Халықаралық арбитраж сотының судьясы қызметіндегі қазақ қызы: Қазіргі заңгерлер өздеріне не керек екенін білмей жүр

Халықаралық арбитраж сотының судьясы қызметіндегі қазақ қызы: Қазіргі заңгерлер өздеріне не керек екенін білмей жүр

Жуырда отандасымыз Гүлнұр Нұркеева Қытайдағы халықара­лық арбитраж сотының судьясы болып тағайындалды. Соңғы он жылда Бейжіңде қыз­мет етіп жүрген Гүлнұр Қазақстанда да он жылдай жоғары лауазым атқарған, тіпті Салық кодексін құрастырушылардың қа­тарында болған мықты маман. Сыртта жүрсе де, Қазақстан студенттеріне және заң­герлеріне лекция оқып, мамандар даярлап жүрген Гүлнұрға хабарласып, әңгі­ме­лескен едік. – Ал адвокат болып жүрген же­­ріңізден Қазақстанның ал­ғаш­­қы Салық кодексін құрас­тыру ісіне қалайша шақыртыл­дыңыз? – Сол 12 істің бірінде Салық ко­ми­теті адвокаттар қосылған құн са­лығын төлеуі керек деп шешіп, біз­бен соттасқан болатын. Сол сотта ад­­­­вокаттарды жақтап, істі жеңіп шық­қан мені көрген комитет өкіл­дері «Жас болсаң да, мықты маман екен­сің. Бізге жұмысқа келсең қай­те­ді?» деп мені Мемлекеттік кіріс ми­нистрлігіне жұмысқа шақырды. Со­сын Салық кодексін құрастыруға жауап­ты жұмыс тобының қатарында бол­дым. Онда істеген екі жылдың ішін­де бөлім бастығы лауазымына дейін көтерілдім. Сол кезде әкем қат­ты ауырып қалды. Жағдайды бағам­дап қарап мемлекеттік қызметте жұмыс істей алмайтынымды түсін­дім, себебі жұмыс қызықты бол­ға­ны­мен, жалақым аз болды. Сосын мені «Қаз­ТрансОйлға» Ішкі аудит де­пар­та­ментіне бас менеджер қызметіне ша­қырды. Одан кейін «ҚазМұнайГаз» компаниясы құрылып, соның ен­шілес компаниясы – Қазақстандық ке­лісімшарт агенттігіне  депар­та­мент директоры қызметіне тағайын­дал­дым. Сосын 2006 жылы «Сам­ұрық» қоры ашылып, оның еншілес компаниясы – «Тау-кен Самұрыққа» де­партамент директоры болып ауыстым. Осы қызметте жүргенде күйеуім Қытайға баруы керек болды. Сол уақытта елде менің де карьерам алға өрлеп тұрған болатын. Сол се­бепті Қытайға барғым келмей, не іс­терімді білмей жүрдім. Оның үс­тіне, тура сол кезде басшылық «Бас­қар­ма төрағасының орынбасары етіп тағайындаймыз. Қытайға бар­май-ақ қой» деп ұсыныс айтты. Бірақ анам­нан үлгі алып, ол кісінің айтқа­ны­на құлақ астым. Жалпы, анам бү­кіл ғұмырын әкеме сарп еткен жан. Жоғарыда айтып өткенімдей, әкем­нің партиядағы жұмысымен әр үш жыл сайын көшіп жүретінбіз. Әкем қайда барса, анам да сонда барды. Сөйтіп, бір жанұяда екі адам бас бола алмайды дегенді алға тартып, күйеуім­нің соңынан еріп, осында кел­дім. – Заңгер мамандығының қыр-сырын онша біле бермейтін біз секілді жандарға түсіндіре кет­­сеңіз. Арбитраж соттың Үкі­мет сотынан айырмашылығы не­де? – Ең үлкен айырмашылығы мы­нада: Үкімет сотында сізге кім төре­лік ететінін сот шешеді. Ал арбитраж сотында үш төреші болады, оның екеуін өзара дауласуға келген екі та­рап таңдайды,  екі жақтан таңдал­ған сол екі төреші өздеріне төрелік ете­тін басты төрағаны таңдайды. Мы­салы, екеуі «Бұл процесті қарас­тыруда Гүлнұрдың тәжірибесі мол, сол себепті ол бізге төраға болсын» дегендей ақылдасады. Сосын үшеуі бірлесіп шешеді. Айта кетерлік жайт, арбитраж соты отбасылық-некелік, әкімшілік-қылмыстық істерді ғана қарамайды, қалған істің барлығына төрелік жасайды. Тағы бір айта ке­терлігі, үкімет сотында сот үкімін база­дан кіріп көруге болады. Ал бізде бар­лығы қатаң құпия түрде сақта­лады. Сол себепті сіз «арбитраж соты былай өтті» дегенді жиі естімейсіз. Сосын үкімет соты ұзаққа созылады, тараптар келіспей, инстанциядан- инстанцияға жүгіріп, көп уақыт жү­ріп алады. Ал бізде олай емес. Жалпы, ар­битраж сотына төрелік ететін судья­ның қаламақысы анау айтқан­дай көп емес. Мен бұл қызметке қарағанда фирмадағы жұмыстан көп ақша табамын. Мысалы, халық­ара­лық заңгердің бір сағаты – 300-400 АҚШ доллары. Ал егер бір жобамен он сағаттай айналыссам, 4 000 мың АҚШ доллары көлемінде қаражат тө­ленеді. Сол себепті сот істерін қарас­тырғаннан гөрі, жобалардан көп пайда табамын. Алайда маған бұл жұмыс қызықты. Сол себепті бұған төрелік етуге дайынмын, көп уа­қытымды арнауға бармын. – Суреттеріңізден байқаға­ным­дай, қазақстандық сту­дент­терге қашықтан лекция оқиды екен­сіз. Суреттегі өзіңіз оқыған Қа­рағанды мемлекеттік универ­ситетінің студенттері ме, әлде? – Иә, өзім түлеп ұшқан уни­вер­ситет әкімшілігі теорияға негіздел­мей, «тірі» кейстерге сүйене отырып, сту­денттерге лекция оқу туралы ұсы­ныс білдірді. Қарағанды мемле­кеттік университетінің студент­те­рінен бөлек, Заңгерлік консультант­тар палатасында қазақстандық заң­герлерге тегін дәріс беремін. Мұнда мен оларды халықаралық келісім­шарттар бойынша жұмыс істеудің қыр-сырын үйретемін. Сонымен қатар Қазақстан елшілерімен бірге Орталық Азия елдеріне жиі іссапарға шығып, онда Қазақстанның инвес­тициялық тартымдылығы туралы сөз етемін. Сол себепті елден жырақ жүрсем де, елдің өркендеуіне, ондағы мамандардың дамуына бір кісідей атсалысып жүрмін. – Соңғы уақытта заңгер ма­ман­дығының мәртебесі төмен­деп кеткендей. Көпшілік орта­­да «Екінің бірі заңгер. Не көп, заң­гер көп. Бірақ жұмысы жоқ» дегендей пікірді жиі ести­мін. Заңгер деген дипломы бар, бірақ мұны дұрыс қолдана білмей жүргендерге қандай ақыл айта аласыз? – Мен де соңғы уақытта жастарға не болғанын түсінбей дал боламын. Компанияда көп қазақ жастарын тағылымдамадан өткіземін. Олармен сұхбаттасқан соң, «Неге бұлай болды екен? Неліктен адамдарда жұмыс істеу құлшынысы аз?» деп таңғала­мын. Алысқа ұзамай-ақ, өз тәжірибе­ме сүйенсем. Мысалы, министрлікте жұмыс істеп жүргенімде алатын жа­ла­қым 70 доллар болды, ал пәтерге 100 доллар төлеуім керек. Жалақым аз болса да, тынбай жұмыс істеп, таң­нан кешке дейін кеңседен-кең­сеге жүгіріп жүретінмін. Мысалы, Салық кодексін жасап жатқанда менде тіпті тамақ ішуге уақыт болған жоқ. Оның үстіне, кодекс жаңа бол­ған соң, оған орайластырып, заңдар­ды қайта өзгерту үшін тынбай жұ­мыс істейтінбіз. Сөйтіп жүргенде ас­қа­занымда гастрит пайда болыпты. Ол уақытта жұмыспен жүгіріп жүріп тамақты аз ішесің, тіпті көптеп та­мақ­танғың келсе де, қалтаңда қыруар ақша да жоқ. Сөйтіп, ауырып ауру­хана түстім. Дәрігерлер бастап­қыда жұқпалы ауру түрі екен деп ойлап, мені арнайы боксқа жатқыз­ды. Кейіннен гастрит екені белгілі болған соң да бокстан шығармай, екі аптаға жатқызып қойды. Ал бізде келесі күні парламентте тыңдалым болмақ. Жұмыста кодекс құрастыру ісінің басы-қасында жүрген жалғыз менмін. Бір жағынан бастығым хабарласып, ренішін білдіріп жатса, екінші жағынан әріптестерім тере­земнің астына келіп: «Бастық «Неге бұл істі Гүлнұрдан басқа ешкім біл­мей­ді?» деп ренжіп жатыр. Қайтесің?» деп жұмысқа келуімді өтініп тұр. Жан-жағың қирап, барлығы күйіп-пі­сіп жатқанда «Жоқ, болмайды, мен ауырып жатырмын» деп емін-еркін жата алмайсың ғой. Сөйтіп, ауру­ха­на­ның екінші қабатындағы терезе­сі­нен қасында тұрған гаражға секіріп, бір­ден жұмысқа қарай қашып кет­кенмін (күліп). Осылайша, жұмыс де­се ішкен асымды жерге қойып, ең­бек етуге деген құлшынысым асып-тасып тұрды. Ал мен бұдан жа­ман болдым ба? Жоқ. Өз жұмысыңды жақ­сы көрсең,  міндетті түрде жемісін көресің. Сол уақытта «Жап-жас қыз бола тұра, осындай қызмет атқарады. Мұны жоғары жақта кө­термелеп отырған біреуі бары анық» дегенді жиі еститінмін. Жалпы, елде қызметте жүргенде естімегенді ес­ті­дім. Алайда басшылық жақта еш­қан­дай аға-көкемнің жоқтығын білмейтін олар мұның басты құпия­сы өз ісіме адал болғаным туралы тіпті де ойланбайтын. Мысалы, қазір заңгерлерге көрсеткен қызметі үшін ақша төлеймін. Берілген тапсырманы орындамаса «Неге бұлай болды?» деп сұрасам, өзгені кінәлап, мың сылтау айтады. Ал біз кезінде бастыққа «Мен мұны істей алмаймын» немесе «Ке­шіріңіз, бұған уақытым жоқ» деп тіпті де айта алмайтынбыз. Бастық «Істе!» деді ме, бітті, өлсең де істеуің керек. Ал қазіргі жастар олай емес, өз қызығушылығы мен талап-тілегін жо­ғары қояды. Сосын оларды жұ­мыс­қа тұрар кезде бір ғана сұрақ ма­залайды: «Сіз маған қанша төлей­сіз?». Ал олар «мен жаңа жұмыс ор­ны­ма не бере аламын?» деп еш ой­ланбайды. Олар «Маған 700 000 тең­ге жалақы керек» деп мәселені тө­тесінен қояды. «Жақсы, ал сен не бі­лесің?» деп сұрасам, қытай, ағыл­шын тілдерін білетінін айтады. «Ал сөйле!» десем, «Менің есімім ...» деп ба­залық деңгейде әңгімелеседі. Бай­қағаным, қазіргі заңгерлер өздеріне не керек екенін білмейді. Қазіргінің жастары өз заманынан көш ілгері ойлайтын болғаны дұрыс деп ай­тады. Креативті қабілетті керек ете­тін сала мамандарына бұл керек нәр­се шығар. Ал заңгер мамандығын игерген адам аспанда қалықтамай, өз ісіне мұқият, жинақы болуы керек. Жалпы, заңгерлер жұмысқа деген қа­тынасын, көзқарасын өзгертіп, клиентке бағдарланған маман болуы тиіс. Сосын заңгерлердің арасында «са­рафан радио» деген түсінік бар. Мысалы, жоғарыда 19 жасымда бір істі жеңіп алғанымды сөз еттік. Сол істе мені байқаған бір клиент екін­шісіне айтады, ол үшінші танысына ұсынады. Сөйтіп, мықты репутация қалыптастырып, сұраныс арттырып алуға болады. Десек те, менің жетек­шілігімде жұмыс істеген қазақ жас­тарының барлығы көңілімнен шық­пады деп айта алмаймын. Арасында көз­ге түсіп, талпынып жүрген жастар баршылық. Мысалы, менде жұмыс істеген бір бала Америкаға барып тә­жірибе жинап, сосын Астанадағы ха­лықаралық қаржы орталығына бі­лікті маман болып оралды.  

Әңгімелескен

Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ