Жер сырын толғаған жаратылыстанушы
Жер сырын толғаған жаратылыстанушы
Табиғаттың сұлу құшағында, жер жәннаты Жетісудың дала сырлары мен көркем суреттерін, көз сүйсіндірер, көңіл тебірентер қаншама алуан түр-түстері мен сан түрлі бояуларын көкейіне мықтап тоқыған, иісі қазаққа мәлім аңыз тұлға, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Нұрмолда Алдабергенов пен әнші ақын, айтыстың ақтаңгері, Қазақ КСР-інің халық ақыны Қалқа Жапсарбаевтың өнерлі, өнегелі ауылында туып-өскен, даңқты аталарының жолын ұстанған саналы, парасатты, ұлтжанды, қадірлі азаматтың бірегейі – екі мәрте Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, география ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының география және су қауіпсіздігі институтының директоры Ахметқал Медеу Рахметоллаұлы туралы сыр шертпекпін.
Өз басым Ахметқал мырзаны сонау 1985 жылдан бастап білемін. Көңіліміз жарасқан, дәм-тұзымыз араласқан, қызық-қуанышқа ортақтасқан көрші болдық. Мұраттаспыз. Алтын балық үйіріндей едік-ау! Археолог Кемел Ақышев, тарихшы Халел Арғынбаев, жазушы Дүкенбай Досжан, философ Ізбасар Ерғалиев, қоғам қайраткері Асылы Османқызы, химик Отанбек Алмабеков, әдебиеттанушы Бақытжан Майтанов және т.с.с. ел зиялыларымен бірге академияның үйінде тұрдық. Сұхбаттасу, әңгімелесу ерекше бір дәстүр еді.
Ахметқал өзінің еңбек жолында көптеген қиындықтар мен жетістіктерді өткеріп, талай көкейкесті күрделі мәселелерді шешіп, өзін білікті де білімді басшы ретінде де көрсете біліп 2001 жылдан қазірге уақытқа дейін «География және су қауіпсіздігі институты» АҚ Басқарма төрағасы қызметін атқарып отыр.
Академик Ахметқал Медеу – конструктивті география, тұрақты даму теориясы, геоақпараттық картография, қауіпті геодинамикалық процестерді басқару мен қатерлерді теориясы сияқты көп саланы меңгерген ірі ғалым-географ.
Ахметқал Рахметоллаұлының ғылыми қызығушылығы – қазіргі геоморфогенез, сейсмотектоника, табиғи қауіптер, су қауіпсіздігі, атластық және тақырыптық картографиялау, экология мәселелері және тағы басқалар.
География саласының дамуына қосқан еңбегі өте үлкен, солардың ішінде геоморфология саласында әртүрлі бағытты қамтитын кешенді зерттеу жасалды. Атақты танымал ғалым географ, геоморфолог, профессор Жандаев М.Ж. басшылығымен 1975 жылы әлі де геоморфологияның шешілмеген мәселелерінің бірі болып отырған, өзендерді ұстап қалу бойынша зерттеулер жасалды. Медоев Г. Ц. және Сәрсенов А. С. басшылықтарымен бірге жұмыс істеп, Қазақстанның геоморфологиясы бойынша фундаментальді еңбек жинақтау жүзеге асырылды. Нәтижесінде 1: 1 500 000 масштабтағы «Геоморфологическая карта Казахстана» мен оларға түсіндірме ретінде басқа авторлармен бірге «Рельеф Казахстана» (1991 ж.) деп аталатын екі кітаптан тұратын монография шықты. 2001-2003 жылдары «Карта современных рельефообразующих процессов», «Геоморфологическая карта Джунгарского Алатау», Қазақстан аумағын қамтыған «Карта современной динамики рельефа Северной Евразии (в пределах России и сопредельных стран)» атты карталар құрастырылып, қазіргі жер бедерін қалыптастыратын процестерді бөлу мен картографиялау принциптері жасалды. Сондай-ақ Іле Алатауы мен Іле-Балқаш аймағының жазық бөлігінің жер бедерін қалыптастырушы экзогенді процестердің карталар кешені құрастырылды.
Жаңа тектоника және сейсмология облысында қауіпті процестердің және де селдің қалыптасуына олардың қалай әсер ететіні бойынша зерттеу жүргізіп, бірлескен авторлықпен Жоңғар Алатауының жаңа тектоникасының (1982-1985 жж.) және де Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар таулары мен тау алды аудандарының карталары құрастырылды.
Көптеген жылдың ішінде Ахметқал Медеу қауіпті табиғи процестер бойынша да көп зерттеулер жасады. Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай және Тарбағатай таулары аймақтарындағы қауіпті процестерге (сел, жылжыма, опырылым) экспедициялық және камеральді зерттеулер жасап, селдің қалыптасу жағдайы мен Қазақстанның сел қауіпі бар аумақтарын типтеу бойынша карталар кешені жасалды. Осы карталардың негізінде бірлескен авторлықпен 1:1 000 000 масштабтағы «Карта фоновой оценки селеопасности территории Казахской ССР» еңбегі баспаға шығып 1986 жылы кандидаттық диссертациясын қорғады. Ахметқал Медеудің докторлық диссертациясы да осы селді зерттеудің жаңа бағытымен, яғни сел процестерін басқарудың ғылыми және қолданбалы негіздерін ұсынумен байланысты. Жасалған зерттеулердің нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс таулы және тауалды аудандары мен жекелеген сел жүретін өзен аңғарларының сел қауіп-қатері бар аймақтарының ұсақ, орта және ірі масштабтағы карталары құрастырылып, олар «Қазақстан Республикасының Ұлттық атласы» мен «Қазақстан Республикасының табиғи және техногендік қауіптер мен төтенше жағдайлардың қатерлері атласына» енгізілді.
Ахметқал Медеудің сел құбылыстарын зерттеулері ақылға қонымды қағиданы ұстана отырып анықталған және бағаланған сел қатерлерін басқаруды білдіретін, сел қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа парадигмасының негізінде жасалған. Қазіргі таңда бұл әртүрлі масштабтағы табиғи қауіптерді, соның ішінде бірінші кезекте сел құбылыстары бойынша зерттеу нәтижелері Қазақстанның селден қорғау шараларын ұйымдастыру тәжірибесіне кеңінен енгізілген.
Ахметқал Медеу өзі басқарып отырған «География және су қауіпсіздігі институты» мамандарымен бірге су ресурстары саласында да біраз зерттеулер жүргізіп, үлкен ғылыми еңбектер жасалды. Ахметқалдың басшылығымен және тікелей қатысуымен «Қазақстан-2050» Стратегиясы контекстінде Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігін қамтамасыз ету жайлы су қауіптерін анықтау, «ресурс» пен «сұранысты» басқаруды үйлестіретін жаңа парадигманы пайдалану арқылы су тапшылығын жоюдың фундаментальді жолдарын жасау негізінде ұлттық қауіпсіздіктің компоненті ретінде ерекше концепция жасалды. Осы жұмыстың нәтижесінде «Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление» атты 30 томдық монография баспаға шықты.
Ахметқал Медеудің басшылығымен су қауіпсіздігі саласын зерттеу барысында елімізді тұрақты сумен қамтамасыз ету мақсатында ірі пәнаралық ғылыми-техникалық бағдарламалар жасалды. 2009-2011 жылдары Қазақстанның табиғи су ресурстарын бағалау мен болжау (Оценка ресурсов и прогноз использования природных вод Казахстана в условиях антропогенно и климатически обусловленных изменений), 2013 жылы су ресурстарын басқару (Государственной программы управления водными ресурсами) 2014-2016 жылдары және 2015-2017 жылдары су қауіпсіздігі мен тұрақты сумен қамтамасыз етумен (Водная безопасность Республики Казахстан: геопространственная информационная система «Водные ресурсы Казахстана и их использование», Водная безопасность Республики Казахстан – стратегия устойчивого водообеспечения) байланысты зерттеу жұмыстары жасалса, 2018-2020 жылдары Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының трансшекаралық өзендерінің алабындағы 2050 жылға дейінгі уақытта климаттық өзгерістер мен шаруашылық қызметтер жағдайында халықты және экономиканы тұрақты сумен қамтамасыз етудің ғылыми-қолданбалы негізі қаланған үлкен жоба жасалды.
Бұл фундаментальді және қолданбалы зерттеулер нәтижелері су ресурстарын басқарудың Мемлекеттік бағдарламаларын жасауда, ҚХР мемлекетаралық су бөлісу бойынша келісімшарт жасау процестеріне, Қазақстан Республикасының су ресурстарын бөлудің көпжылдық сценарийлерін жоспарлауда және де Көксарай су қоймасының құрылысын жобалау мен салуда қолданылды.
Тақырыптық және атластық картография саласы бойынша жасау әдістемесі мен нәтижелері сәйкестендіріліп, ортақ бір мақсатқа біріктірілген картографиялық өнімнің жүйесі ретінде Қазақстан Республикасы атластық картографиясының тұжырымдамасы жасалды. Бұл тұжырымдама көп саланы қамтитын атластардың жиынтығы түрінде жүзеге асты: 3 томнан тұратын ұлттық (табиғат, қоғам, елдің экологиясы), салалық (төтенше жағдайлар), аймақтық (Маңғыстау және Атырау облыстары) атластар.
Атластық картография саласындағы фундаментальді зерттеулер тікелей Ахметқал Медеудің қатысуымен, басшылығымен жасалғандықтан 2013 жылы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлықты алса, 2019 жылы жоғарыда айтылып өткен су қауіпсіздігіне байланысты жасалған зерттеулердің нәтижесі де мемлекетпен жоғары бағаланып, институттың басқа да ғалымдарымен бірге ұжым басшысы Ахметқал Медеу екінші рет әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлықтың иегері болды.
Академик Ахметқал Медеудің негізгі зерттеу нәтижелері 200 ғылыми жұмыстарда жарияланған, соның ішінде 20 монография 4 атлас және 2 географиялық атаулар сөздігі бар.
Абай атамыз айтқандай, «Ұстазсыз шәкірт – тұл, шәкіртсіз ұстаз – тұл» деген қағиданы ұстанып география ғылымының тәжірибелі майталман маманы Ахметқал ұлағатты ұстаз ретінде де еңбек етіп, еліміздің ертеңі болатын жас ғалымдардың білімге құштарлығын арттырып, қолдау көрсетті. Ахметқалдың тікелей жетекшілік етуімен 5 докторлық және 13 кандидаттық диссертация қорғалды.
Ахметқал Медеу өз еңбек жолында тынбай жұмыс істеп, институттың дамуына үлкен еңбегі сіңген басшы. Институтты заман талабына сай дамыту мақсатында тұжырымдама ұсынып, «География институты» ЖШС негізінде жаңа ғылыми-зерттеу мекемесі «География және су қауіпсіздігі институты» акционерлік қоғамы құрылды.
Ахметқал Медеу ғылыми зерттеу жұмыстарымен қатар қоғамдық қызметтерге де (ЮНЕСКО бойынша ҚР ұлттық комитетінің халықаралық гидрологиялық бағдарламасы төрағасы, ғылым академиясының халықаралық ассоциациясының біріккен ғылыми кеңесінің жанындағы мүшесі, Қазақстан Қауіпсіздік кеңесінің сараптамалық кеңес мүшесі, QazaqGeography республикалық қоғамдық бірлестігінің Басқарма төрағасы, ҚР Үкіметінің жоғары ғылыми-техникалық комиссиясының мүшесі) белсене қатысып, білікті маман ретінде өз білімімен бөлісуде.
«Басшы бастай білсе, бұқара қостай біледі» деп халық айтқандай, өз ұжымын білікті басқарып отырған Ахметқал Медеу үлкен еңбексүйгіштігімен және ғылымға шексіз берілгендігімен ерекшеленетін адам. Тәжірибесі мол, іскер басшы.
Ахметқал Медеу – Қазақстанның геоморфология, су қауіпсіздігі және табиғи қауіптер саласының алдыңғы қатарлы ғалымы. Ахметқал Медеу – ғылым саласындағы беделі Қазақстан ғана емес, оның шегінде де мойындалған өзіндік орны бар ғалым.
Жеті белестің басына шыққан ғұлама географ, геоморфолог, су маманы Ахметқал Рахметоллаұлына шығармашылық шабыт, отбасылық бақыт, ұлы жұртымыз мекендеген ұлан-байтақ Жер-Анамыздың құт-берекесін тілеймін.
Серік Негимов,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
филология ғылымдарының докторы,
профессор