Ілия ЖАҚАНОВ: Моңғолиядан Біржан салдың әнін таптым (видео)

Ілия ЖАҚАНОВ: Моңғолиядан Біржан салдың әнін таптым (видео)

Ілия Жақанов! Есімі Алты Алашқа белгілі жазушы, композитор, өнер зерттеушісі, Қазақстан және Қырғыз Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. Оның әр жылдары шығарған махаббат және табиғат лирикасына арнаған әндері елдің іліп әкететін эстетикалық ләззатына айналды. Қазақ музыка мұрасын әр қырынан зерттеп жазған эсселері – ел сүйсіне оқитын бір-бір бестселлер деуге болар еді. Ілия Жақанов тек қана Қазақстан аумағы емес, иісі қазақтың аяғы жеткен алыс-жақын шетелдердің бәрін аралап, ондағы ұлт мұрасын тыңғылықты зерттеп, халқымыздың рухани қазынасын мейлінше толтырған ғалым. Газетіміздің қандастарға арналған ATAJURT жобасы аясында елі­міздің батыс өңірін аралап жүріп, көптен бері бір жүздесіп сұх­баттасуды ойлап жүрген Ілия Жақанов ағамызбен Атырау қаласында жолығып, әңгімелесудің сәті түскен еді. Біз бұл жолғы сұхбатымызда белгілі өнер зерт­теушісімен шетелдегі қазақ диаспорасының музыка мұрасы жайлы әңгімелестік. https://www.youtube.com/watch?v=Q685IPde3fU&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeekly – Шетел қазақтарының ән өнері туралы айтып беріңізші. – Мен бүкіл ғұмырымда му­зы­ка­­­мен бір­ге жасап келемін. Бірақ қа­зақтың ға­сырлар бойы жасаған бай­тақ музыка әлемі аз ғана адам­ның зерттеуімен шектелмейді. Бұл мәңгі зерттелетін үлкен клас­си­ка­лық қазына. Мол мұра. Ұлттың, ха­­­­лықтың ділі мен діті, бүкіл жара­ты­лысы қандай екенін, болмысы қандай екенін өзінің ұлттық музыкасы айқындап береді. Ұлттық му­зы­кадан жұрдай жұрттар бар шы­ғар. Бірақ қазақ музыкасы – да­ла­сын­дай кең, өзінің бүкіл аймағы ғана емес басқа елдерді таңғал­ды­рып жатқан керемет құбылыс екені әлемге аян. 50-жылдардың аяғы, 60-жыл­дар­дың басынан бастап Қытай қа­зақтарының әндерін тыңдай бас­тадық. Әуезі мен сағынышы бөлек, аң­саулы ғажайып музыка бізге керемет әсер етті. Ал 70-жылдар шамасында Моңғолияның Баян-Өлгей аймағындағы ағайындармен байланыс басталды. Солардан келіп жат­қан әрқилы адамдардың аузынан неше түрлі әндерді естіп тамсанатын едік. 1993 жылғы ақпанда Қытайдың Шыңжан өлкесінде тұратын қа­зақ­тардың әндерін зерттедім. Бұл ең­бе­гім «Жұлдыз» журналының (1993 ж. №9) кезекті бір санына әзірленіп жатты. Осы тірліктің үстінде бір жо­лы сол кездегі журналдың бас ре­­­дакторы, жазушы Мұхтар Ма­ғауин: «Әлемде қай елде, қай жерде қазақтар бар, тарихтың, ағымның мынадай сәті түсіп тұрған кезінде ша­ма-шарқымыз келгенше сол­ар­дың бәр-бәріне барып, осы Қытай қа­зақтарының әндерін жинап, зерт­тегендей етіп, қағазға түсіріп, этнографиясын, тағдыр-талайын... иә, олар нендей хал кешті, несі бар, несі жоқ, күллі жайын халық жүре­гіне жеткізе беруіміз керек. Бұл бізге – ғасырлар мен замандардың, ау­малы-төкпелі ағымдар мен қо­ғам­дардың, күңіреніп, күресіп өт­кен ата-бабаларымыздың аманаты, зіл батпан ауыр жүгі, бүгінгі және ке­лер ұрпақтың тілегі. Тарих, әде­биет, музыка өзінің ұзақ өмірінде не­бір зардабы мол сорақы фаль­сифи­кацияларды көрді. Сол сұмдық қия­наттардың қоябасы да ақта­ры­лып, аян бола беруге тиіс. Бұл – бізге қалған сыбаға...» деді. Менің бар өмірім қазақ әнін зерделеуге арналған соң, әрине, көбіне-көп Алаш баласының ға­сырлар бойғы әндері толғанта бер­­ді. Қазақтың біраз бөлігі Қа­зақ­стан­нан тыс шетелдерде тұрады. Олар­дың көбі бізге жақын, іргелес елдерде, ал, алыс шетелдерде бір жарым мил­лионы тіршілік етеді. Туған то­пырақтан қол үзген осы ағайын­дардың тұтасып, бірігіп, жинақта­лып, өздерін «қазақтар» дегізіп Қы­тай, Моңғолия, Түркия, Иран, Ау­ғанстан және Еуропаның біраз ел­деріне шашырап кетіп, бірақ қа­зақ екенін ұмытпаған, тарихын, өне­рін, мәдениетін қастерлейтін, ті­лін сақтаған жаутаң көз бауырлар та­ғы бар. Мен 1993 жылы қаңтар-ақпан ай­ларында Үрімжіде болдым. Ол жақ­тағы елге Бүркітбай батыр, Сұлу­бай батыр әндері бой тұма­рын­дай аяулы екен. Біздегі Біржан сал, Ақан сері секілді. Олардың әндерін, ерлік тарихын ел жыр қылып айтатынын көрдім. Одан бөлек қазақ­тың тұрмыс-салт жырларын осы жақ­та жоқ нұсқаларын көптеп кез­дестіруге болады. Ол жақтағы ха­­лық әндері деген жатқан бір тұң­ғиық сыр. Олардың әуезі өзіне ерек­­ше. Шығыстық музыканың үлгі­сі басымырақ. Кейде кең тыныс­ты әндер де кездеседі. Бүкіл Шығыс Түр­кістанда Алтайдан әрі-бері асып, көшіп-қонып жүрген кезде, бір-бірінен алыстаған сәтте сағы­ныш­ты, ойлы ән көп шыққан. Ондағы қазақтардың пси­хо­логиялық жаратылысының өзі сұлу, та­биғаттың төрінде еркін өскен ха­лық. Даланың еркін сал-серілері, тұм­са табиғаттың саф ауасы, керемет көркем тау, көк жайлау, сұлу саз­­ды тау өзендері, көл жағасына ақ­­боз үйлерін тігіп отырған ел – осы­­ның бәрі олардың музыкасында кө­­рініс береді. «Ауылым көшіп барады белден асып, Белден асқан бұлттармен араласып» дейді. Мұндай картинаны сурет­ші­нің суретшісі салуы мүмкін. Ал мұ­ны музыкамен, поэзиямен үйлес­тіріп беру үшін қандай шеберлік қажет? – Өз шығармашылығыңызға орал­сақ, қазаққа бергеніңіз мол. Бірақ әлі де бір орындай ал­май жүрген арманыңыз бар ма? – Ойландыратын сұрақ қой­дыңыз. Мен 2016 жылы 80 жасқа кел­дім. 80 деген аз жас емес, артыма қарасам көзім жетпейді. Мәселе көп жа­­сағанда емес, көп көргенде. Ға­жайып нәрселер көріппін. «Жал­ған екен көргенім, арман екен көрмегім» деген осы екен. «Ендігі жол еңіс. Кө­леңке басы ұзара береді. Сезім қалай болады, ой қалай болады екен?» деп жүргенде, 52 жыл толғандырған «Сыр­дария» деген әнді жаздым. Осы­ны жазғаннан кейін тиегім ағы­тылғандай болды. «Қазығұрт», «Қы­зыл гүлі Таластың» деген әндерді жаз­дым. Осыдан біраз бұрын Біржан сал туралы жаңа әнім шықты. Бұрын Ақан сері туралы жазғам. Ең соң­ғы әнім – «Біржан сал». Онда Бір­жан мен Ләйлінің махаббаты суреттеледі. Дүниеден бәрі кетеді, бірақ ән, өнер қалады... – Тағылымды әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Бақытбек ҚАДЫР

https://www.youtube.com/watch?v=wYx3WqfkwQ4&feature=youtu.be&ab_channel=TurkistanInternationalPoliticalWeekly

Сюжетті жасаған Нұржан ТҰРҒЫМБАЙ