Тіл тақырыбы 30 жыл мінберден түспеді
Тіл тақырыбы 30 жыл мінберден түспеді
Ел Тәуелсіздігінің басты нышанының бірі – оның мемлекеттік тілі. Ана тілі жоқ мемлекет ұлт болып ұйысып өмір сүре алмайды. Өйткені тіл тарихы ұлт тарихымен үндес. Әртүрлі кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихы тілінің тарихымен тығыз байланысты. Қол жеткізген тәуелсіздігіміздің арқасында қазақ тілінің болашағын қамтамасыз етіп, ана тіліміздің кең таралуына жағдай жасап, тіл білімі саласын жетілдіру Тәуелсіздік алған соң атқарылуы тиіс маңызды жұмыстар болатын. Осы орайда, Túrkistan халықаралық апталығы тәуелсіз ел атанғалы бергі 30 жыл ішінде қазақ тіл білімі, тіл ғылымы саласында қандай жұмыстар атқарылды, нендей мәселелер назардан тыс қалды және болашақта қазақ тілінің мәртебесін арттыруда қандай шаруалар атқарылуы тиіс деген үш сауалға сарапшылардың пікірін сұраған болатын.
Ерден ҚАЖЫБЕК,
ҰҒА корреспондент-мүшесі:
Тыңнан жазатын уақыт келді
– Қазір көп нәрсеге жаңадан қарауға мәжбүр болып отырмыз... Тілімізге, дінімізге, тарихымызға. Кезінде мүлде халық, ұлт, мемлекет ретінде жойылып кете жаздағанымызды енді ғана біліп, сезіне бастағандаймыз. Архивтері әлі күнге дейін жабық болса да, қолға түскен аз деректің өзі қорқынышты. Төбе шашың тік тұратын деректер ұшан-теңіз. Басты демографымыз Мақаш Тәтімов ағамызға сұрақ қойғанбыз: «Қазақтың жартысына жуығы аштықта қырылса және ұлтымыздың жартысына жақыны шетелде, шекарамыздың сыртында тұрып жатыр десек, онда елде қанша қазақ қалды? 1937 жылы қанша болдық және қанша болуымыз керек еді?»
Сонда Мәкең біраз үндемей отырып: «Сұрағыңды төтесінен қойыпсың. Сөзің орынды. Шындық керек болса, айтайын. Кеңес өкіметі қазақ жерін жергілікті халықтан толықтай босату үшін әрекеттің бәрін жасады. Мемлекеттік деңгейде, ресми саясат бойынша. Геноцидтің көкесі бізде іске асты. Үш дүркін қолдан жасалған ашаршылықтың көздеген мақсаты сол еді. Тек жеріміздің шалғайлығының арқасында, тау мен құмда, өзен-көл жағасында, жылы жерлерде азғантай жұрт аман қалдық. Кемінде он миллионнан асатын ел, бір-екінің әрі-бері жағында болдық қой...»
Діннен қол үзе жаздадық. Салафит-уахаббитке, басқа діндер мен дінсымақ ағымдарға ұрыну кең етек алуда. Сауатты молда аз. Молда деген сөздің өзі бұрынырақта жай оқығанды ғана емес, көзі ашық, білімі терең, бүгінгіше айтсақ, академик, профессор сияқты құрметті атау еді. Медреселер білім мен ғылымның ошағы еді. Біз Қожа Ахмет Ясауидің шын мәнінде кім екенін, қандай болғанын ұмытқан елміз. Ал Түркия, Иран, Мысыр, түркі тектес Кавказ елдері, Еділ бойы, мына тұрған көршіміз өзбектер, Солтүстік Үндістанның мұсылмандары Әзірет Сұлтанды күні бүгінге дейін пір тұтады, мыңдаған мүрит шәкірттерін ұлықтайды, дәріптейді, насихаттайды... Бір мысалмен, Түркияның атақты профессоры, Ахаңдардың (Ахмет Байтұрсынұлы) әріптесі Фуад Көпрүлузаде сөзімен дін мәселесін қысқа қайырып көрейн: Қожа Ахмет Ясауи болмаса, Түркия мемлекет ретінде және бүгінгі осман түріктері ұлт ретінде тұрақтамас еді. Осылай топшылаудың себебін біздің діндарларымыз түсіндіріп бере ала ма?
Ең қатты зардап шеккен сала немесе басқаша айтсақ, зұлматты тарихымыздың ең айқын көрініс тапқан жері туған тіліміз екені тіл мамандарына жақсы таныс. Кезінде Ахаң да, көптеген шетел тілші ғалымдары да әлемдегі жүзден астам түркі тілдері ішіндегі ең саф, таза, әуезді, ең көркем, ең бай қазақ тілі екенін талай рет мақтанышпен жазған еді. Александр Затаевич айтқандай, қазақ тілі әндей, музыкадай естілетін құбылыс еді. Профессор Серік Негимов дерегі бойынша, әуезділік қасиеті бойынша қазақ тілі дүниежүзілік рейтингте алтыншы орынға ие болған екен. Оның негізгі себебі, тіліміздің басты фонетика-фонологиялық, сөзжасамдық, фоносемантикалық үйлесімділік қасиетінде, сингармонизмде, өзара сәйкестікте. Кез келген дыбыс, мейлі ол дауысты не дауыссыз болсын, жуан-жіңішкелігіне немесе еріндік-езулігіне байланысты болсын, бір-бірімен әдемі үйлесімділігін, сәйкестігін, ұйқасын бұзбайтын болған. Ахмет Байтұрсынұлы кезінде «комиссар» деген сөзді қазақ дәл осылайша айнытпай айта алмайды, айтпайды да және айтуға тырысудың еш қисыны жоқ деп, кесіп айтқан. Айтса, өз тіліне икемдеп, өзгертіп айтады. Тілімізге енген бөкебай (пуховой), бата (фатиха), кереует (кровать) сияқты кірме сөздері «қазақтың шапанын киіп», төл сөзіміздей тілімізге еркін сіңіп кетті ғой. Кейін сырты да, іші де жат сөздерді еш өзгертпестен қабылдай бастадық. Институт, министр, президент, прокурор, университет, директор, вагон, вокзал деген он мыңдаған сөздер тіліміздің шырқын әбден бұзғанын бүгінгі тіл тұтынушымыз сезбейді де.
Керек болса, бізді тіліміздің ең негізгі құралы әрі іргетасы – әліпбиімізден толығымен айырған. Ахаңның 24 әріптік төтесі түркі сөзінің бүкіл бай дыбыстық жүйесін керемет дәлдікпен, ықшамдықпен әдемі бойына сыйғызған. Түркиядағы бауырымыз, профессор Әбдіуақап Қараның айтуы бойынша, Мұстафа Кемал Ататүріктің «Ахмет Байтұрсынұлы нұсқасымен таныс болған жағдайда, түрік тілін латын алфавитіне ешқашан ауысуына жол бермес едім» деген мағынада естелігі сақталған дейді. Бізді көшірді. Басында кириллицаға, сосын латынға, сосын қайта кириллицаға. Ешкім ақылдасқан да жоқ. Бұйрықпен, зорлықпен жасалған нәрсе. Соңғы рет латыннан кирилге ауыстырғанда, тіпті, әліпби жасау жұмысымен ешкім басын да ауыртпады. Амал нешік, орыс әліпбиіне қосымша таңбаларды «тыққылап», қазақ тілімен «үш қайнаса, сорпасы қосылмайтын» орыс дыбыстарды таңбалайтын әріптерді, бірін де қалдырмай «пайдаланып» келдік. Мысалы, неміс тілінде 42 дыбыс 26 таңбамен берілсе, біздер, керісінше, 26 дыбысымызды 42 әріппен таңбалап келдік. Ғылымда мұндайды нонсенс деп атайды, яғни ақылға сыймайтын нәрсе.
Қазақ тілінің, қыпшақ тобы тілдерінің басты фонологиялық ерекшеліктерінің бірі, біздер йақшы орнына жақсы, йер орнына жер, йігіт орнына жігіт дейміз. Ермакты қазақ Жармақ деп атаған, Егорқызы Марияны – Жағорқызы дейміз. Ал, қазір паспорттарымызда Ермек деген есімді Yermek [Йермек], қарапайым ел, ер деген сөздерді [ел], [ер] емес – [йел], [йер] деп айтатын болдық. Себебі, орыс тілінде е әрпі бір [е] дыбысын емес, екі дыбысты білдіретін дифтонг – я [йа], ё [йо], ю [йу] сияқты орыс е-сі [йе] деген дыбыс тіркесін білдіреді. Мұнда тұрған не бар деу мүмкін кейбіреулер... Иә, сырт қарағанда, ұсақ-түйек нәрсе болып көрінеді... Шынтуайтына келсек, ғасырлар бойы қалыптасқан басты дыбыстық ерекшелігімізден айырылудамыз...
Бір-ақ мысалмен бітірейін осы тақырыпты. Кирилге ауысқан соң қазақ халқы аттай он жеті (!!!) жыл ешбір емле-ережесіз орыс әліпбиі негізінде жазып-сызуға мәжбүр болды...
Грамматикамыздың да орыс тілінің үлгісімен пішілгені таңсық емес...
Тіл ғылымы, жалпы әдебиет, тарих, фәлсапа, шығыстану, өнертану сияқты гуманитарлық бағыт еліміз егемендік алған соң керемет дамып, алғы қатарға шыға бастады деп айтудан да аулақпыз. Керісінше, осы саланың дағдарыста болғаны үлкен мінберлерден ашық айтылуда.
Тек соңғы бірер жылдың ішінде, мемлекетіміз рухани жаңғыруға бет бұра бастағанның және отандық ғылымды «қалдық принципі» бойынша қаржыландырудан бас тартып, еселеп көңіл бөле бастағанының арқасында жүйелі жоспарлар мен бағдарламалы мақсаттар енді ғана қолға алына бастағанға ұқсайды...
Жоғарыда айтқандарымның бәрін ауызды қу шөппен сүрту деп қабылдамауыңызды өтінемін. Қиындықтарға қарамастан «Академиялық грамматика», он томдық түсіндірме сөздік, әдебиетшілер жүз томдық фольклор жинағы сықылды ірі жобаларды еңсерді. Дегенмен кең ауқымда, жан-жақты және тұрақты ғылыми-зерттеу жұмыстарды жүргізу мүмкіндігі, қайталап айтайын, енді ғана туып отыр.
Тіл дегенде бірінші Ахаңды және Ахмет Байтұрсынұлы мектебін ауызға алғанымыз жөн. Бүгінгі тілші ғалымдарымыз, қазақ тілінің оқытушылары мен әдіскерлері Елдес Омарұлы, Телжан Шонанұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Халел Досмұхаметұлы, Қажым Басымұлы, Абдолла Байтасұлы, Мұхтар Мырзаұлы, Молдағали Жолдыбай, Шамғали Сарыбай, Ғали Бегалиұлы, Нәзипа Құлжан еңбектерін жақсы біле ме, күнделікті жұмысында оларды пайдалана ма, дәрістеріне қосып, көтерген мәселелерін, ашқан жаңалықтарын әрі қарай жалғастырып жатыр ма?
Ахмет Байтұрсынұлының өзіне келсек, КСРО-ның белді академик түркітанушылары Александр Николаевич Самойлович, Андрей Николаевич Кононов, Николай Александрович Баскаков сияқты ғұлама ғалымдар Ахаңды ұстаз санағанын білеміз бе?
Тағы бір керемет деректі айтайын. 1917 жылы Әлихан Бөкейханов басқарған, Ахаң үкімет мүшесі болған Алаш автономиясы құрылады. Көп ұзамай 1919-1920 жылдары большевиктер оны күшпен жояды. Айналдырған екі жылдан кейін аспанға туын желбіреткен жаңа «Түркия» мемлекетінің жалауы және сол біздің Алаш республикамыздың ресми байрағының арасында ешбір айырмашылық жоқ екенін білесіз бе? Түркия мемлекетінің мемлекеттік идеологиясының негізін қалаған татар Юсуф Акчура, түрік Зия Көкалып, башқұрт Зәки Тоған – бірі Ахаңның жақсы әріптесі, бірі дарынды шәкірті екенін білесіз бе?
Сөзімді тәмамдайын. Аз жұмыс істелген жоқ. Бірақ зерттеуді талап ететін тақырып, қордаланып қалған проблемалар, кезек күттірмейтін мәселелер шаш-етектен екенін ұмытпайық. Мемлекет басшысы ұлттық мүддеге сай тарихымыздың жазылмағанын ашық айтқанын, «жаңа ғылыми ұстанымдар мен жаңалықтардың негізінде тыңнан жазатын уақыт әлдеқашан келді» дегенін басшылыққа алатын кез енді келді деп есептеймін.