Қазақ киносына не жетпейді, қаржы ма, қабілет пе?

Қазақ киносына не жетпейді, қаржы ма, қабілет пе?

Бүгінгі қазақ руханиятында бас ауыртатын екі мәселе болса, бірі – қазақ киносы шығар. Себебі кино өнер ға­на емес, бизнес, үлкен идеология! Оған көп мысал ізде­мей-ақ АҚШ-тың әйгілі киноиндустрия орталығы Hollywood-ты айтсақ та жеткілікті шығар. Ол тек кино шы­ғара­тын емес, кино арқылы Американың ұстанымдары мен саясатын әлемге таратып отырған орталық. Сол сияқ­ты өнімдерін бүкіл әлемде көрсету арқылы үлкен қаржы тауып отырған мекеме. Демек, отандық киноның дамуы жайында ойлануымыз керек. Бұл орайда қазақ киносы тура­лы не айтуға болады? 1934 жылы Алматы кинохроника студиясы ашылды. 1937 жылы Ленфильмде Алматы ки­нохроника студиясы кинематографистерімен бірге «Амангелді» атты көркем фильмі түсіріліп (сценарий ав­торлары: Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлин, Всеволод Ива­нов, қоюшы режиссеры: Мойсей Левин, операторы: Хечо Назарьянц), 1938 жылы экранға шықты. Ол – Қа­зақстан тақырыбындағы алғашқы дыбысты фильм бола­тын. Онда қазақтың атақты актерлары ойнаса да, фильмді ле­нинградтықтар түсіргендіктен оны ұлттық киномыздың ба­сы деп айта алмаймыз. 1944 жылғы 25 қаңтарда Алматы ки­нос­тудиясының аты Алматы көркем және хро­никалық фильмдер студиясы деп өзгер­тілді. 1945-1952 жылдар аралығында осы сту­дияда «Абай әндері», «Жамбыл», «Алтын кер­ней» секілді фильмдер түсірілді. Қазақ ки­носының бастауы ретінде осыларды атау­ға болады. Кеңестік дәуірде елімізде кино тү­сіру­дің қандай болғанын білеміз. Біз үшін барлық мәселе Мәскеуде шешілетін ке­­зең­де өз еркімізше кино жасау мүмкіндігі бол­мағаны белгілі еді. Дегенмен сол кездің өзін­­де қазақ киногерлері «Қыз Жібек», «Ата­ман­ның ақыры», «Транссібір экспресі», «Ана ту­­ралы аңыз», «Ел басына күн туса», «Та­қия­лы періште», «Менің атым – Қожа», «Ал­па­мыс мектепке барады» секілді шедеврлер жа­­сай алды. Бұлар, әрине, қазақ киносының ке­ре­гесін жайып, шаңырағын көтеріп, уы­ғын шанышқан аға буынның жұмыстары. Одан кейін өткен ғасырдың 80-жыл­дары­нан бастап КСРО-дағы демократиялық жаңа­­ру кезеңінде еліміздің көркем фи­льм­дер саласына «жаңа толқын» өкілдері келіп, өз­дерінің эстетикалық талғамына сай ки­но­лар жасады. Бұл кезең туралы айтқанда, Қ.Салықовтың «Балкон» (1988), Р.Нұғма­нов­тың «Ине» (1988), С.Апрымовтың «Қиян» (1989), Т.Теменовтің «Адамдар арасындағы бөл­тірік» (1988), А.Әмірқұловтың «Оты­рар­дың күйреуі» (1991), Ә.Қарақұловтың «Әзә­зіл қыз» (1991), Е.Шынарбаевтың «Сұр ұш­бұрыш­тағы орын» (1993), С.Нарымбетовтің «Кө­зімнің қарасы» (1994), т.б. фильмдері еске түседі. Бұл кинолардың біразы шетел­дер­де көрсетіліп, жүлделерге де ие болды. Қ­а­лай дегенде де «жаңа толқын» өкілдері елі­мізден тысқары жерлерге қазақ киносы де­ген киноның бар екенін таныта алды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі жер­де қазақстандықтар әлемнің үздік ки­ноларын еркін көруге мүмкіндік алып, өз­дері танысқан тарихи, экшн, фантас­ти­ка­лық, комедиялық, авторлық фильмдерден танып-білгенін отандық кинолардан іздей бастауы киноға деген сұранысқа, түсінікке де өзгеріс енгізді. Мұның дұрыс та, теріс те жағы бар. Әрине, өзге елдің киногерлерінің кино түсіру тәсілінен, ерекшелігінен үйрену қажет болар, бірақ әр ұлттың өз болмысы болатыны секілді ұлттық киноның да өз дәстүрі, даму заңдылығы болады. Дегенмен көрермендердің талап-тілегін ескерген қа­зақ кино өнері де заманауи кинодағы үр­дістерді пайдаланып, фильмдер жасай бастады. Бұл орайда 2005 жылы шыққан «Көш­пенділер» (режиссерлері Сергей Бод­ров, Талғат Теменов, Иван Пассер. Сценарий ав­торы Рустам Ибрагимбеков, операторы Дан Лаустсен, Уэли Стайгер), 2007 жылы шық­қан «Рэкетир» (режиссері Ақан Сатаев), 2009 жылы шыққан «Сіз кімсіз, Ка мырза?» (ре­жиссері Қуат Ахметов, сценарий автор­лары Ермек Тұрсынов, Қуат Ахметов, операторы Александр Рубанов), «Прыжок Афалины» (режиссері Эльдар Оразбаев, сценарисі Әділбек Жақсыбеков, операторы Болат Сүлеев), «Келін» (режиссері, сценарий авторы Ермек Тұрсынов, операторы Мұрат Әлиев), 2011 жылы шыққан «Жаужүрек мың бала» (режиссері Ақан Сатаев, сценарий авторлары Жайық Сыздықов, Мұхамед Мамырбаев, Тимур Жақсылықов, операторы Хасан Қыдыралиев), 2012 жылы шыққан «Шал» (режиссері, сценарий ав­торы Ермек Тұрсынов, операторы Мұрат Әлиев) секілді фильмдерді атауға болады. Бұ­лардың арасында елдің ықыласына бө­лен­гендері де, жұртты наразы қылғандары да, көрсетілім жөнінен кассалық фильмге айналғандары да бар. Қалайда, тәуелсіз­дік­тен бергі жерде қазақ киносында қозғалыс, сер­піліс, ізденіс пайда болды. Тек олардың жұртқа әсер етуі жөнінде пікір әртүрлі. Әрине, біздің киноларымыздың ішін­де сапасы жақсы, ойы терең, реж­ис­сер­лік шешімдері сәтті шыққан фильмдер жоқ емес, алайда олардың кейбіріне қазақ кө­рермендері моральдық тұрғыдан қарап қа­былдай алмай жатады. Сол сияқты тари­хи шығармалардан тура кітаптағыдай сю­жет талап етіп жататын кездеріміз де бар. Тіп­ті, киноның бюджетіне кеткен қара­жатты ақтамайды, ұлт тарихына қатысты фильмдердің сапасы жоқ, киноларымызды ұлттық идеологияға қызмет етпейді, қа­зақ­ша сериалдарды қызықты, қызықты емес деп өзіміз толық білмейтін салаға да тө­ре­лік айтып жатамыз. «Халықтың көбі ки­ноны түсіне бермейді. Интеллектуалдық, ав­торлық, эстетикалық, рухани терең дү­ниелерді түсіне бермейді. Өйткені біздің са­намызды «кино тек ойын-сауықтық нәр­се» деген түсінік матап тастаған. Кино, ме­ніңше үшке бөлінеді, ол – идеологиялық ки­но, ойын-сауықтық кино және авторлық-ин­теллектуалдық кино», – депті бір сұхба­тын­да жас режиссер Елзат Ескендір. Соған қарағанда, біздің елде кино туралы айта­тын­дардың көбі нақты мәселе жайында те­рең біле бермейтін секілді. Алайда, киногерлердің бәрін сүттен ақ, судан таза деуге де келе бермес. Мә­селен, елімізде көп көрілді деген ки­но­лар­дың соншалықты керемет емесін біле­міз. Себебі оны түсіргендер о баста ақша табу­ды мақсат еткен. Бұл орайда, Нұрлан Қоян­баевтың фильмдерінің көрсеткіші қы­зық: өткен жылғы дерек бойынша «Бизнес по-казахски в Африке» киносы – 772 386 445 теңге, «Бизнес по-казахски в Америке» киносы  – 581 000 000 теңге, ал «Бизнес по-ка­­захски в Корее» киносы 1 008 552 674 тең­ге қаражат тапқан. Бұл қаржылық жағы­нан алғанда аталған фильмдер продюссері үшін үлкен жетістік. Бірақ оның рухания­ты­мызға пайдасы қандай?.. Осы арада заңды бір сұрақ туады: қа­зақ көрермендері қазақ тари­хы­на қатысты кинолар аз» деп жиі шағынады, бірақ неге шыққан киноларды көріп фильм­нің табыс табуына көмектеспейді? Рас қой, егер шынымен өз киномызды да­мыт­қымыз келсе, неге оның көрсетілімі прайм-таймның уақытына қойылуын талап етіп, бәріміз барып көрмейміз?.. Жалпы, біздің елімізде кино сала­сы­ның ойдағыдай дамуына кеселін тигізетін нәрсе жемқорлық пен ұрлық емес пе екен деп ойлайсың. Киноны дамытуға деп мемлекет ажыратқан қаржыны бөлуде ала­қолдық бары жөнінде киноның айна­ласында жүргендер жиі айтып жатады, сон­дай-ақ, арнайы мамандардан құралған ко­миссияның сүзгісінен өткен сценарийлер же­ме-жемге келгенде қабылданбай қалады екен. Демек, сценарийлерді сараптан өт­кізетіндер әділдік жасамайтыны бір мәселе бол­са, продюссерлік жасайтын тұлғалар ки­ноға ажыратылған қаржыны талан-та­раж қылып, қолдан туғызылған қаржы тап­шылығынан киноның сапасыз бола­тыны екінші мәселе деп болжам жасауға болады. Кейінгі кезде «Қазақфильмге» қа­тыс­ты даулардың жиілеуі нені білді­реді? Мәселен, қазақ киносын жасауға бө­лінген қаржының бүкіл жабдығы бар «Қа­зақфильмге» берілуі азайып, керісінше, ки­но түсіруге қажетті керек-жарақтың бә­рін жалға алатын жекеменшік студияларға көбірек ақша бөлініп жатқаны отандық БАҚ-тарда оқта-текте сөз болып қалып жүр. Бұл жайында қазақ киносына қатысы бар белгілі тұлғалар өткен жылы 31 те­леарнадан берілген «Неге?» ток-шоуында жан-жақты талқылап, ойларын ашық айт­қан-ды. Сонда Мемлекеттік сыйлықтың ие­гері, танымал театр және кино актері Тұң­­ғышбай Жаманқұлов: «Ұлттық құн­ды­лықтарды айтатын жағдайы бар ма? Оны ешкім қарамайды. Министрге барады да, «мен мынаны түсіремін, мұнша ақша бер, мы­на сомасын қайтарамын» дейді. Сосын ақ­ша береді. Бизнес болған жерде ұрлық та бар», – деп кино айналасы жемқорлықтан ада емес екенін ашық айтса, «Қазақфильм» ки­ностудиясында бір жылға жуық продюс­сер болған Қанат Төребай: «Қазақфильм» ки­ноны қолдау орталығына 70 сценарий ұсын­ды. Олар соңғы 10 жылда жиналған сце­нарийлер. Он жыл бойы соны жинап жүр­ген кім? Арман Асенов те, мен де «Қа­зақ­фильмге» қызметке былтыр қыркүйек айында келдік. Біз жұмысқа кіріскен бойда толассыз тексеріс жүрді, сосын карантин басталды. Жұмыс істейтін уақыт болмады. Байқау жарияланды, біз редакциялық коллегияда не барын қарадық. Сөйтсек, ке­зінде студия сатып алған 70 сценарий жа­тыр екен. Соны ұсындық. Оны жинаған біз емеспіз, оны бірнеше жыл бойы сол редак­ция­лық коллегияны басқарған Бекболат Ше­керов жинаған. Қазір сол жігіт сарап­тама кеңесінде мүше болып отырып, ке­зінде өзі қабылдаған сценарийлерді құла­тып, сосын сұхбат беріп, бізді сынап жүр», – деп «Ұлттық киноны қолдау орталығы­ның» кинос­ценарийлерді дұрыс қабылдамайтынын сынады. Бұл бүгінгі қазақ киносының дамуына кесірін тигізетін жайлардың көп екенін меңзейтіндей. Жалпы айта берсек әңгіме көп, бірақ сырт­тан тон піше беру де дұрыс емес. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дей­ді оңтүстігіміздегі көрші елдің халқы. Сон­дықтан көкейдегі көп сұрақтың жауа­бын мамандардан естіген дұрыс шығар. Қырғыз, Өзбекпен салыстырып, бізде киноға бөлінген қаржыға үркудің жөні жоқ Данияр САЛАМАТ, кинорежиссер: – Қазақ кино­сын­да даму жоқ деу ар­тық сөз болар. Тек оның таралуы мен елге сіңіп, ру­ха­ни әлемді байы­ту­ға кедергілер бар. Мә­селен, біздің қо­ғам қазақтілді және орыстілді болып екі ла­герьге бөлініп алған. Сосын халықтың қа­зақ әдебиеті туралы пікірлері қа­лып­тас­қандай, қазақ киносы жайында ойы орныға қой­маған. Содан кейін киноларында ұлт­тық бояу қанық, қазақ болмысы жарқырап тұ­ратын Шәкен Айманов, Мәжит Бегалин, Аб­долла Қарсақбаев, Сұлтан Қожықов се­кілді режиссерлер дүниеден өтіп кеткен соң киномызды халықпен жалғап тұрған ру­хани арқау үзіліп қалды. Олардың орнын бас­қан толқын өкілдерінің басым көпшілігі қа­лада туған, асфальтта өскен, қазақ бол­мысына терең бойлай алмайтындар болды. Өйт­кені Мәскеудегі кино оқуына негізінен қалада өскендердің ғана қолы жететін. Оларға қазақ әдебиеті арқылы рухани әлемі қалыптасқан кейіпкерлер жат еді. (Әрине, қазақтың әдебиетін де, мәдениетін де терең білетін, сондықтан ұлтқа жақын кинолар түсіріп жүрген Сатыбалды Нарымбетов секілді бірді-екілі талантты режиссерлер жоқ емес, сондықтан менің пікірім олардан басқа киногерлерге айтылып отыр). Жаңа айттым ғой, киногерлер де, көрермен де екіге бөлінген деп. Орыс­тілді ресжиссерлер шетелден көргенін өз туындыларына тықпалап, көрермендер шет­елдің киноларын көре бергендіктен олар сондағы нәрселерді қазақ киносынан іздеп, ұлттық киноға жатырқай қарайды. Ал қазақтілді көрермен ұлттық тұрғыда ой­лап, кино түсіретін режиссерлер аз бол­ғандықтан киномыздан өзіне керекті нәр­сені ала алмайды. Тарихи фильмдер керек деп жатамыз ғой, оны түсіріп жүргендер ұлт та­ри­хын, өзі түсіретін кезеңнің тұрмыс-сал­тын білмегендіктен тарихи киноны ертегі фор­масына әкеледі. Мысалы, «Көшпенділер» мен «Жаужүрек мың бала» фильмдерінде ер­тегілік сипат басым екені айқын көрініп тұр. Ал бүгінгі көрерменге тарих туралы реа­листік кино керек! «Ұлттық киноны қолдау орталығының» жаңа басшылығына ұлттық киноны түсінетін адамдар келіп жатыр. Солар енді реа­листік бағыттағы тарихи фильмдер жа­сайды деп сенгім келеді. Сондықтан олар ұлт­тың бүкіл қасиетін бойына жинаған ре­жиссерлермен бірлесе жұмыс істесе, ха­лыққа керек, мемлекетімізге пайдалы ки­нолар шығар еді. Қазір киноға келіп жатқан жа­стардың арасында дүбаралық басым. Олар­дың түсірген киносындағы қисын­сыздықты айтсаң, «бұл енді кино ғой» дейді. Кинода да әдебиеттегідей көркемдік кате­го­риялар үстемдік етуі тиіс. Сосын айта ке­­те­тін бір нәрсе – киноның бюджеті қан­ша керемет болса да, оның ұлттық болуы сценарий мен режиссерға байланысты. Егер режиссер сценарийді қолына алып отырып, оған өз жанынан бірдеңе қоса алмаса, ол жай сценарийге байланған иллюстратор ғана! Режиссер сценарийге жан беруші. Егер ол оның қолынан келмесе, кейіпкерді сомдаушы актер барлық игерген нәрсесін қол­дануға мәжбүр болады да, киноны пафос басып кетеді. Сондықтан режис­сердің қолындағы материалды игеруі үшін ол жайында түсінігі терең болуы керек. Ол ұлт­тық тарихи киноға байланысты. Мен көз жеткізген нәрсе осы.