«Тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек»

«Тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек»

«Тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек»
ашық дереккөзі
Филология ғылымдарының кандидаты, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры Анар Фазыл­жа­нова латын таңбасына негізделген жаңа қазақ әліпбиі жайындағы бірер сайтқа сұхбат берген екен. Рас, сұхбатта ол айтқан пікірлердің бір­сыпырасымен келісуге болады. Мә­се­лен «Ң» әрпін «Ň» деп алмай, «Ŋ» деп таң­­­балайық деген пайымы жөн-ақ. Алай­да бұл мәселенің бергі жағы ғана. Қазір латын әліпбиіне көшеміз бе, көшпейміз бе деген әңгіме ескірген, қа­зіргі әңгіме «Ана тіліміздің таби­ға­тына сай әліпбиімізді қалай неғұрлым дұрыс жа­саймыз?» болу керек. Мен оның сұх­ба­тынан осыған байланысты пікір айта ма деп күтіп едім. Алайда Анар Фа­зыл­жа­­­нова филология ғылы­м­дарының док­торы, профессор Әлімхан Жүнісбек ұсын­ған дұрыс жобаны жөнсіз сынап, ол айтпағанды айтты қылып, қиянат жа­сады. Оның айтуынша, Әлімхан Жүнісбек төл сөздердегі «У» әрпін «W» таңбасымен (СУ – СҰУ – SUW), кірме сөздердегі «У» әр­пін «U» таңбасымен (УРАН – URAN) ж­азу­ды ұсынады екен. Яғни, бір ды­быс­ты екі жағдайда екі түрлі таңбамен. Олай жазатын болсақ, бала төл сөз бен кір­ме сөзді бір-бірінен ажырата алуы ке­рек. «Бала төл сөз, кірме сөз дегенді біл­мейді ғой?», – дейді Анар. Бірақ Әлім­хан Жүнісбек өз жобасында «У» әрпі төл сөзде кездессе «W» таңбасымен, кірме сөзде кездессе «U» таңбасымен жазайық демеген ғой. Ол кез келген сөздегі (төл сөз бе, кірме сөз бе, бәрібір) «У» әрпін «W» таңбасымен (егер сөз басында не­месе дауыссыз дыбыстан соң келсе «Ұ»/«Ү» әрпімен қосарлап) жазайық де­ген. Былай: СУ – СҰУ – SUW, УРАН – ҰУРАН – UWRAN. Мұндай жағдайда «СУ»-ды төл сөз, «УРАН»-ды кірме сөз деп кім бөледі? Ал Фазылжанова болса, «біз­дің жобада (өзі қолдап отырған 4-ші нұс­қаны айтады – ред.) баланың төл сөз, кірме сөз туралы білуі қажет емес, ал Әлімхан Жүнісбек ұсынған жоба жағ­дайында оқушы бала мұны білуі ке­рек болады» деп, адам таңғалатын пікір ай­тады. Одан әрі ол: «Әлімхан Жүнісбек «U» таң­басымен «У» дыбысын да, «Ұ» дыбы­сын да таңбалайды, сөйтіп екі түрлі ды­бысқа бір графикалық таңба беріп тұр. Сонда уран деген сөзді «УРАН» деп оқи­мыз ба, әлде «ҰРАН» деп оқимыз ба? Бұл баланы шатыстырмай ма?» деп со­ға­ды. Расында бұлай болса, бала тұрмақ, үл­кендер де шатасар еді. Бірақ Әлімхан Жүнісбек олай демеген. Ол «У» дыб­ы­сы­на «W», «Ұ» дыбысына «U» таңбасын ға­на берген. Күлесің бе, жылайсың ба? Дұрысы – жылаған. Өйткені айтпағанды айтты қылып бұрмалап тұр. Мұндайды жала жабу дейді. Әлімхан Жүнісбек «СУ» деген сөзді «СҰУ»/«SUW» деп жазайық дейді. Ол ға­на емес, қазақ тілінің табиғатын тү­сіне­тін басқа ғалымдардың да ойы сол. Ал Анар Фазылжанова ана тіліміздің әуезін түсінетін Әлімхан Жүнісбек сияқты сол ға­лымдардың «СҰУ», «МЫЙ» және т.б. деп жазайық дегенін кемшілік дейді. Жай кемшілік деп қоя салмайды, үлкен кем­шілік дейді. Ол «Әлімхан Жүнісбек екі әріппен жазатын сөзді таратып үш әріп­пен, үш әріппен жазатын сөзді та­ратып бес әріппен жазуды ұсынып отыр. Бұл қазіргі ақпарат заманында қан­шалықты қажет? Үнемдеу принци­піне сүйеніп оптимальды нұсқаны таң­дауымыз керек», – дейді. Мәселені терең түсінбейтін көпшілікке оның бұл пікірі қатты ұнап қалуы мүмкін. Әрине, үнем­деп жазған жақсы, бірақ дәл осы үнем­деудің пайдасынан зияны көп екенін ес­керу керек. Көпшілік осыны түсіне ал­майды. «СУ» деп жазсақ та, «СҰУ» деп оқи­мыз дейді Анар. Оқуын оқырмыз-ау, ал жаз­ғанда буынға қалай бөлеміз? Мәселе сон­да ғой. «ҰУ/ҮУ» дыбысы бар екі буын­ды «СУЫҚ» деген сөзді буынға бө­ліп көрейікші. «СУ-ЫҚ» па, әлде «СҰУ-ЫҚ» па? «СУ-ЫҚ» деп бөлсек, онда «У»-ға амал­сыздан дауысты дыбыс мәртебесін беруге мәжбүр боламыз. Одан басқа да неше қилы еміле кереғарлығымен бет­пе-бет келеріміз анық. Ал «СҰУ-ЫҚ» деп бөлсек, «У»-дың дауыссыз екені соқырға таяқ ұстатқандай. Басы артық ереженің қажеті жоқ. Анар бұл жерде «У» дыбысы бұрын­ғыш­а бір жағдайда дауысты болып, екін­ші бір жағдайда дауыссыз болып, құ­былып тұрғанын дұрыс демекші ме? Егер олай болса, барлық еңбек зая емес пе? Анар Фазылжанова «ИТ» сөзін Әлім­хан ағайша «ІЙТ» деп жазбай, кирилдегі ба­залық норманы (өз сөзі) сақтап «ИТ» деп жазу керек дейді. Ал «ЫЙ/İЙ» ды­бысы бар екі буынды сөз жазып көре­лік­ші. Мәселен, «ҚИЫН» деген сөзді дәл осы тұрған тұрысымен буынға қалай бө­леміз? «ҚИ-ЫН» деп пе, әлде «ҚЫЙ-ЫН» деп пе? Буынға «ҚИ-ЫН» деп бөл­сек, онда кирилдегі «И»-ге амал­сыз­дан дауыс­ты дыбыс мәртебесін беруге мәж­бүр боламыз. Одан басқа да неше қилы емі­ле кереғарлығымен бетпе-бет ке­ле­рі­міз анық. Ал «ҚЫЙ-ЫН» деп бөлсек, «Й»-дің дауыссыз екені соқырға таяқ ұс­татқандай. (Қазақ тіліндегі /кирил­дегі/ дауысты «И» деп жүрген әріп ғайып­тан пайда болып, дауыссыз «Й»-дің «ЫЙ/İЙ» деген атын алып қойған. Сол себепті «Й» сорлап, атсыз қалған. Не­гізі, «И» бар нәрсе емес, бар болғаны «Й»-дің елесі ғана.) Олай болса Анар осы «Й/Y» дыбы­сы­ның елесін сақтап қалғысы келгені ме? Бұрынғыша бір жағдайда дауысты бо­лып, екінші бір жағдайда дауыссыз бо­лып (бірі ҰЗЫН екіншісі ҚЫСҚА бо­лып) (қандай түсініксіз ереже десеңші), құбылып тұрғанын дұрыс дегені ме? Егер олай болса, барлық еңбек зая емес пе? Жалпы редакциясын өзі басқарған «Жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын реформалау» атты моногра­фия­лық еңбекте «У/W» мен «Й/Y» ды­быс­тары дауыссыз дыбыс ретінде тан­ыл­ға­нын ескермегеніне таңғаласың. – Мына таңба, – дейді ол бір кезде «İ» таңбасын көрсетіп, – ол кісілердің әліп­биінде «İ» деп те оқылады және «И» деп те оқылады. Солай деп мысал келтірді. «Мына сөз­ді (İNİ) жазсақ – ІНІ, ал мына (İNSTİ) сөз­ді жазсақ – ИНСТИ(ТУТ). Әлімхан Жүнісбек ұсынған «Ұлттық жо­баны» тағы бір қарадым. Мүмкін мен жаңы­лысқан болармын. Жоқ! Мұнда бәрі анық, «İ» дыбысы «İі» таңбасымен, «ЫЙ/İЙ» дыбысы «Yy» таңбасымен бе­ріл­ген. Анар айтқандай «İ» таңбасы кейде «Іі» дыбысын, кейде «И» дыбысын беріп тұрған жоқ. Ол мұның алдында: «Ағайдың жобасында былай жазылады» (İЙТ – İYT) деп, «Y» таңбасын «қысқа й» деп атады. Сөйтіп «Ол кісілердің әліп­биін­де «İ» «И» болып оқылады» деген өз сө­зіне өзі қарсы келіп қалды. Оның үс­тіне «И»-ді «қысқа й» деп атаудың өзі жаңа қазақ әліпбиі жағдайында өрескел қателік. Өйткені жаңа әліпбиде «ұзын и» деген болмайды. Жалғыз ғана дауыс­сыз «Й» бар. Анар мұнымен тоқталмайды. Былай дейді: – Мысалы тире деген сөзді жазайын. ТİRE. Мұны бала білмейді. «ТІРЕ» ме, жоқ «ТИРЕ» ме? Бұған еміле ережелерін жа­сау өте қиын. Өте қиын, – дейді түңі­ліп. Екі дыбысты бір таңбамен таңбала­саң, оған еміле жазу, әрине өте қиын бол­мақ. «ТІРЕ, ТИРЕ» мәселесін Анар Фа­зылжанова қайдан алып айтып тұр­ғанын қайдам, ал Әлімхан Жүнісбек жо­басында ондай жағдайдың жоғы анық. Ендеше неге жоқты бар қылып, былықтырып тұр? Мақсаты не? Осының өзі от пен судың ортасында қалып тұр­ған жоқ па? Жұрттың бәрі түсінетін ба­сы ашық нәрсені қасақана бұрма­лай­тын­дай не көрінді? Сөйтсем, Әлімхан Жүнісбектің қа­те­сі деген қателердің бәрі соңғы, өзі қол­­дап отырған 4-ші нұсқада жүр. Қы­зық. Қай нұсқа кімдікі екенін Анар Фа­­­­­­зыл­жа­нованың өзі шатастырып отыр ма? Енді әліпбиімізге талақша жабысқан «Ф» «Х», «Һ», «В» кірмелеріне келейік. Анар қолдап отырған соңғы 4-нұсқада атал­ған төрт кірме әріп бар, Әлімхан Жү­нісбек нұсқасында олар жоқ. Екі жо­баның арасындағы басты айыр­ма­шы­лық осы ғана. Бұдан басқа соңғы нұс­қада «Й», «Ң», «Ш, «У», «Ы» әріптерінің кей­бірі басқа таңбамен таңбаланған, кей­бірі сәл ғана өзгертілген. Қалғаны Әлім­хан Жүнісбек нұсқасымен бірдей. Анар осы кірмелерді сақтап қалу үшін жанын салып жүрген сыңайлы. Алай­да дәлелдері тәлтіректеп тұр. Оның «ХЫ»-ны қорғағанына күлмеске ыла­жың қалмайды. Мысалға ол «ХАН», «ҚАН»  деген екі сөзді алады. Егер екеуін де «ҚЫ»-мен жазып, «ҚАН» десек, ел би­леуші адам ба, әлде «КРОВЬ» па, ма­ғынасын адам айыра алмайды дейді. Ай­тылуы, дыбысталуы бірдей, мағы­насы әртүрлі омоним сөздер бізде жет­кілікті ғой. Оның мағынасын мәтінді оқып отырғанда түсінбейтін бе едік? Мы­салы «АРЫҚ» қазды. «АРЫҚ» адам. Сол сияқты: «Есім ҚАННЫҢ ескі жо­лы...». Түсінікті емес пе? Оның «Ф» таңбасын қорғауы да осы­ған ұқсас. «ФАРАБИДІ қалай PARABİ/ПА­РАБИ деп жазамыз?» дейді. Бәлі, айта­ды-ақ. Ғалым айтатын сөз бе бұл? Оны ФА­РАБИ демейді, дені дұрыс қазақ «П»-мен ПАРАБЫЙ деп жуан айтады. «Ф» тұр­ған себепті сөздің құйрығы сиыр­құйым­шақтанып жіңішкеріп кеткен. Кірме дыбыстардың тіл үндестігі заңын қалай бұзатынын, қалай қира­татынын тіл мамандары жақсы түсінеді. Де­генмен баршамызға белгілі мына ере­жені қарапайым оқырман үшін тағы бір еске ала кетейін. «Тіл кейін шегініп, үсті дөңес­тену ар­қылы жасалатын дауысты ды­быстар­ды жуан дауыстылар дей­міз. Тіл ілгері қарай созылу арқылы жа­­сал­­ған дауысты дыбыстарды жіңіш­ке дауыс­тылар дейміз». Демек, үндестік заңына бағынатын, құрамында бірнеше біркелкі (не жуан, не жіңішке) дауысты дыбыс бар таза қа­зақ сөзін айтқанда ауыздағы қызыл тіл бір ғана қимыл жасайды. Не кейін ше­гінеді, не ілгері қарай созылады. То­лық бір сөзді тілімізге бір ғана қимыл жа­сату арқылы еркін, қиналмай айта ала­мыз. Ал ВАЗЕЛИН, ХАКІМ, ФОЙЕ, ФИ­ЗИКА сияқты біресе жуан, біресе жіңіш­ке дауыстылармен айтуға мәж­бүрлейтін, үндестік заңын қасақана бұ­зып тұрған сөздерді айтқанда тіліміз бір­есе кейін шегініп, біресе ілгері қарай со­зылып бірнеше қимыл жасайды. Сөй­тіп ауыз ішіндегі қызыл тіл байлаудағы ызалы иттей аласұрып кетеді. Ал қазақтың тілі жалпақ тіл. Аз қи­мыл жасаса да қиналмай, тілді ауыз ішін­де аласұртпай, ойнақшытпай, жәй ғана бір мәрте не кейін шегіндіріп, не бір мәрте ілгері созып, толық бір сөзді әуез­ді етіп айта алады. Ал кірме ды­быс­тар қазақ тілінің осы өте қарапайым, қарапайым болса да өте ұтымды тілдік механизмін (қозғалысын) қиратушы терроршылар. Ерін үндестігі туралы тіпті ұмытуға ай­налдық. Оны ұмыттырып тұрған да сол кірме дыбыстар. «Бүкіл қазақ да­ла­сы ән салып тұрғандай» деген әйгілі сөз­ді (біреу оны Затаевич айтқан дейді, екін­ші біреулер Потанин айтты дейді, мей­лі кім айтса, ол айтсын) білмей­тін­дер әнге қатыстырып жазып жүр. Бұл тіркестің әнге мүлдем байланысы жоқ. Қа­зақ тілінде ерін үндестігі заңы бұзыл­май тұрғанда бабаларымыздың өзара сөйлесіп отырғанының өзі ән әуезіндей құлаққа жағымды болып естілген. Міне, осындай әуезді тілімізден айырылдық қой. Одан айырған кірме дыбыстардың тепкіні. Мұның салдары сол, кірме сөздерді қа­зақтың төл дыбыстарына икемдемей, кір­ме дыбыстармен айта берсек, онда бір заманда тіліміздің емле заңдылығы адам түсініп болмайтын қойыртпаққа ай­налады. Жиырмасыншы ғасырдың басында бір-бірімен аудармашысыз еркін сөйлесе беретін түркі халықтары қазір бірін-бірі неліктен түсіне алмай қалды? Міне, кірме дыбыстар тілі бір түркі халықтарын осылайша бір-бірі­нен алшақтатып бара жатыр. Біз, бауыр­лас елдер, біріміздің әдебиетімізді бірі­міз аударатын сұмдық жағдайға тап бол­дық. Ахмет Байтұрсынұлының «...тілді бұ­зып емлеге ыңғайлау емес, емлені тіл­ге ыңғайлау керек» дейтіні – осы. Әліпбидің осы төртінші нұсқасына еніп кеткен кірме әріптердің көзін құрт­пай Ақаңның асыл ойы өлсек те орын­далмайды.

Нұрлыбек САМАТҰЛЫ,

жазушы

редакциядан:
Қазір латын қар­піне көшу жөнінде қоғамда талқылау болып жатыр. Бұл ұлттық сипаттағы аса ауқымды жұмыс болғандықтан реформаға ғалымдар, тіл мамандары, жур­на­лис­тер, қоғам белсенділері өзін­дік көз­қара­сын білдіреді. Біз бұл мақа­ла­ны жа­риялағанымыз автордың пі­кірін қолдайтынымызды білдірмейді. Мә­селеге қарсы тараптың да айтар уә­жі бар болса мінбер ұсынамыз.