Теріскей қайтсе қазақыланады?

Теріскей қайтсе қазақыланады?

Қазақ қоғамында шешілмеген екі түйткілді мәселе бар десек, соның біріншісі – тіл мәселесі. Қазіргі кезде еліміздің әр аймағындағы қазақ тілінің ахуалы да әртүрлі екені де анық байқалады. Соның ішінде, солтүстік өңірлердегі жағдай әлі де реттелмей отыр. Тілдің ала-құлалығы дүниетанымға тікелей әсер ететінін ескерсек, бұл мәселенің жолға қойылуы болашақ үшін де маңызды. Теріскейдегі тілдің жағдайы туралы сол өңірдің азаматтары, қоғам белсенділері Ақылбек Шаяхмет пен Руза Бейсенбайтегі пікірлерін білдірген еді. Руза БЕЙСЕНБАЙТЕГІ, қоғам белсендісі, тіл жанашыры: Мемлекеттік мекемелер біздің елде мемлекеттік тіл екеу деп түсінеді – Павлодар қаласында 7 қазақ мектебі, 12 орыс мектебі бар. Қалған 18-і аралас мектеп. Яғни орыс мек­тебі қазақ мектебінен бір жарым есе көп. Биыл барлық мектепте қазақша сыныптар ашылады деп айтты. Тек 1-сы­ныптар ғана ашылып жатыр. Бұл жерде бала саны 10-ға толса  ға­­на бір сыныптың ашылатыны та­ғы бар. Бізде орыстардың саны осыдан 5-6 жыл бұрын 36 пайыз болған, қа­зір әрине одан азайды. Сол кезде қа­зақтардың үлесі 51 пайыз бо­латын. Яғни қалай болғанда да, қа­зақ­тардың саны орыстардан көп. Сонда 36 пайыз орысқа бір жарым есе көп мектеп болып тұр. Баяғыда қы­зымды Павлодардың ана ба­сынан мына басына қазақ мектебіне қатынап оқыттым. Баласын қазақ­ша оқытқысы келген барлық ата-ана баласын солай тасыды. Өйткені 2000 жылдар шамасында қалада 2-3 қана қазақ мектебі болды. Қазақ ата-аналары сол кезде аузымызды аш­пайтынбыз, осыны мәселе етіп көтермейтінбіз. Бірақ баяғы жартас, сол жартас. Қазақ тіліндегі мек­теп­тер саны аз, ал орыс мектептері жы­пырлап толып тұр. Екібастұзда жал­ғыз қазақ қыздар гимназиясы бар еді, оны да жауып тынды. Ол тура­лы айтылды, шу болды, бірақ мен қайтадан ашылғанын естімедім, көрген жоқпын. Өңірдегі мемлекеттік мекеме­лер­де қазақ тілінде жауап беруге, сөйлеуге міндетті емеспін дейтін қыз­меткерлер көп. Былтыр Әділет де­партаментіндегі бір хатшы «По­чему вы у всех требуете казахский язык? Вы не знаете что, у нас в госу­дарственных органах все только на русском языке» деді. Қайда хабар­лассаңыз да орысша жауап бере­ді. Соңғы уақытта орысша қызмет көр­сететін мекемелер басшы­лары­ның қыр соңынан қалмай видеоға тү­сіріп, тіл жанашырлары жан-жақ­тан звондағаннан кейін биыл сәл қыбырлаған сияқты. Облыс әкімі Ә.Ысқақов қаң­тар­да қабылдауында болғанымда қазақ тілін қолға аламыз деген болатын. Бірақ өтірік алдады. Наурыз айында қабылдаймын деп қабылдамады. Жазда видеоүндеу жолдадым. Бірақ селт еткен ешкім жоқ. Әкімшілік жиналыстары мемлекеттік тілде өт­пейді, сосын мемлекеттік ісқа­ғаздары бізде тек қана аударманың кү­шімен отыр. Олардан статистика бойынша мәлімет сұрасаңыз, сізге «Іс қағаздарының 80-90 пайызы қа­зақ тілінде жүргізіледі» деп жауап бе­реді. Өткенде шенеуніктердің бірі ма­ған «Ісқағаздарын 100 пайыз қа­зақ тіліне өткіздік» деді. Менің «Қа­лай өттіңіздер?» деген сұрағыма: «Бұл енді екінші мәселе, басқа сұрақ. Бастысы өттік» деді. Бізде осындай мас­қара жағдай болып жатыр. Өтінішіме орыс тілінде жауап бе­ретін мемлекеттік мекемелерді сотқа беремін, сотқа берудің ал­дын­да жазған ескерту хат жазсам да жауап­ты орыс тілінде жазды. «Біздің мем­лекетте тек қана орыс тілі жү­ретін заң бар» дегенге саятын жауап келді. Мемлекеттік мекемелер біздің елде мемлекеттік тіл екеу деп ұғады. Конституция бойынша бізде орыс ті­лі­нің жалғыз жүруге құқы жоқ. Қа­зақстанда не қазақтілді құжат, не екі тілдегі құжат заңды. Бізде әкім Ә.Ысқақовтың қабылдауына жа­зылу үшін Нефедова деген қосу бө­лі­мінің бастығынан өтуің керек. Ол бір ауыз сөз қазақша білмейді. Егер ол әкімнің қабылдауына қазақша тү­сінбегендіктен сізді жазбай қойса, мәселеңіз шешілмейді деген сөз. Не­федова қазақша түсінбегендіктен сіз­ді қабылдамайды, яғни қазақ ті­лінің жолы жабық. Бірақ ол қазақ ті­лінде қабылдауға міндетті ғой. Павлодар қаласы әкімі ап­пара­ты­ның басшысы Қайыржан Оңға­ров бейбіт митинг өткізуге рұқсат сұрағаным үшін маған жүйке-пси­хиатриялық диспансерінен дәрі­гер­лер тобын шақыртқанын видеодан көрдіңіздер. Әкімшілікке кірсем мені итше талайтын. Қала әкімі Ер­жан Иманісләмге осыны айтсам, олай айтпаңыз, олар да адам дейді. «Не нужен нам ваш казахский» деген сөзі видеода жазылған. Сонда әкім мемлекеттік тілге қарсы адам­дар­ды қорғап отыр. Әкімшілікке кір­сең, «Женщина вы куда?» деп Ресей тілінде сұрайды. Мен орысша сөздерді тыңдамаймын, оларға қарамаймын, баратын кабинетіме тіке кете беремін. Сонда олар келіп мені жұлмалай бастайды, оған шы­дап тұра алмаған мен видеоға түсі­ре­мін. Ал солардың өзінен қазақша сұрасаң, саған жауап бермек түгілі көзінің қиығын да салмайды. Мен оларға қой сияқтымын, өйткені мен қазақша айтып тұрмын. Мен де дәл солай өздеріне істеймін. Қалалық әкімшілік қызметкері «Русский язык никто не отменял» де­ген болатын. Павлодарда Қ.Нүке­нов әкім болып тұрғанда мені тіл комиссиясының құрамына кіргізіп жіберген. Қазіргілер мені алып тас­тайын десе, алып тастай алмайды. Алып тастауға әрекеттенген де жоқ, өйткені олар менің тыныш қоймай­тынымды біледі. Сондай бір тілге қатысты комиссия отырысы кезінде менің қазақша қойған сұрағыма жауап бере алмаған қызметкерден «Мемлекеттік тілді білмей қалай жұ­мыс істейсіз?» деп сұрасам, әкім­дері ара түсіп «Сіз оларға тиіспеңіз. Оларға тиісуге құқығыңыз жоқ. Олар­дың орыс тілінде жұмыс жүр­гізуге толық құқығы бар» деді. Қа­ла­ның ә­кімшілігі қазақ тілін маңайы­на жолатқысы жоқ.

Дайындаған

Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ