Қазақ әдебиетінде ілгерілеушілік те, іркіліс те бар

Қазақ әдебиетінде ілгерілеушілік те, іркіліс те бар

Әдебиеттің қоғамдағы рөлі ерекше. Ол әрдайым заман өзгерістерін ұғындырып, адам санасын тәрбиелеп отырады. Ұлттық ақыл-ойдың азат­тық алғанына 30 жылдан асқанда осы кезең ішінде сөз өнерін­де «Неге қол жетті, не жасалмады және бо­ла­шақ­та оның дамуы қалай болады?» деген сұраққа жауап іздеу – заң­ды нәрсе. Біз осы тарапта айтары бар үш қаламгерге сауал қойып, жауабын тыңдап көрдік. Бегабат ҰЗАҚОВ, жазушы, әдебиетші: Жаңа дәуір әдебиетінен күткеніміз көп еді... – Ұзақ уақыт қараңғыда отыр­ған адамды бірден жарыққа шы­ғар­са, сәулеге шағылысып, көзі ашыл­май­ды дейді ғой. Меніңше, үнемі ойын­да жүрсе де, аяқ астынан кел­ген еркіндікке тосырқап қалған қа­лам­герлердің халі де соған ұқсас бол­ған секілді. Ал келді азаттық, ойың­ды күлбілтелемей ашық айт, қа­зыл­май қалған тақырып, жазылмай келген сыр болса ақтар деген дәуір талабының үдесінен шығу оңай болмады. Тарихи шындықтар ашылды, публицистика көптің кө­кейін­де жүрген сан проблеманың қоя­сын ақтарды. Жұрт енді көркем шы­ғарманы былай қойып, деректі нәр­селерді, тарихи-танымдық туын­дыларды көп оқитын болды. Өйт­кені 70 жылдық ақпараттық аштық руханияттың әбден өзегін тал­дырған-ды. Бұрынғы кезде сыншылар ха­лықшыл сипаты бар шығар­ма­лардың астарын ашуға жүрек­сіне­тін. Өйткені қатал идеология өзі­не ұнамаған шығарма иесінің ба­сына тура әңгіртаяқ ойнататын. Ал енді тәуелсіздік кезеңінде әде­биеттегі болып жатқан үдерістер­мен халықты таныстырып, көзін ашып отыруы тиіс әдеби сын өзінің әділдік принципінен ауытқып, туын­дыларды талдап-тексерудің ор­нына не асыра мақтап, не жер­мен-жексен қылып жамандауға ма­­шықтанып, ағартушылық сипа­ты­нан айырылды. Өтпелі кезеңнің ала­са­пыра­ны онсыз да бағасы түскен көр­кем әдебиетке деген қызығушы­лықты күйретті. Тәуелсіздіктің ал­ғашқы он жылында ел эко­но­ми­касын­да өсудің тым баяулап қалуы жұрт­тың көбіне ала дорба арқа­ла­тып, жанбағыстың жолына шы­ға­рып жіберді. Осындай кезеңде әде­биет те тұралап қалды. Әсіресе, про­заиктер заманға бейімделе ал­май, біраз тосырқап жүрді. Де­ген­мен ел еркіндігін алған 30 жылдың жартысынан бері қарай мемлекет­тің жағдайы дұрысталып, мемле­кет­тік тапсырыспен мың, екі мың данамен болса да кітаптар шыға ба­стады. Қазір бес мың тиражбен шы­ғып, мемлекеттік кітапхана­лар­ға таратылуда. Шынын айту керек, тәуел­сіздік кезеңінде әдебиет қай­та түлеп, елдің ойында жүрген та­қырыптарды қопара зерттеп, үл­кен серпіліс туғызуы керек еді. Бі­рақ бір кездегі айтарын астарына жа­сырған, шартты түрде «қарсылық әде­биеті» деп аталатын әдебиеттің жал­ғаспай қалуы, ұлттың санасын оя­тар үлкен шындықтардың көр­кем оймен берілмеуі қазақ әде­бие­тін, оның ішінде проза жанрының бағын байлаған секілді. Әдебиет рухани сананы қа­лып­тастырып, адам ойын да­мытатын, сол арқылы тұтас халықтың интеллектуалдық деңгейін көтеретін құдірет. Бірақ түрлі се­беп­термен өз миссиясын ойдағы­дай орындай алмай келе жатқан бүгінгі қазақ әдебиеті әлі күнге өткен ғасыр классиктері жасап кет­кен концепциядан ұзай қойған жоқ. Әрине, қазір де ұлттық әде­биет­тің табысы дерліктей шы­ғар­малар аз да болса бар, бірақ олар халыққа түгел жетті ме? Олар­дың сыр-сипатын талдап түсін­діре­тін білікті сын болмағасын жұрт әде­биетте ненің мықты, ненің жаңа­шыл, ненің халтура екенін айыра алмайтын күйге түспегенде қай­теді? Тәуелсіздік кезеңі әдебиетінің ал­дында тұрған үлкен мін­дет – рухани деколонизация жүр­гі­зіп, санамызды ұлттық болмы­сы­мызғ­а жат нәрселерден тазартып, идея­лық жақтан ұлтты біріктіруші құ­діретке айналуы керек еді, бірақ ол үдеріс жүзеге аспай қалды...