СЕРӘЛІ, экономист:
Жұмыссыздықпен статистика жүзінде емес,
нақты күресу керек
– Пандемияға байланысты карантин шаралары қатаңдатылғалы бері бір жылдай уақыт өтті. Осы аралықта еліміздің шағын және орта бизнес саласы айтарлықтай зардап шекті. Өңірлердегі негізгі табыс көзі саналатын мейрамхана, кафе, тойханалардың жабылуы өзін-өзі жұмыспен қамтып отырғандарға ауыр соққы болып тиді. Бұдан бөлек, қызмет көрсету саласы, сән салоны, оқыту орталығында жұмыс істейтін қызметкерлер табысынан айырылды. Жұмыссыз қалған халықтың басым бөлігі ауылға барды. Ауылда да күн көру үшін бір нәрсемен айналысу керек қой. Бірақ ауылда не жұмыс болсын? Осылайша, ауылда да жұмыссыздар саны көбейді. Өйткені біздің елде ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз ететін механизм жоқ.
Біздің Үкімет пандемия кезінде жастар практикасы сынды жобаларды енгізіп, ауыл шаруашылығына қатысты қысқамерзімді онлайн курстар өткізіп, ауылға қайтып келген жастарды жұмыспен қамту жолдарын қарастыруы керек болатын. Жастарды жұмыссыз ретінде тіркеп, 555 мың теңгеден қайтарымсыз, тегін гранттарды алуына жағдай жасап, жобаларын іске қосса, жұмыссыздықпен нақты күресетін еді. Алайда мұның бірі жасалған жоқ. Енді наурыз айынан бастап карантин шаралары жеңілдесе, ауылдағы жұмыссыз жастар қайтадан қалаға ағылады. Осыған дейінгі сценарий тағы да қайталанады.
Біздің мемлекетке экономикалық тұрғыдан ары қарай даму үшін серпіліс керек. Табыс көзінен айырылғандарға пандемияға дейін алып жүрген жалақыға жету үшін әлі кемінде жарты жыл уақыт қажет. Пандемияның қай кезде аяқталатынын білмегендіктен, әлі де жұмыссыз қалу қаупі өте жоғары.
Бұрын өзін-өзі жұмыспен қамтып отырғандар қазір тоқтап қалған бизнесіне салық есептерін 0-мен тапсырады, яғни табыс жоқ. Оларды да жұмыссыздар қатарына енгізген дұрыс. Дүниежүзілік банк кедейлік деңгейін нақты фактімен есептейді. Тұрақты табыс көзінен айырылғандармен қатар, бизнесі тоқтап тұрған кәсіпкерлерді де есепке алады. Мысалы, фрилансер бір ай жұмыс істесе, екі ай бос отыруы мүмкін. Олар да жұмыссыздар қатарына кіреді.
Ал біздің өңірлер облысқа, облыс республикаға есеп берер кезде жұмыссыздық деңгейін барынша азайтып көрсетеді. Яғни, статистиканы қолдан бұрмалайды. Көрсеткішті жақсарту үшін ауданымызда жұмыссыздық деңгейі 1 пайыз, ары кетсе 5 пайыз деп есеп береді. Шынтуайтына келгенде, ауыл халқының кем дегенде 30-50 пайызы жұмыссыз. Оны көзіміз көріп отыр. Қалалықтардың да мұрты майланып жүргені шамалы. Айлық табысының 50 пайыздан астамы азық-түлікке, 20 пайызы қоммуналдық қызметке, қалған 30 пайызы киімі мен жүріс-тұрысына кетеді. Яғни, халықтың қор жинауға мүмкіншілігі жоқ. Қарапайым мысал, көптеген қазақстандықтарға тұрғын үйдің бастапқы 10-20 пайыз жарнасын жинау қиын болып тұр.
Үкімет жоғарыда аталған фактілермен күресуге күш салуы керек. Кедейлікпен күресте мемлекет тарапынан тиімді механизм болуы тиіс. Мәселен, ауылдан келген бала жұмыспен қамту орталығына тіркелмейді. Өйткені жұмыспен қамту орталығының механизмі дұрыс жасалмаған. Жұмыссыз ретінде тіркелгендерге жалақысы 60-70 мың теңге көлеміндегі өте ауыр жұмысты ұсынады. Жастар ондай жұмысқа бармайды. Оларға жұмыс ұсынар кезде жұмыс күші емес, экономикалық ресурс ретінде қарау керек.