Гүлмира ӘШІРБЕКОВА: Тәуелсіздіктің төл басылымы
Гүлмира ӘШІРБЕКОВА: Тәуелсіздіктің төл басылымы
Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті баспасөз және баспа ісі кафедрасының доценті, ф.ғ.к.
Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары жаңадан жарыққа шыққан басылымдар журналистикаға жаңа леп, жаңа тыныс әкелді. Кеңестік идеологияның нұсқауымен тыйым салынған тақырыптарға жол ашылды. Тарихи, танымдық мәселелерге ұлттық мүдде тұрғысынан баға бере бастадық. Қазақ журналистикасының тарихын зерттеуші профессор Қырықбай Алдаберген «1988 жылғы есеп бойынша Қазақстан көлемінде 500 республикалық, облыстық, қалалық, аудандық және көп тиражды газеттер, жиырма миллион данамен журналдар және журнал тектес басылымдар шығып тұрды.
1988-1991 жылдар аралығында жоғарыда аталған газет-журналдардың қатарына тағы да қазақ тілінде шығатын бірнеше жаңа басылымдар келіп қосылды» деген мәліметтерді келтіреді. Яғни, осы жылдардан бастап елде қазақ тілінде шығатын басылымдар саны күрт артқан.
Аталған мерзімді баспасөзге 1994 жылғы 28 қаңтарда халықаралық «Түркістан» газеті қосылды. Ғалым Қ.Алдаберген тәуелсіздік жылдарындағы басылымдар туралы еңбегінде газеттің сол жылдары Ресейге тарағанын жазады. «Түркістан» 2009 жылдан бастап «Роспечать» каталогына енгізіліп, ресейлік қазақ оқырмандары жазылып оқыған. Ал 2010 жылғы 22 наурыздан бастап 12 беттік көлемде А2 форматымен жарық көрген. Газеттің алғашқы редакторы 1993-1999 жылдары Қазақстанның халық жазушысы Қ.Мұхамеджанов болған. Басылым жарық көргеннен бастап шетелдегі қандастар, демография, мемлекеттік тіл, халықаралық саяси мәселелер, түркітілдес халықтар достастығы туралы материалдар жариялаған. Бүгінгі күнге дейін осы бағыт-бағдарынан айныған емес.
Тәуелсіздік жылдары мерзімді баспасөз тарихында халықаралық деңгейде «Заман-Қазақстан» және «Түркістан» газеттері жарық көрді. «Заман-Қазақстан» Түркияда шығатын Zaman газетінің қосымшасы ретінде екі ел арасындағы достықтың дәнекері болып қазақ және түрік тілдерінде шықты. Бұл кезеңде Zaman газетінің 18 елде қосымшалары жарық көрген. Кейін басылым атауы «Қазақстан-Zaman» болып өзгерді.
Ал «Түркістан» газеті дүниежүзілік қауымдастыққа қосылуға ұмтылған Қазақстанның алыс-жақын мемлекеттермен байланысына, халықтар арасындағы достыққа, халықаралық саяси мәселелерге ден қойып келеді. Газеттің алғашқы нөміріне тілек жазған Елбасы Н.Назарбаев «Халықаралық «Түркістан» газеті Тәуелсіз Достастық елдерімен, шет мемлекеттермен әлеуметтік-экономикалық, рухани байланыстарымыздың нығая түсуіне өз үлестерін қосып, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастыққа ұйытқы болады» – деп сенім білдірген. Осы сенімге бүгінгі күнге дейін селкеу түсірмей, Қазақстанның халықаралық байланыстағы ұстанымын насихаттап, жаһандық саяси оқиғаларға қатысты салмақты талдау жасап келеді.
27 жыл бұрын шыққан «Түркістан» газетінен танымал тұлғалардың мақалаларын кездестіреміз. Атап айтар болсақ, академик Р.Бердібаевтың, абайтанудың негізін қалаған ғалым Қайым Мұхамедханұлы, мемлекет қайраткерлері, этнограф Ө.Жәнібеков, филология ғылымдарының докторы, профессор М.Жолдасбеков, тарихшы ғалым Қ.Салғараұлы, Ұлттық археология мектебінің негізін қалаушы ғалым Ә.Марғұлан, сондай-ақ Т.Дайрабай, Д.Әшімханұлы, Қ.Исабай сынды публицистердің мақалалары жарық көріп тұрған.
28 қаңтар күні Ұлттық академиялық кітапханада газеттің таңдамалы топтамасының тұсаукесері өтті. Мерзімді баспасөз тарихында таңдамалы топтама шығару – бұрыннан бар дәстүр. Алайда «Түркістан» газетінің жинағында мемлекеттік тіл, дін, діл, тарих, әдет-ғұрып, салт-сана, көрнекті тұлғалар, түркі халықтары арасындағы байланыс мәселелерін көтерген таңдаулы мақалалар берілген. Ол мақалалардың авторлары басылымның алғашқы нөмірінен араласқан танымал тұлғалар мен редакцияда қызмет еткен журналистер.
Біздің айтпағымыз, халықаралық «Түркістан» газетінің өзіндік бағыт-бағдары мен бет-бейнесі айқын. Газет ұлттық мәселеден бастап жаһандық саяси оқиғаларға дейін сараптама жасайды. Басылым тарихында Қ.Мұхамеджанов, Ш.Пәттеевтің, одан кейін екі жылға жуық газетке жетекшілік жасаған Ж.Шағатайдың басшылық қолтаңбасы мен игі бастамалары айқын көрініс тапқан. Аға буынның аманатын бүгінгі оқырманына жеткізу міндетін абыройымен атқарып келе жатқан бас редактор Қуат Әуесбай дәстүр сабақтастығын сақтай отырып, қоғамдағы өзекті мәселелерді өткір талдау, шетелдегі қандастар, халықаралық саяси оқиғалар, аймақтық қақтығыстарға тиянақты талдау жасап келеді. Газеттің онлайн нұсқасы мен цифрлық мұрағатын қалыптастыру жұмысы жолға қойылған.
Басылымның соңғы жылдардағы ең басты жетістігі – тақырыптық және жанрлық түрлендіруге, сәтті дизайнға мән беруі дер едік. Кез келген басылымның аудиторияға өтімділігі соның сыртқы дизайнына тікелей байланысты. Бұл туралы қазақ журналистикасындағы редакторлық шеберлігімен есте қалған Сейдахмет Бердіқұловтың «Макет – газеттің киімі, ал қолыңа іліккен кез келген киімді талғамсыз үстіңе жапсыра салмайсың ғой. Демек, газет безендіру де – үлкен өнер. Орнымен қолданылған түймедей штрих, оймақтай детальдің ойнап кететінін әрдайым ескерген жөн. Жазғаның жарқырап шықсын, оқушысын адаспай тапсын десең, макетке мән бер. Ол – айнаң...» деген пікірі бүгінгі бас редактордың негізгі ұстанымына айналған. «Түркістан» газетінің дизайн жасаудағы озық идеяларын оқырман да жоғары бағалап отыр. Оның дәлелі газетке жазылушылар саны мен ресми сайттағы күнделікті қаралымның 15-20 мыңға жетуі дер едік.
Газеттің бастамасымен 1994 жылдан бері түркітілдес халықтар туралы мақалалар жарияланып келеді. Мәселен, Ә.Жұмабайдың «Жібек елі – тұт елі», Б.Айсыновтың «Түркі және Түркістан», Катане Вероның «Ғағауыздар»,
К.Мұсаұлының «Қарашай мен балқарлар» мақалаларында оқырманға тіпті ғылыми ізденістерге азық боларлық танымдық деректер молынан кездеседі.
«Түркістан» газетіндегі түркі тілдес халықтар тарихына қатысты жазылған академик Р.Бердібайдың «Саха деген халық бар» атты мақаласында Азия құрлығының солтүстік-шығыс аймағындағы Якутияның әдебиеті, тілі мен мәдениеті туралы ой өрбітеді. Академик «бүгінгі якут әдебиеті өскелең, жетілген әдебиеттер қатарында. Якутия жазушыларының құрамы қомақты. Бұл әдебиетте қазақ оқушысын қызықтырар шығармалар баршы-лық», – деп пікір білдіреді.
Ғалым Р.Бердібайдың «Қарақалпақ халқын таңығыңыз келсе... әуелі оның ауыз әдебиетіне зер салып, ой жүгіртіңіз» атты мақаласы жарияланған. Онда қарақалпақтың 20 томдық фольклор шығармаларына талдау жасалған. Автор: «Қалақалпақ пен қазақтың тегі мен тағдыры ғана емес, күллі ақындық, шешендік өнер жүйесі, тілдік өлең кестесі, теңеме, баламалары, ой толғамдары, шалқыған биік поэтикалық мәдениеті егіз екенін» айтыс мәтіндерін салыстыра отырып дәлелдейді.
Тағы бір айта кетерлігі – шетелдегі қандастар туралы ақпарат беру басылымның берік ұстанымына айналған. Қазіргі таңда әлемнің әр түкпіріндегі алпауыт компаниялар мен жауапты қызметтерде жүрген қазақ жастары туралы мақалалар жазу жақсы дәстүрге айналып келеді. Мәселен, Кембридж университетінің докторанты әрі оқытушысы Диана Құдайбергенова, Huawei компаниясында жұмыс істейтін Дастан Жәнібек, халықаралық арбитраж сотының судьясы Гүлнұр Нұркеева, Канада үкіметінің сыртқы істер министрлігінің сауда жөніндегі кеңесші қызметін атқаратын Нұргүл, Германияның Мюнхен қаласында тұратын өнерпаз, «Құлагер» пьесасын қойған Гүзел Жамықан, сондай-ақ кикбоксингтен әлем чемпионы Ясемин Қарабазар, бокстан Иран ұлттық құрамасының мүшесі Абдулхаким Бектұр, әлемнің 35 елінде 85 кеңсесі, 56 мың қызметкері бар Facebook компаниясында істейтін Арғынбек Шегебай, Испания астанасы Мадридте орналасқан Amazon компаниясының кеңсесінің бағдарлама жасақтаушысы Дара Түменбаева және т.б.
Аталған қандастардың өмір жолы мен жетістіктері бүгінгі қазақ жастарының тұлғалық жетілуіне үлкен септігін тигізері сөзсіз.
Ұлттық журналистика тарихында ғана емес, ел шежіресінде есімі ерекше аталатын тұлға Балғабек Қыдырбекұлы «Социалистік Қазақстанға» редактор болған тұста «Газетті макет емес, мазмұн оқытады» деп, басылымның мазмұнын салмақты етуге барынша күш салған екен. Медиаменеджмент – шығармашылық ұжымды басқару ғана емес, өнімді өтімді етудің, тұрақты аудиторияны қалыптастыру және әрбір қызметкердің дамуындағы ізденістер мен озық идеяларды жүзеге асыратын сала. Ақпараттық нарықтағы медиаменеджментті зерттеумен бірге сол салада өзіндік тәжірибесін енгізіп жүрген бас редактор Қуат Әуесбай басылымның мазмұнына ерекше мән беретінін байқаймыз. Осы орайда өзіміз байқаған мәселелерді атап өткеніміз жөн. Біріншіден, газеттің талдамалы журналистикаға бет бұрғаны көңіл қуантады. Әсіресе, халықаралық саяси қатынастар, аймақтық қақтығыс проблемалары туралы сараптамалық материалдарды көпшілік қызыға оқиды деп ойлаймыз. Мәселен, Әсел Әнуарбектің «Әлемді алаңдатқан ахуал» атты тақырыппен АҚШ пен Иран арасындағы қақтығыс, Анар Лепесованың «Әбігер әлем» атты шолуында алпауыттар арасындағы арпалыс, саяси журналист Назгүл Кенжетайдың «Таулы Қарабақ: тамыры терең текетірес» атты мақалалар мен шолуларда журналистік позиция айқын көрінеді.
Екіншіден, газеттің жастар саясатына ерекше мән беріп, жастар мәселесін жүйелі жазуға ден қойғанын байқаймыз. Мұндай материалдарды кешегі өткен мәслихат және Мәжіліс депутаттарын сайлау кезіндегі басылым нөмірлерінен кездестіруге болады. Солардың ішінде ерекше атап өтуге лайықты Ділда Уәлибектің «Популизм – жастарды ұшпаққа шығаратын жол емес», «Қоғам нені қастар тұтса, құндылық сол», «Қоғамға өз пікірі жоқтар қауіпті» атты материалдарда жастардың қоғамдағы рөлі мен қызметіне байланысты тиянақты талдау жасалады. Сондай-ақ соңғы кездері жиі қайталанатын жалған ақпаратпен күресу, медиасауаттылық мәселесін де оқырманға нақты мысалдар арқылы жеткізген.
Үшіншіден, газет қандастар мәселесін алғашқы күннен бастап көтеріп келеді. Бұл орайда жоғарыда бірқатар мысалдарды келтірдік. Ең бастысы – қандастар мәселесі бүгінгі күні жаңа сипатта өрбігенін байқаймыз.
Отандық журналистиканың әлеуетін арттыруда халықаралық деңгейдегі мәселелерге араласу, алыс-жақын мемлекеттерге танымал ету – бүгінгі медиаменеджерлердің басты мақсаты. Ұлттық журналистика тарихында көрші елдерге газет-журнал таратқан қайраткерлер аз емес. Сондықтан да газет ұжымының алдында таралу ауқымын кеңейтуді белсенді ұйымдастыру міндеті тұр. Бұл міндетті абыроймен атқаруға шығармашылық ұжымның мүмкіндігі жетеді деген сенімдеміз.
Бір сөзбен айтқанда, «Түркістан» жеткен табыстар мұнымен шектеліп қалмақ емес. Басылым сапалы журналистиканың алдыңғы шебінде келеді. Сондықтан да газет ұжымына толағай табыс тілейміз.