Жанарбек Ақби, альпинист: Гималайға бергісіз арман-шыңымды бағындырдым
Жанарбек Ақби, альпинист: Гималайға бергісіз арман-шыңымды бағындырдым
Жанарбек Ақби – альпинист, этнограф, шежіреші. Моңғолияның Баян-Өлгей аймағы Сақсай сұмынында туған. Еуразиядағы көптеген тау шыңдарын бағындырған альпинизмнің халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Моңғолияның ең биік тауы Алтай Бесбоғданың 4 374 метр биік шыңы Хүйтэнге 56 рет, Малчин шыңына 85 рет, Достық шыңына 12 рет табан тіреп, Моңғол елінің екінші биігі аталған 4 200 метр биік Цамбагарав шыңына 30-дан астам рет шыққан. Алтайдың мәңгі мұзтауы Мөнххайрхан, Сайыр, Цэнгэл-Хайрхан шыңдарын бірнеше мәрте, РФ Алтай Республикасының ең биігі – Белуха (Мұзтау) шыңын екі рет бағындырған. Сонымен қатар әлемдегі жеті биіктің бірі – Қап тауындағы теңіз деңгейінен 5 642 метр биіктікте орналасқан Эльбрус шыңына да із қалдырған.
– «Ұлытауға шықтың ба?» деген қазақта сөз бар ғой...
– Рас, Ұлытау киелі жер. Альпинистер тауға аласа яки биік деп қарамайды. Кейде таушылар аласа тауға оп-оңай шығамын деп мерт болған оқиғалар көп. Гималайға шыққаным сол болсын, Ұлытауға бір шықсам деп армандап жүрмін.
– Гималайға неге шықпадыңыз?
– Шыққым келді. Тибеттегі әлем шыңы – Гималайдан пайдалы бизнес істеп отырғандар бар. Қомақты қаржы беріп рұқсат алған соң барып шығуға болады. Сондықтан оған екінің бірі шыға бермейді. Кезінде шығуға бел будым. Сол кездегі бағамен Гималайға шығу үшін 70 мың АҚШ долларын төлеп рұқсат алатын еді, ол кезде менде ондай қаржы болмады. 2003 жылы Қазақстан «Ел арна» телеарнасының ұсынысымен «Сізді хабарға шығарайық, бәлкім, демеуші табылып қалар» деп тікелей хабарға шақырды. Бірақ қаржы табылмады. Қазір өкінбеймін. Есесіне көп қазақтарды тау спортына тарттым.
Қазақ ғаламторы жанданған кезде тауға шығудың денсаулыққа пайдасы туралы көп мағлұмат бердім. «Қазақ хандығының 550 жылдығына» орай «550 тауға шығу» жобасын 12 елдегі қазақтармен бірге сәтті ұйымдастырдым. Одан кейін «Тәуелсіздіктің 25 жылдығына» орай, бір жылда 25 тауға шығу жобасын бастап, әкімнен қарапайым малшыға дейін қатыстырдым. Бұл жобаны Қазақстан Ұлттық телеарнасының тілшісі Берік Көшербай мырза арнайы Баян-Өлгейге келіп, тікелей хабар таратты. Шетте жүрсек те, Қазақстан Тәуелсіздігіне қосқан үлесіміз ретінде, осындай тарту жасадық. Осыдан кейін қазақ жастарының тау спортына деген құлшынысы арта түсті. Міне, мен Гималайға бергісіз арман-шыңымды осылай бағындырдым!
– Жазушы Оралхан Бөкей жазған Мұзтауға шықтыңыз. Ең биік шыңынан не көрдіңіз?
– Көрдім! Бұл Мұзтау Қазақстанның шығысы, Ресейдің ең биік тауы – Белуха екі елдің шекара сызығы түйісетін тұста. Бір рет Ресей жағынан шықтым. Себебі тауға қолайлы жол Ресей жағында. Алайда ол күні қатты тұман болып, фотоға түсіре алмадым. Мұзтауды орыстар туризмнің көзіне жақсы айналдырды. Алтайдың бір биігі Ресейде қалғанын көріп, құз басында көңілім бір құлазыды.
Қазір орыс халқы әлем туризмімен бірігіп, ауқымды жұмыс істеп отыр. Белухаға келесі жолы туристерді ертіп, тағы да табан тіредім. Ол ежелгі найман мен керейдің түп қазығы болған киелі тау еді. Бірақ Мұзтауға шыққанда Алтай тауының ең биік шыңын бағындырдым деген сезім болған жоқ... Кейін Мұзтауға Қазақстан жағынан шығатын жолды іздеп көргім келді. Бәлкім, төте жолы табылса туризмнің әп-сәтте ошағына айландыруға болар еді. Бірақ бірлесіп жұмыс істейтін адам табылмады.
Қазақ еліндегі табысы мол тау туризмінің көбін орыс жігіттері иеленіп отыр. Бір байқағаным бұл туризм саласына қазақтар енді-енді қызыға бастаған сияқты. Менің арманым – қазақ өз биігінде тұрса деймін.
– Альпинистігіңізден өзге, тарих жайлы да айтарыңыз көп. Қазір не істеп жүрсіз?
– Баян-Өлгей аймағын орнатқан алғашқы басшы (әкім) Жеңісхан Дүзелбайұлына арнап, Өлгейдегі Орталық мұражайдың алдына мүсінін орнатысып, «Ғибратты ғұмыр» деген кітап жазып шығардым. Осы кітаптан кейін әлемнің көптеген еліне шашырап кеткен ағайындардың тарихи шежіресін толықтырып жаздым. Осы кезде әр жердегі қазыналы қарияларды тауып, өткен шежірені өзімізше талқылап, тарих жөніндегі түсінігім кеңейді.
Жас кезімде тауға көп шықтым. Өмірімнің мәні тау секілді сезілетін. Қазір жасымыз да келіп қалды. Тарихи этнографиялық кітап жазумен айналысқым келеді. Іздену, оқу үстіндемін. Өзіме-өзім жоспар жасап, күнде кітап оқып әр сауалға өзімше жауап іздеймін. Әрине, денсаулық болса әр сағат сайын тауға жүгіріп шыққым келеді. Тау деген шамаңа қарап шабатын спорт.
– Бүгінде қай тауға шықсам деп армандайсыз?
– Атамекен Қазақстан аумағындағы әр таудың биік яки аласасына қарамай, бәріне шыққым келеді. Кейде сол таулар шақырып тұрғандай болады. Содан болар түні бойы көз ілмей, дөңбекшіп шығамын.
– Атажұртқа айтарыңыз?
– Бұрын елге хат жазғанда, оның жауабы үш айдан соң келуші еді. Қазір Құдайға шүкір атажұрттағы жаңалықтар жүрегімнің соғысынан жылдам жетеді. Бәрін оқып, көріп отырамыз. Қазақстан шеттегі қазақ жастарын оқытумен жақсы айналысып жатыр. Бұл – өте құптарлық іс. Бірақ көш тоқырап қалды. Көші-қон қайта жанданады деген үміттемін. Қазақ жеріне көз алартып отырғандар баршылық. Қай мемлекеттің болсын, байлығы – адам. Материалдық құндылық емес. Сондықтан «Қазақстан» деп аты айтып тұрғандай, қазақтар сол елдің басты байлығы деп білемін...
Әңгімелескен
Бақытбек ҚАДЫР