Жаңалықтар

Қырғыз паспортының қырық қатпар жолы

ашық дереккөзі

Қырғыз паспортының қырық қатпар жолы

Қырғыз Республикасында жаңа жалпыазаматтық төлқұжатты әзірлеу жұмыстары аяқталып жатыр. Ел азаматтарына жаңа төлқұжат сәуір айынан бастап беріле бастайды. Бүгінгі күнде республиканың азаматтары дипломатиялық төлқұжаттарды есепке алмағанда, үш түрлі төлқұжат жалпы қолданыста. Біреуі қарапайым айди-карта. Екіншісі – биометри­калық айди-карта. Үшіншісі – шетелге шығуға жарайтын (жаңасы шыққанда ескі деген атауға ие болатын) жалпыазаматтық төлқұжат. 2007 жылы мамыр айында биомет­ри­калық төлқұжат енгізіле бастағандықтан қара­пайым айди-картаны беру тоқтатылған. Үкімет сол кезде ескісін жаңа төлқұжатқа ақы төлемей ауыстырып алуға жыл аяғына дейін рұқсат берген болатын. Мемлекеттік тір­кеу қызметінің ақпаратына қарағанда, екі миллионыншы биометрикалық айди-кар­таны алушы осы ақпан айында тіркеле­ді. Бұл – алты миллионнан аса халқы бар Қыр­ғыз Республикасында кәмелеттен асқан төрт миллионнан көп адам ескі төл­құжат­тарымен жүр деген сөз. Жаңа жалпыазаматтық Төлқұжаттың әзірленуіне өткен жылдың 31 қаңтарында  АҚШ-тың сол кездегі Президенті Д.Трамп әкім­шілігінің алты мемлекетке, оның ішінде Қырғыз Республикасының азаматтарына иммиграциялық және грин-карта визаларын алуға шектеу салғаны себеп болған. Се­бебі Қырғыз Республикасының жал­пы- а­за­маттық төлқұжаты биометрикалық емес деп танылған. АҚШ-тың Қырғыз Республикасындағы елшісі Дональд Лу АҚШ-та сайлау өткен күн­нің ертеңінде, өткен жылдың 4 қара­ша­сында: «Иммиграциялық виза алу мәселесі Қыр­ғызстандағы биометрикалық төлқұ­жат­­тардың қауіпсіз болмағанына байланыс­ты. Қырғызстан жаңа төлқұжаттарды әзір­легенін білеміз. АҚШ-тағы сайлауда кім жеңгеніне қарамастан, біздің үкімет шектеуді алып салу мәселесін шешеді», – деген. Ел­шінің соншалықты сеніммен осындай сөз­ді айтуында не себеп бар? Біздің жорама­лымыз – елші мұндай пікір білдірген кезде, Қырғыз Республикасында да Президенттік сайлауға әзірлік басталған болатын. Амери­ка­лықтар Президенттік қызметке  батысшыл ұстанымдағы талапкер Раушан Жиен­бековтің  жеңіске жетуіне үмітті болды ма екен? АҚШ-тың жаңа президенті Джо Байден 20 қаңтардағы инаугурациясы күні 17 жарлық пен бұйрыққа қол қойды. Олардың біреуінде бірқатар мұсылман мемлекеттері үшін иммиграциялық виза мен грин-картқа шектеу алынды. АҚШ-тың Қырғыз Респуб­ли­касындағы елшілігінің мәлімдеуіне қара­ғанда Қырғыз Республикасы үшін рұқсат берілді. Енді, қырғыз төлқұжатының қадірі қа­лай түскеніне тоқталайық. Бұл төлқұжат­тың сапасынан гөрі төлқұжатты әзірлеу, беру жүйесінде жұмыс істеген шенеуніктер­дің араны соншалық ашылып кеткендігіне, жүйедегілердің сыбайлас жемқорлықтың ұйығына батқанына байланысты. 2014-2015 жылдары және 2018-2019 жылдары төлқұжат беруші мекеме – Мемлекеттік тір­кеу қызметінің (МТҚ) төрайымы болған Алина Шаикова 2019 жылдың 19 сәуірінде биометриялық төлқұжатқа тендер жариялау үдерісіндегі өрескел әрекетіне байла­ныс­ты қылмыстық жауапкершілікке тарты­лып, қызметінен босатылған. Ол ізін жасырып, тергеу органдарына келмеуіне байланысты, оған Ұлттық қауіпсіздіктің мемлекеттік комитеті (ҰҚМҚ) 5 тамызда іздеу жа­риялаған. Әлі күнге дейін Шаикованың қайда екені беймәлім. Сол жылдың басында бұрынғы Ішкі істер министрі Мелис Тұр­ғанбаев 30 мың төлқұжаттың заңсыз бе­ріл­гені туралы дабыл қаққан. Бұл мәселеге Еу­ропа одағы ұйымы да назар аударып, анық-қанығын мәлімдеуді талап етті. А.Шаи­кова мұны 2014 жылы 47 263 азамат (Қырғыз Республикасы отыз жылдық тарихындағы ақылға сыймас рекордтық көрсеткіш) аты-жөнін ауыстырғандықтан жаңа төлқұжат алып, көпшілігі жаңа ПИН-кодқа ие болғанымен, сондай-ақ 2015 жылы ПИН-кодының ауысқанына (ауыспайтын ПИН-кодтың не үшін ауысқаны айтылған жоқ) байланысты 6 875 адамның жаңа төл­құжатты алғанымен түсіндірген. Алина Шаиковамен бір мезгілде, төлқұжат дауына байланысты ҰҚМҚ-ның төрағасы Идрис Қадырқұлов өз ықтиярымен қызметінен кеткен. «Кінәсі болмаса неге кетеді?» деген сауал туындамай қоймайды. Тендер бойынша қозғалған қылмыстық іске байланысты МТҚ-ның жетекшісінің орынбасарлары Руслан Сарыбаев, Данияр Бакчиев және күр­делі емес құжаттарды әзірлейтін МТҚ-ға қа­расты «Инфоком» мемлекеттік меке­ме­сінің жетекшісі Талант Абдуллаев кінәлі деп та­былып, оларға ірі сомадағы қаржылай айып салынған. Қырғыз Республикасының төлқұжатын пай­даланудың сорақы көріністері елді әуре қылу­да. Бұл әсіресе, соңғы бес жылда үдей түс­кен. Кейбір мысалдарға тоқталсақ, 2016 жыл­д­ың мамыр айында Стамбұл қала­сын­дағы әуежайда Сауд Арабиясына ұшуға қам­данған қытайлық 98 ұйғырдан қырғыз­дың төлқұжаты тәркіленген. Тергеу барысында олар бұл төлқұжатты делдалдар ар­қы­лы алып, әрбірі 2 500 еуродан төлеген­де­рін айтқан. 2017 жылы Оңтүстік Кореяға кетуге дайын­далған 50-ден аса қырғыз азаматтары аты-жөндерін корейше өзгертіп алғаны бел­гілі болды. 2018 жылы Испанияда ұстал­ған ресейлік Борис Матузныйдан және өз елін­де жасырынып жүрген жерінен ұстал­ған халықаралық іздеудегі тәжік азаматынан қырғыз төлқұжаттары табылған. 2019 жылы Интерпол іздестірген, қазақстандық Бақытжан Успанов қырғыз төлқұжатымен жүрген жерінен қамалған. Осы жылы Түр­кияда қаза болған қытайлық іскер Айеркен Саймантиден және оны өлтіруге қатысты деп ұсталған үш адамның екеуінен қырғыз төлқұжаттары алынған. 2020 жылдың аяғында Қырғыз Рес­пуб­ликасының Экономикалық қылмыстарға қарсы күрес қызметі Өзбекстанда консти­туция­лық құрылымға қарсы шыққаны бойын­ша қылмыстық іс қозғалып, халық­аралық іздеуге алынған Нематжон Хомидов деген өзбек азаматында қырғыз төлқұжаты бар болып шыққанын мәлімдеген. Өткен айда төлқұжаттың төңірегіндегі тағы бір хабар елді елең еткізді. «Райым-мил­лион» лақап атымен атағы шыққан Қыр­ғыз Республикасының Кеден қызметі төрағасының бұрынғы орынбасары Райымбек Матраимов өткен жылдың қазан айында кеден саласында 2016 жылдан бері өзінің сы­байлас жемқорлықтың схемасын жасаға­нын мойнына алып, мемлекет қазынасына 2 миллиард сом (теңгеге шаққанда – 10 мил­лиард) төлеуге әзір болған.  31 жел­тоқ­санға дейін ол 1 миллиард 400 миллион сом­ды нақты төлеп, мүлік күйінде жалпы құны 600 миллион сомға бір сауда орталы­ғын және тоғыз пәтерді мемлекеттің қара­ма­ғына берді. Енді қаңтардың екінші он­күндігінде АҚШ-тың мемлекеттік департаменті Райымбек Матраимовтың және оның әйелі Уылкан Тұрғұнбаеваның «Магнитс­кий­дің тізіміне» (АҚШ Сенаты қабыл алған қаржы саласындағы алаяқтарға санкция жасайтын «Магнитский заңы») кіргізілгенін хабарлаған. Өйткені, АҚШ-тың қаржы министрлігі Раимбек Матраимов, Райымбек Матраимов және Райым Исмаилов деген адам­дардың бір адам екендігін белгілеп, министрліктің «Магнитскийдің акты» деген «қара тізіміне» енгізген. Егер Райымбек Мат­раимов АҚШ-тың банктеріне ақша аудармаса, аты-жөні ол жақта неғып жүр деген сауал туындамай қоймайды. Бұл бойынша Қырғыз Республикасы Мем­лекеттік тіркеу қызметінің жетекшілері түсініктеме беруден қашқақтап, баспасөз хат­шысы Дәмира Әзімбаева: «Азаматтар атын, фамилиясын өзі қалағандай өзгертуге құқылы, оған біздің заңдар жол береді»,  – деді. ҰҚМҚ-ның төрағасы Қамшыбек Та­шиевтің білдіргеніне қарағанда, Райымбек Матраимовтың республикадағы сыбай­ластық істері бойынша тергеу жұмыстары аяқталған, енді оның шетелдермен қаржы байланыстары іздестірілмекші. МТҚ-ның төрағасының орынбасары Тілек Батырқанов жаңа үлгідегі жал­пы- а­заматтық төлқұжат жасанды төлқұжаттың жасалуына бөгет бола алатынына үміт артады. Оның айтуынша, дүниежүзінде төл­құ­жаттың озық түрін жасайтын «Мүлбауэр» сияқты оншақты ғана компания бар. Көп­шілігінің жабдықтары өздеріне ғана тән. Осы тұста төлқұжат бойынша сорақы оқи­ғалардың басым бөлігі жасанды төл­құ­жат арқылы емес, қырғыздың нағыз төлқұ­жаты арқылы орын алатынын айта кеткен жөн. Әлбетте, жаңа төлқұжаттың артықшы­лық­тарын жоққа шығармаймыз. Төлқұжат екі түрлі нұсқада. Бірі 34 беттік, екіншісі 52 беттік. Екіншісі шетелге көп шығатындарға арналған. Оларда 30-дан көп заманауи бел­гі­лер бар. Төлқұжаттың сыртында элект­рон­­дық чип орнатылған, азаматтың жеке ақ­параттары лазерлік әдіспен жазылған. Қазіргі қолданылып жүрген био­мет­рия­лық құжатта азаматтың ұлты көрсетілмеген. Бұдан былай Қырғыз Республикасының Жо­ғарғы соты жаңадан шығарылатын төл­құжаттарда азаматтың ұлты жазылсын де­ген үкім шығарды.

Назарбек БАЙЖІГІТОВ,

túrkistan-ның Қырғыз Республикасындағы тілшісі (Бішкек)