Ұстаздан ақша аяу – ұят
Алаш арысы Ахмет Байтұрсынұлының: «Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектеп сондай болады. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептің балалары білімді болып шығады. Солай болған соң ең әуелі мектепке керегі – білім, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім», – деген сөзі әлі де өзектілігін жойған жоқ. Алайда мұғалімнің қоғамдағы қадірі бәз баяғы қалпында дей алмаймыз. Ұстазды сыйлауды ұмытқан ұл-қыздың, қит етсе кінәні мұғалімнен іздейтін ата-ананың көбеюі, жүрек қалауымен педагог болғысы келетін жастардың күрт азаюы бұл мамандықтың бұрынғы мәртебесін жоғалтқанын айғақтаса керек. Мұғалім деген аяулы кәсіптің қадірі қашқанын қанша жылдан бері шәкірт тәрбиелеп жүрген тәжірибелі ұстаздардың өздері де мойындайды. Сұрасаңыз, оның себебін де санамалап беруге бар. Ең әуелі, ауызға жалақы жыры ілінеді. Дамыған елдерде мұғалімдер ең қалталы маман иелері саналады, бірақ бізде ұстаздар қауымының айлығы шайлығына жетпейтіні жасырын емес. Мәселен, Ресейлік ұстаздардың орташа жалақысы 100-120 мың теңге болса, Қытай педагогтары ай сайын 265 мың теңге көлемінде алады. АҚШ-тағы мұғалімдерге 1 100 000 теңге, германиялық ұстаздарға 1 млн 276 мың теңге, Біріккен Араб Әмірліктерінде білікті педагогтарға 1 млн 590 мың жалақы төленеді. Ал Қазақстандағы мұғалімдердің орташа жалақысы – небәрі 80 мың теңге. Оның өзі көп мұғалімге арман. Жыл басында жалақылары көбейді дегеннің өзінде, жоғары білімді, жоғары санатты, 10 жыл еңбек өтілі бар ұстаз толық жүктемеге 78 мың теңге алады. Ал жоғары білімді, 1-санатты, 10 жыл еңбек өтілі бар мұғалімнің жалақысы 72 мың теңгенің айналасында. Білімі жоғары, 2-санатты, 10 жыл еңбек өтілі бар мұғалім 68-69 мың теңгені місе тұтуға мәжбүр. Бұл толыққанды өмір сүруге, еш алаңдамай, бар назарын балаларды оқыту мен тәрбиелеуге бөлуге мүмкіндік тудыра ала ма? Мұғалімдеріне жоғары жалақы тағайындалған мемлекеттерде оқытушылардың біліктілігі де, білім сапасы да жоғары болатынын көз көріп, құлақ естіп жүр. Тіпті, мысалды алыстан іздемей-ақ, еліміздегі Назарбаев зияткерлік мектебін тілге тиек етуге болады. Ондағы оқытушыларының жалақысы қарапайым мектеп мұғалімінен, кемінде, 2 есе артық. Бұл мектептерде мұғалімнің алаңдамай білім мен тәрбие ісімен айналысуына қолайлы жағдайлар жасалған. Сәйкесінше берілетін білімнің сапасы да жоғары. Дарынды балаларға арналған «Зерде» мектебінің мұғалімі Аятжан Ахметжанның айтуынша, мұғалімнің орындайтын жұмысы алатын айлығынан бірнеше есе көп: 45 минутқа созылатын 5 немесе 6 сабақтан кейін оқушылар дәптерін тексеру, келесі күннің сабақ жоспарын жазу, сынып журналын толтыру, оған министрлік, білім басқармасы, жергілікті әкімдік сұрататын бума-бума қағаздарды қосыңыз. Аятжан Ахметжан есеп-қисабы түзу мұғалімнің ғана білікті деп мойындалатынын біледі. Сондықтан атқарған һәм атқаратын жұмыстарын, өзінің және шәкірттерінің аузынан шыққан әрбір сөзді қағып алып, қағазға түсіріп отырады екен. Әйтпесе, еткен еңбегі еш болуы мүмкін. Шәкірттің жеткен жетістігі үшін мұғалімің еңбегі елеп-ескерілмейтіні тағы бар. Аятжан ұстаздың 7 шәкірті облыстық, екеуі республикалық, бірі халықаралық олимпиадада жүлдегер болған екен. Бірақ мақтау естіп, марапат алып көрмепті. «Дайындаған атлеті биіктен көрінсе, спорт бапкерлеріне долларды 100 мыңдап ұстатып жатады. Ал біздің оқушыларымыз халықаралық, республикалық олимпиадаларда жетістікке жетсе, ары кетсе мектеп директорын құттықтайды. Болды. Мұғалім адыра қалады. Алып жүрген жалақымыз онсыз да мардымсыз, істейтін жұмысымыз шаш-етектен. Мұғалімде қандай ынта болуы мүмкін? Ұстаздарының азып-тозып жүргенін көрген жастар мұғалімдік жолды қалай таңдасын?», – дейді Аятжан Ахметжан.Ұстаз – жалтақ, бала – өктем
Жастардың педагог болудан қашқақтауының тағы бір себебі – білім беру жүйесіндегі толассыз реформалар. Жыл сайын жаңалық енгізуді парыз деп санайтын министрлік білім ордаларының оны игеріп үлгермейтінін қаперге алғысы жоқ. Әрине, жаңалыққа құмарлық, тыңнан жол салу, соны технологиялар мен әдістер енгізудің жөні бөлек. Алайда реформаны үсті-үстіне төпелету, өзгеріске дайындықсыз кірісу – білім көкжиегін кеңейтетін жол емес. Керісінше, отандық білімнің берекесін қашыра бастағандай. 12 жылдық білім беру жүйесі деп жырлап келе жатқанымызға пәлен жылдың жүзі болды. Әне енгіземіз, міне енгіземіз деп жүргенде оқушылардың талай буыны алмасып үлгерді. Бірақ оның мәнісін министрліктегі санаулы маман ғана түсінетін тәрізді, тәжірибелі мұғалімдердің өзі бұл жүйені жіктеп-жіліктеп бере алмайды. Өйткені ұстаздардың жаңашылдыққа үйренер уақыттары жоқ. Қағаздардың ортасында сүрініп-қабынып әлі жүр. Алысқа бармай-ақ, үйіңіздегі ұстаз анаңыз, әкеңіз немесе аға-әпкелеріңізге қараңыз. Таңертең кетеді, кешке бума-бума қағазын арқалап әрең жетеді. Жұмыста үлгермегенін үйде жазады. Тексеріс келеді дегенде күндіз күлкі жоқ, түнде ұйқы жоқ. Сондағысы – қағаз түгел болса болды. Құжаттары талапқа сай болмаса, оқыған-тоқығаны көп, тәжірибесі мол ұстаздың өзі – біліксіз. Бұл еліміздегі барлық мектепке ортақ заңдылық. Сондықтан жаңа стандарттар туралы айтпас бұрын мектепті ескіліктің сарқыншағынан, мұғалімді қағаздың үйіндісінен арашалаған жөн. Мұғалім мәртебесінің төмендеуіне әсер ететін факторлар туралы сөз болғанда баласын бетінен қақпай, «сенікі – заң» деп тәрбиелейтін ата-аналар жайлы айтпай кетуге болмас. Үйдегі еркелігін мектепте келгенде де тыя алмайтын оқушылар көп. Баланың көзін ашсам, көкірегін оятсам деп жанталасып жүрген мұғалім кейде шектен тыс есіріп кететін ұл-қыздың алдында қауқарсыз. «Аюға намаз үйреткен – таяқ» екенін білсе де, ештеңе істей алмайды. Саусағының ұшы тисе – басы дауға қалды деген сөз. Ата-ана шағым айтып келсе, мектептің абыройын ойлаған директор мұғалімді оқушыға жығып беруі мүмкін. Мұны білетін тентектер сабақ үстінде ойларына келгенін істейді. Мәселен, өткен жылы «Youtube» видеожелісінде еліміздегі мектептердің бірінде түсірілген көргенсіз видео жарияланған еді. Сапасы нашар болса да, видеодан жоғары сыныпта оқитын зіңгіттей үш бозбаланың мұғалімді жабыла мазақ еткенін анық көресіз. Бірі қолын, бірі аяғын ербеңдетіп, енді бірі қылқындыруға әрекеттенген адамша мұғалімнің мойнына жармасқан. Рингте жүргендей жұдырықтарын оқытушыға кезек-кезек сілтеген оқушылар бұл әрекеттеріне қысылып-қымсынбайды. Керісінше, сабақ үстіндегі қалыпты құбылыс санайтын сияқты. Қимылдары тым еркін. Мұғалімді «қарсы шабуылға» шақыратынын қайтесің? Күлкі ошағына айналған әйел қолындағы жалғыз дәптермен қорғанып әлек. Партада отырып, тақта алдындағы «тамашаны» қызықтаған оқушылар да бұзақы сыныптастарына «қой» демейді. Қызы да, ұлы да қосыла қуаттап отыр. Сабақ өтпес үшін «спектакльдің» ұзаққа созылғанын қалайтын секілді. «Youtube»-та көрілім саны бойынша жарысқа түсетін бейнероликтер арасынан бұл видео оқ бойы озып шықты. Бұқаралық ақпарат құралдары шулап қоя берді. Бірі есі кеткен оқушыларды, бірі өзін сыйлата алмаған мұғалімді кінәлады. Көрдіңіз бе, деңгейіміздің қаншалықты құлдырап кеткенін. Мәселенің себебін анықтап, салдарымен күресудің орнына екінің бірін мақтап, бірін даттаудан әрі аса алмаймыз. Қазаққа бауырлас ел – Түркияда ата-аналар ұстаздарға өз балаларын «Сүйегі – менікі, еті – сенікі» деп тапсырады. Егер оқушы киімін түймелемей келе жатқанда алдынан мұғалім шықса, құрмет ретінде киімін түймелеу керек деп есептейді. Ал кейде бастауыш мектеп бітіргендер бұрынғы ұстаздарына алғыс ретінде олардың қолдарын сүйеді. Бұл елде қалыптасқан тағы бір түсінік бар: егер ата-ана мен ұстаз арасы жақсы болса, баланың оқуы жеңілдейді. Сол себептен де, ата-аналар ұстаздарды демалыс күндері үйлеріне арнайы асқа шақырып, мереке күндері балаларынан сыйлық беріп жіберетін көрінеді. Ұстаздың ұлылығын айғақтайтын тағы бір мысал. Александр Македонский жорықтан оралғанда ең әуелі ұстазына, одан кейін ғана ата-анасына сәлем беруге баратын көрінеді. Мұның сырын сұрағандарға: «Ата-анам менің аспаннан жерге түсуіме, дүниеге келуіме себепкер. Ал, ұстазым жерден аспанға, яғни жәннатқа кіруіме себепші» деген екен. «Ғалым да, шахтер да бас иетін» ұстаз дейтін аяулы кәсіп иелеріне құрметіміз сый-сыяпатпен өлшенбейді, әрине. Үйреткенін көкейімізге тоқып, бергенін кәдемізге жарата алсақ, жақсы атына кір келтірмесек, олар үшін одан биік марапат жоқ. Еліміздің ертеңі – саналы ұрпақ дейтін болсақ, олардың бойына білім дәнін себетін бағбан – мұғалімнің мәртебесін төмендетпейікші!..