Сағындық ОРДАБЕКОВ,
медицина ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
Сөз құдіреті
Сөз құдіреті
Қайдан оқығаным есімде жоқ, бірақ мына бір ойлы әңгіме көп жылдан бері жадымда сақталып қалыпты. Аласапыран, қантөгіс, қырғын соғыс жүріп жатқан кезде неміс фашизмінің қолбасшысы, Германияның фюрері Адольф Гитлер «опасыздық жасады» деген желеумен үш генаралын абақтыға қаматады. Тергеу біткесін әлгі үшеуін де Гитлердің алдына алып келіп, «бұл сатқындардың үкімін өзіңіз шығарыңыз, жазасын өзіңіз беріңіз» дейді. Сонда фюрер:
– Сатқындарды елден ерекше жазалайық, опасыздардың әрқайсысын жеке-жеке, яғни бөлек камераға отырғызыңдар. Күні бойы тынымсыз классикалық музыка қойып, байлап, алдарына құбырдан баяу су тамшылатып, түстен кейін бұлардың камераларына бір сағат улы газ жіберіп тұрыңдар. Сонда көреміз, қайсысы улы газға қанша күнге шыдарын опасыз иттердің», – дейді. Әлгілерді алып кеткеннен кейін А.Гитлер үкім орындаушылардың жетекшісін шақырып алып:
– Менің үкімімді жаңа естідіңіз. Улы газдың орнына кәдімгі компрессормен жай ауаны жіберіңіздер. Тек, газды камераға жіберерде, «Улы газды қосамыз!» деп дауыстап тұрыңдар. Көрейік, олардың жүйкесі, шыдамы қанша күнге жетерін», – деп бұйрық береді. Көп уақыт өтпей-ақ сотталған генералдардың екеуінің жүйкесі сыр беріп, психозға айналып, бірнеше күннен кейін бақилыққа аттанып кетіпті. Ал үшіншісінің денсаулығы күрт нашарлап, хал үстінде болыпты (дәрігерлер оны стресс дейді, ол кезде адам бойына адреналин гармоны мөлшерден тыс бөлініп, бүкіл жасушаларды орынсыз тітіркендіріп, денсаулықты тоздырады).
Бұл әңгімеден шығатын тұжырым: жай сөзбен де адамның жүрегіне жазылмас ауыр жара салып, жүйкесін жұқартып, тоздырып, оны өлімге жеткізуге болатыны. Бір сөзбен адамды өсіруге де болады, өшіруге де болады. Міне, бұл – біз көп мән бере бермейтін сөздің құдіреті, сөздің әсері.
Өкінішке қарай, қазір базбіреулер айтқан сөздеріңе онша терең мән бере бермейді. Жастар жағы салмақты, мәнерлі, ойлы, «дәмді» сөз айтудан қожырып, алыстап барады. Әзіл-қалжыңның өзі жеңіл, біреудің көңіліне тимейтіндей, жүрегіне дақ түсірмейтіндей болуы керек. Көпшілік ортасында немесе мінберден сөйлегенде де әр айтқан сөзіңе ие болған жөн. «Тисе – терекке, тимесе – бұтаққа» деген қағидамен жауапсыз, бөспе сөз сөйлеу сөздің берекесін кетіріп, ертелі-кеш ұятқа қалдырады, абыройыңды төгеді. Ел-жұрт уақыт өте келе сені «көкмылжың», «бөспе» деп тыңдаудан, сыйлаудан қалады. «Мына дүниеде қайтып орнына келмейтін үш нәрсе бар: атылған оқ, кеткен уақыт, айтылған сөз», – деп отырушы еді ауылдың көзі қарақты қариялары біздің бала кезімізде. Оны көп кейін, қазір түсініп жүрміз, бәрі рас екен.
Медицинаның атасы Авицена (Ибн Сина) «Дәрігердің үш қаруы бар: біріншісі – пышақ, екіншісі – шөп, үшіншісі – сөз» деп орынды айтқан. Жақсы сауатты, тәжірибелі, инабатты дәрігер әр науқастың тілін тауып, көңіл күйін дөп басып, жылы сөздермен өзіне тартып, оның өзіне деген сенімін арттырады. «Жақсы сөз – жарым ырыс» деп қазекем бекер айтпаған. Абайсызда ойланбай артық, орынсыз айтылған сөз сырқат көңіліне қаяу түсіріп, ауруын асқындыруы әбден мүмкін. Сондықтан жақсы сөз, жылы сөз дәрігердің емдеу ісінің бір құрамы екенін есте ұстау керек. Сөзбен адамды емдеуге де болады, сөзбенен адамды «өшіруге» де болады. Кезінде орыстың ғалым-дәрігері Н.Петров «Дәрігер ауруға өзінің білгенін ғана бермейді, ол сонымен қатар өзінің жақсы ішкі сезімдерін, жүректегі сезімталдығын береді» деген екен. Көріп отырсыздар, дәрігер болу – кім болса соның қолынан келе бермейтін мамандық. Бұл мамандықты таңдаған, дәрігер болуды мақсат еткен жас жоғарыда келтірілген пікірлерге дайын болуы тиіс. Әйтпесе, ертең өкініп, өмірін тәлкек етеді.
Біле-білсек әдемі, жатық, шебер, орынды сөз сөйлеу де үлкен өнер. Ол үшін көп оқып, шаршап-шалдықпай ізденіп, өмірді көрген, түйгені мол «кеуделері алтын сандық» жандардың айтқан сөздеріне, ой-пікірлеріне, ұстанымдарына құлақ асып, жүрекке, санаға тоқи білгеніміз жөн. Кезінде «Шешендік сөздер», «Ел аузынан», «Бабалар сөзі» және т.б. құнды, тағылымы мол кітаптар баспалардан жарыса шығып жататын. Оларды оқыған адам өз игілігіне жаратып, сөз байлығын едәуір байытып, орынды жерде оларды әдемі пайдаланатын, әңгімелерін солармен «тұздықтайтын». Қазір ол үрдіс бұлыңғырланып, там-тұмдап жоғалып барады. Оған қоса қазіргі жастар газет-журналдарға, кітаптарға көп үңіле бермейді. Бірте-бірте қандай жаңа кітаптардың шығып жатқанына мән бермей, ақын-жазушылардың есімдерін білмей, ұмытып барады. Бәрінің уақыттары тапшы, істеріне үлгермей, қара терге малынып асығып-аптығып бас пайдасын іздеп, дүние қуып жүргені. Қайран, мейірімсіз заман, елпілдетіп-желпілдетіп, жүрегімізді аузымызға тығып, қайда алып барасың?! Келер күндерде не күтіп тұр біздерді?
Реті келгеннен кейін бір сәт мына әңгімеге көңіл аударайық.
«Абай бірде әкесі Құнанбайға сәлем бере барып, бірер күн қасында аялдапты. Құнекең қажылықтан оралғаннан кейін. Бұрынғыдай көп әңгімеге зауқы соқпайтын көрінеді. Бір кітапты алады да, аздап оқып, артынша ұзақ ойланып қалатын көрінеді және әлгі көрініс бірнеше рет қайталаныпты. Сұрайын десе, ретін таппайды. Сәлден кейін жол жүретін кезі жақындайды. Сөз айтылмай, жабулы қазан сол күйінде қалып қояр ма еді, егер дана Құнанбай баласының көкейінде бір сауал кетіп бара жатқанын аңғармағанда.
– Балам, – дейді әкесі, – бір нәрсеге оқталдың ғой. Оқталдың да, тоқтадың. Соншалықты баптайтындай не мәселе?
– Келгелі байқағаным, сіз ана бір кітапқа үңілесіз де, сәлден кейін ойға шомасыз. Не оқып жатқаныңызды түсінбей, соны сұрағым келген...
– Е, ол тариқат қой.
– Әке, мен сізді ақиқатқа әлдеқашан жетті ме деп ойлағам, – депті Абай.
Жетпіс екі жасында қажылыққа барып, одан келген соң, қалған өмірін дін жолында құлшылықпен өткізген Құнанбайдың ақиқатқа жеткеніне толық сенімді болмауы Абайды ойлантып тастағаны анық. «Енді дүние сөзін сөйлемеймін», – деп, ешкімге тіл қатпай қойғаны, оңаша үйде, шымылдықтың ішінде жалғыз отырып, Құдайға құлшылық қылғаны тарихта жазылды.
«Тариқат – ол тақуалық және Алла Тағалаға жақындататын амалдар. Ақиқат мақсатқа жету және ұлық нұрды көру. Намаз ішіндегі қызмет Аллаға жақындық. Қызмет шариғатта, Аллаға жақындық тариқатта, ал жетістік ақиқатта», – деп түсіндіреді дін ғұлмалары.
Орынды айтылған сөзге не әжуаңыз бар? «Ақ көңілдің белгісі – расын айтып, ыржиған. Пітнә көңіл белгісі – құпия сөйлеп, құнжиған» демей ме Қашаған Күршіманұлы? «Турасын айтып, туысқаныңа жақпайсың» деген қазақтың тағы бір сөзі бар. Қазіргі адамдардың мінез-құлқы, психологиясы, қазіргіше менталитеті мүлдем өзгерді. Өтірік айту, дәйексіз есеп беру, жағымпазданып жалған сөйлеу, құр негізсіз бірімізді-біріміз мақтау өміріміздің ажырамас серігіне айналып, тіпті қанымызға сіңіп кеткендей үйреншікті әдетке айналды десек қателеспейміз. Мысалы, тойға барғанда той иесіне арнап айтылып жатқан тілектерге құлақ түріңізші, жарыса мақтағанда оны айға жеткізіп, көңілін көкке көтеріп, құды бір аса керемет, данышпан, аса қасиетті, қайталанбас тұлғаға айналдырып жібереді-ау сабаздарың. Мақтағанның да жөні, реті бар емес пе? Мақтауды той иесі дұрыс қабылдаса жақсы, ал ой-ұжданы, санасы таяздау кісі, «шынында да мен сондай ғажап, керемет адам екенмін ғой» деп көзі тұманданып, басы айналып, кеудесі кере қарыс болып, даңдайсып, жан-жақтағылардың ортасында аспандап кетпей ме? Құдай сондайлардан сақтасын.
Қазір сөзге тұратын, тоқтайтын халық жоқ, әсіресе билікке қол жеткізген қарадүрсін, санасыз мансапқор адам. Бәрі өзін ақылды, оқымысты, білімді санайды (тіпті, өкініштісі, базбір бастықсымақтар өздерін парасаттымын, данышпанмын деп есептейді). Бірдеңе деп ой қоссаң: «Мені ақымақ санайсың ба? Өзім білемін не істеуді, не айтуды...» деп қызарақтап, ер-тоқымы ауған асау тайдай тулап, дүрсе жауап береді немесе тіпті, жасыңызға, ағарған басыңызға қарамай көзін алартып, әкіреңдейді, сөйтіп көпшіліктің алдында өзіңді ұятқа қалдырады. «Адам ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулық жоқтығынан азады», – дейді хакім Абай.
Заман солай болды ма, қазір әркім өз білгенін, өз ойын мінберден, жиындарда, көпшілік алдында ашықтан-ашық айта бермейді, «кесірі тиіп кетер» деген ойдан арыла алмай, бозөкпе болып, «бетпердесін» түсірмей, бүркеніп жүріп, күңкіл-сүңкілмен тіршілік ететіндерді көргенде қаным басыма шабады, әлгінің бейшара күніне қарап қараптан-қарап отырып намыстанасын. Оларды көріп жаның ашиды, жүрегің мұздайды. Қазақтың әлгі «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген мақалы сонда кімге бағышталған? Неге олар солай болды екен? Сондайдардың кесірінен бүгінгі қоғам қатыгезденіп, мейірімсізденіп, барынша бүлініп, тіпті іріп-шіріп бара жатқан жоқ па?
Жалған сөйлеу, екіжүзділікке салыну, орынсыз жалпақтау да дәл қазір желдей есіп тұр. Мысал үшін алысқа бармай-ақ, бір сәт әлеуметтік желіге қосылыңызшы. Қандай ақпарат жоқ онда: белгілі тірі адамды өлтіріп, көрнекті «жұлдыз иелерін» ажырастырып, басы бостардың басын қосып, біреулерді үйлендіріп жатқан араның ұясындай гу-гу еткен ешкімге керек емес қызу талқы, фейк ақпарат. Кімге сенеріңді білмей, жұдырықтай басың шарадай болады.
«Сөз бас жарады. Бас жармаса тас жарады», – дейді қазақ. Сөз қадірін білетін саналы жанға бұл да бір сабақ. Артық сөйлеуден абай болып, орынсыз айтылған құрғақ сөздерден барынша арылайық. Сондықтан, қырық құбылған мына бүгінгі заманда сөздің қадірін кетірмей, тұшымды, орынды, нұсқа, сабырлы сөйлеп, әр сөзіміздің астарлы мәнін терең ұғынып отырайық, ағайын!