Ғасыр дертімен қалай күресеміз?
Ғасыр дертімен қалай күресеміз?
АИТВ пайда болу тарихы
Дәрігерлер ЖИТС-пен (жұқтырылған иммунитет тапшылығы синдромы) ауыратын науқастармен алғаш рет 1980 жылы, Атланта қаласында (АҚШ) ауруханада пневмония диагнозымен 29-36 жастағы бес ер адам (жас) болған кезде кездесті. Науқастар еркектермен жыныстық қатынаста және инъекциялық есірткілерді тұтынушыларға (ИЕТ) қатысты болды. 1981 жылдың соңына қарай Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымында (ДДҰ) ЖИТС бар-жоғы туралы 20 мемлекет хабарлады, 1983 жылдан бастап індет туралы, содан кейін ЖИТС пандемиясы туралы айта бастады. 1981 жыл жаңа жұқпалы ауру туралы ресми хабарланған жыл болып саналады. Аурудың пайда болу уақыты туралы кейбір ғалымдардың АИТВ (адамның иммунитет тапшылығы вирусы) бұрыннан пайда болды, ал ауру таяудағы уақытқа дейін диагностикаланбаған деп санайды, басқалары – жақында. Зерттеушілер Л. Монтанье мен Р. Гало (1983 ж.) ЖИТС қоздырғышын алғаш ашушы болып табылды. Олардың пікірінше, вирус адамдардың оқшауланған популяцияларында ондаған және жүздеген жылдар бойы өмір сүре алды және сол кезеңде адамдардың аз байланысына байланысты кеңінен таралмады. Адамдардың өмір сүру жағдайларының өзгеруі, олардың қарқынды көші-қоны, «жыныстық революция», нашақорлық вирустың кең таралуына жағдай жасады. Зерттеушілердің бір бөлігі вирус африкалық жасыл маймылдарда болған, және адамдар олардан жұқтырғанына сенімді. Мысалы аңшылар маймылдарды аулау, бауыздау кезінде, жарақаттан ағзаға вирус түсуі, содан кейін адам қоғамында жыныстық қатынас және анадан балаға берілу жолымен таралуы мүмкін.АИТВ берудің үш жолы бар:
Жыныстық - гетеросексуалды және гомосексуалды байланыс кезінде; анадан балаға жүктілік, босану және емшекпен емізу кезінде; парентеральды - тері, шырышты қабаттардың бүтіндігі бұзылғанда, қан және оның компоненттерін құйғанда. Егер алғашқы 2 берілу жолы АИТВ үшін табиғи болса, онда парентеральды берілу жолы – артифициалды (жасанды) болып табылады, өйткені инъекция жүргізу және қан құю, ағзаларды ауыстырып салу тек соңғы ғасырда ғана орын алған.Жыныстық жолмен беру
Қорғалмаған (мүшеқапсыз) жыныстық акт серіктесін АИТВ жұқтыру қаупіне ұшыратады. Тәуекел дәрежесі жыныстық жолмен берілетін басқа да инфекциялардың (ЖЖЖА) болуына, инфекция жұқтырмаған әріптестің жынысы мен жасына, жыныстық қатынас тәсіліне, инфекция жұқтырған әріптестің ауру кезеңін қоса алғанда, бірқатар факторларға байланысты. Еуропада 563 гетеросексуал жұбы арасында жүргізілген зерттеулер, ер адамнан әйелге жұқтыру қаупі әйелден ер адамға қарағанда екі есе ықтимал деп болжауға мүмкіндік берді. Спермада АИТВ концентрациясы қынап пен жатыр мойнына бөлінетін сұйыққа қарағанда әлдеқайда жоғары. Анальді секс жағдайында, қабылдаушы серіктес тіндерінің зақымдану ықтималдығына байланысты АИТВ-инфекциясының берілу қаупі жоғары. Және бұл жағдайда пассивті серіктес белсенді әріптеске қарағанда үлкен тәуекелге ұшырайды. Жыныстық қатынастың барлық түрінде, егер терідегі немесе шырышты қабықтағы сызаттар немесе жаралар болса, берілу қаупі жоғары. Әйелде етеккір циклы кезеңі болса, ауызша және вагинальды секс кезінде тәуекел артады.Вирустың қан арқылы берілуі (парентеральды жол)
Ине, шприцтер, ұстаралар мен татуировка жасау құралдарын пайдалану кезінде құралда АИТВ-жұқтырған адамның қаны болса, тері жамылғысының бүтіндігі бұзылғанда АИТВ жұғуы мүмкін. Стерильдеуге ұшырамаған кез келген тізе құралдары инфекцияның берілу құралы болуы мүмкін. Инъекциялық есірткіні (ИЕТ) кем дегенде бір рет «лас», вирус жұқтырылған шприцпен қолданатын адамдар үшін жұқтырудың бұл жолы жетекші болып табылады. (ИЕТ) бейберекет жыныстық өмір сүруі мүмкін, есірткі қабылдайтын көптеген қыздар коммерциялық секс (РС) қызметкерлері болып табылады. Сонымен бірге (ИЕТ) қорғану құралдарын – мүшеқаптарды қолданбауы мүмкін. Осының бәрі АИТВ жұқтыру мүмкіндігін күшейтеді және халықтың басқа топтары арасында таралуы мүмкін.Вирустың анадан балаға берілуі
Әйелдер жүктілік кезінде АИТВ-ға тексерілмеген және профилактикалық ем қабылдамаған жағдайда вирус анадан балаға жүктілік, босану, емшекпен емізу кезінде берілуі мүмкін. Жүкті әйелдер АИТВ-ны есірткі инъекциясынан, жыныстық жолмен немесе жүктілік басталғанға дейін жұқтыруы мүмкін.АИТВ қандай жағдайларда берілмейді?
қол алысу кезінде жөтелгенде, түшкіргенде бассейнге, саунаға, дәретханаға барғанда қансорғыш жәндіктер шаққан кезде сүйіскенде ыдыс-аяқ, киім арқылы үй жануарларымен байланыста болған кезде тамақ өнімдері арқылыАИТВ алдын алу
Бүгінгі таңда алдын алу АИТВ-инфекциясымен күрестің ең тиімді тәсілдеріне жатады. Бүкіл әлемнің ғалымдары АИТВ-ға қарсы тиімді құрал әзірлеу үшін барлық мүмкіндіктерді жасауда. Осы саладағы елеулі жетістіктер болса да, вакцина әлі ойлап табылған жоқ. Сондықтан АИТВ-ның алдын алу - бұл инфекциядан қорғаудың сенімді және кепілді тәсілі және оның нәтижелері әр адамның өзіне байланысты. АИТВ-ның алдын алудың ең маңызды бағыттарының бірі — АИТВ инфекциясының анадан балаға берілу профилактикасы. Ретровирусқа қарсы терапия, кесар тілігі, сәбиді емшекпен емізбей жасанды тамақтандыру АИТВ-ның алдын алу тәсілдері.АИТВ-ның вертикалды берілу тәуекеліне әсер ететін факторлар:
Жүкті әйелдің денсаулығының жағдайы. Қандағы вирустың деңгейі немесе оның иммундық мәртебесі төмен болған сайын, вирустың балаға берілу қаупі жоғары. Ананың өмір сүру жағдайы: тамақтану, демалыс, витаминдер және т.б. — өте маңызды фактор. АИТВ-ның анадан балаға берілунің орташа статистикалық тәуекелі Еуропа мен АҚШ-та әлемнің үшінші елдеріне қарағанда шамамен екі есе төмен. Алдыңғы жүктіліктердің болуы: олар неғұрлым көп болса-тәуекел соғұрлым жоғары. Зерттеулер кесар тілігі кезінде, әсіресе, егер ол ұрық жанындағы қабықшалар үзілгенге дейін жасалса, баланың АИТВ-мен туылу қаупі төмендейтінін көрсетті. Қынаптың шырышты қабығының қабыну процестері (әдетте инфекциялар нәтижесінде пайда болады) баланың АИТВ-мен туылу қаупін арттырады. Зерттеулер көрсеткендей, АИТВ ұрыққа жүктіліктің 8-12 аптасында жұқтырылуы мүмкін. Алайда көптеген жағдайларда нәрестелер босану кезінде жұғады. Емшекпен емізу: балаларды емшекпен емізу кезінде АИТВ берілу қаупі өте жоғары. АИТВ жұқтырған жүкті әйелдерді уақтылы анықтау және баланы жұқтырудың алдын алу шараларын қабылдау үшін, жүкті әйелдерді АИТВ-ға міндетті тестілеу есепке қою кезінде және 28-30 апта мерзімінде енгізілген.ИЕТ арасында АИТВ-инфекциясының алдын алу
ИЕТ таңдау ұсыну қажет: есірткі тұтынуды тоқтату немесе қауіпсіз формаларға көшу (темекі шегу, иіскеу, жұтып), немесе стерильді құралдармен инъекция жасау. Бұл «есірткіні қолдану кезінде қауіп-қатерді төмендету» немесе «есірткімен келтірілген зиянды азайту» стратегиясы деп аталады. ИЕТ арасында АИТВ-инфекциясының алдын алудың негізгі принциптері: АИТВ-инфекциясының алдын алу бойынша ақпараттық және ағартушылық жұмыс Әлеуметтік қызметтер мен денсаулық сақтау қызметінің қолжетімділігін қамтамасыз ету Инъекция арқылы есірткі енгізетін тұлғалар арасында белсенді жұмыс Инелер мен шприцтерді алмасу бағдарламаларына қол жеткізуді қамтамасыз ету Антиретровирустық және алмастырушы терапияға қол жеткізуді қамтамасыз ету Жыныстық жолмен жұқтырудың алдын алу ерекше маңызды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша емделмеген жыныстық жолмен берілетін аурулар (ЖЖЖА) АИТВ-инфекциясын жұқтыру қаупін 5-10 есе арттырады. Бүкіл әлемде АИТВ жұқтырудың жартысына жуығы 14-тен 25 жасқа дейінгі жастарға келеді. Осыған байланысты жастарды жауапты және қауіпсіз жыныстық мінез-құлыққа үйрету аса маңызды. Шын мәнінде, жыныстық тәрбие жастарға ақыл-оймен шешім қабылдау қабілетін қалыптастыруға, қауіп факторларына, оның ішінде жасөспірімдік эксперимент жасауға, өзін-өзі бекіту, құрдастары тарапынан қысым жасауға, есірткі өндірушілердің белсенділігіне психологиялық «иммунитет» қалыптастыруға бағытталған. Дұрыс жыныстық тәрбие және қауіпсіз мінез-құлықты насихаттау қазіргі әлемдегі өмір дағдыларына оқытудың жалпы кешенінің бір бөлігі болуы тиіс. АҚШ-та жасөспірімдер арасында жүргізілген сауалнама барысында, ата-аналары мүшеқаптар туралы айтқан жасөспірімдер бірінші жыныстық қатынас кезінде мүшеқаптарды едәуір жиі пайдаланатыны анықталды. Бірінші жыныстық қатынаста презервативті пайдаланғандар кейін презервативті қолдануды 20 есе жиі пайдалануды жалғастырады. Жастармен АИТВ-ның алдын алу тақырыбында ақпараттық жұмыс жүргізу, жұқтырудан қорғау үшін мүшеқапты пайдаланудың маңыздылығы туралы түсіндіру болып табылады. Жас ұрпақ аурудың берілу тәсілдері туралы және АИТВ инфекциясын жұқтырудан қалай құтылуға болатынын білуі тиіс. Қан арқылы жұқтырудың алдын алу кезінде жеке гигиена ережелерін есте сақтау қажет. Ең алдымен, бұл кесуге болатын заттар (қайшылар, қысқыштар, қырыну станоктары т.б.) қолданғанда қан іздері болмауы қажет. Медициналық мекемелерде стерильді құралдарды пайдалану міндетті болып табылады.АИТВ-инфекциясының диагностикасы
Адамдар арасында «Жуырда медициналық тексеру немесе емдеу барысында қан анализін тапсырдым, аспаптық тексерулерден (флюорография, ЭКГ, томография және т. б.) өттім, менде АИТВ жоқ» дейтін қате пікір жиі кездеседі. АИТВ диагнозын анықтау үшін арнайы АИТВ-инфекциясына тексерілуге анализ тапсыру қажет. Қазақстан Республикасының азаматтарына, оралмандарға және ҚР аумағында тұрақты тұратын шетелдіктерге (...) АИТВ-ға тегін тексерілу үшін өзінің тіркелген медициналық ұйымдарына қаралу қажет. Көктамырдан алынған қан арнайы диагностикалық тест-жүйелер мен әдістерді қолдана отырып зерттеледі. Бұдан басқа, бастапқы медициналық-санитарлық ұйымдарында, ЖИТС орталықтарында (анонимді тестілеу кабинеті, достық кабинеті, сенім пункті) иммуноферменттік/иммунохемилюминесценттік талдау (ИФТ/ИХЛТ) немесе экспресс-тест әдістерімен (сілекей немесе саусақтан қан) қолдана отырып тексеруден өтуге және 20-30 минут ішінде нәтижені білуге болады. Зертханаларда АИТВ-ны жұқтырғаннан кейін 1 айдан кейін анықтауға мүмкіндік беретін соңғы (төртінші) буынның тест-жүйелері пайдаланылады.Емдеу
Көптеген емделушілер АИТВ-инфекциясы бар екенін білген кезде, өмірде санулы күндер қалды деп санайды. АИТВ-ның өзгергіштік қабілеттілігіне байланысты, АИТВ-дан толық емдеу тәсілі табылған жоқ, бірақ ағзадағы вирустың көбеюін тоқтатуға және толыққанды өмір сүруге (жұмыс істеу, сүю, отбасын құру, дені сау балалы болу) мүмкіндік беретін үздіксіз, тиімділігі жоғары ретровирусқа қарсы терапия (АРТ) қол жетімді. Қазақстанда АИТВ-мен өмір сүретін адамдар АРТ тегін қабылдайды. Емдеу тиімділігі дәрілік препараттарды қабылдау режимін сақтауға байланысты. Пациенттің жағдайына және ілеспелі патологияның болуына байланысты іріктелетін препараттардың әртүрлі комбинациялары бар.