Болат Шарахымбай – бірнеше жыр жинақтары мен тарихи-танымдық кітаптардың авторы. Ақын, әдебиетші, эссеист, мәдениеттанушы, көсемсөз шебері ретінде танылған қаламгер. Өзге қаламгерлер секілді оны да әдебиеттің тағдыры толғандырады.
− Жалпы, жұртқа әдебиетші, эссеист ретінде белгілі қаламгерлердің бірісіз ғой, бүгінгі әдеби орта туралы не дер едіңіз?
– Жалпы, әдеби орта мәселесінде абайлап сөйлеу керек. Абайлап сөйлемесең, аяғыңның аспаннан келгенін байқамай қалуың мүмкін. Әдеби ортаның жазылмаған заңы сондай қатал, ешкімді аямайды. Кеңес идеологтері да әуел баста шығармашылық ұйымдарды құрғанда әдеби атмосфераны өстіп қалыптастыруға құмбыл болған сияқты. Қоғамның алдыңғы қатарлы адамдарын бір-біріне айдап салып, итше ырылдастырып, керілдестіріп, жауластыру арқылы өз дегенін істету оларға қажет болған шығар деп ойлаймын. Ең жаманы, сол үрдіс тәуелсіздіктен кейін күшеймесе, саябырсыған жоқ. Сондықтан әдебиет айналасындағы дау-дамайдан, айтыстан қолымнан келгенше бойымды аулақ салып жүремін.
– Әдебиет туралы әркім әртүрлі айтады. Сіз үшін сөз өнерінің басты мұраты не?
– Жалпы, адам – адам болғалы әуелгі табиғаты аса өзгере қойған жоқ. Әдебиет те солай. Ежелгі романдықтар өздері өте жоғары бағалаған көркемсөз шеберлерін төрт топқа бөлген: шешендер, ақындар, философтар және тарихшылар. Атақты Цицерон шешендік пен көркемдіктің жоғары түрі деп тарихшыларды таныған. Бүкіл Еуропа ренессанс дәуіріне дейін тарихқа осы көзқараспен қарап келді. Орта ғасырда ағылшындар әдебиет деген ұғымды ойлап тапты. Мұның философтарға майдай жаққаны сондай, аз уақыттың ішінде бүкіл Еуропа осы көзқарасқа көшіп алды. Байқап қарасақ, ежелгі шешендер елдің саяси өміріне етене араласып, ел басқаруда белсенді рөл атқарғанын көреміз. Яғни, елдің тұрақтылығын нығайтуда, бірлігін күшейтуде, өздерінің қандай ұлы мемлекет екенін паш етуде, соған халықтың көзін жеткізіп, сендіруде шешендік өнерді саяси құрал ретінде өте шебер пайдаланған. Кешегі жыраулар мен билер заманында шешендік сөздің қазаққа қалай қызмет атқарғанын мен айтпасам да жақсы білесің. Осылайша, әр дәуірде әртүрлі формада көрініс тапқан көркем шығармалар өз уақытының, өз заманының айнасы рөлін атқарды. Өз ұстазы, өз үлгі көрсетушісі, өз сыншысы болды. Міне, әдебиет, көркемөнер, шешендік сөз деген әрқашан халықтың халық болып қалыптасуына, ынтымақ-бірлігіне өлшеусіз қызмет етіп келген. Бүгінгі әдебиет те сол мұратынан айныған жоқ. Алайда бүгінгі әдеби ортада әдебиеттің әуелгі мұратын, сакральді мақсат-маңызын түсінбейтін, түсінсе де оған жүрек ауыртпайтындардың қаптап кеткенін немен түсіндіреміз? Әрине, өзін көркемсөздің жоқтаушысы деп есептейтін әрбір қаламгер өзі жазған дүниені шедевр санамаса да, жоққа шығармайтыны белгілі. Бірақ жазушы болған соң жазғандарына сын көзбен қарап, мынауым көркем дүние талабына жауап бере ала ма, жоқ па деп тексеріп отырғаннан зиян шекпейді деп ойлаймын. Әйтпесе, өзіне-өзі тым сенімді, тым тәкаппар өлеңшілер мен жарапазаншылар көбейіп кетті.
– «Бүгінгі жастар батысқа тым әуес» деген пікір айтылып қалып жатады...
– Бүгінгі жастардың батысқа тым әуес болып кеткенін теріске шығармаймын. Біздің кезімізде ең көп сұранысқа ие болған орыстар Достоевский, Толстой, Бунин, Чехов, Пушкин, Есениндер де қазір «модадан» қалды. Қазіргі қазақ жастары Гаскар, Сартр, Оден, Элиот, Гильермо Арригга, Поль Эллиор, Камило Хосе Села, Альфред де Мюссе, Эдгар Лоренс, Леонардо Подураларды оқиды. Одан қалса, жапон классикасына өлердей ғашық. Бірақ осы батысшылар Махамбет пен Абайдың, Әуезов пен Нұрпейісовтің, Кекілбаев пен Бөкейдің, Айбергенов пен Мақатаевтың кітаптарын бірде-бір рет ашпаған болуы мүмкін.
Батысты түгел қопарып оқыған, бірақ шығысқа тісі батпайды. Бұл тенденция неліктен жастар арасында жаппай орын алып отыр? Меніңше, мұның екі түрлі түсіндірмесі бар. Біріншісі, біздің жас әдебиетшілеріміздің арасында жаңалыққа жаны құмар, ізденгіш жастар бар деп ойлаймыз. Олар қашанда ескі стильден қашады, қазақ әдебиетіне жаңа пішін, жаңа машық, жаңа тәсіл, жаңа мәтін, жаңа образ, жаңа ситуация іздейді. Жаңа аңыз қалыптастырғысы келеді, әдебиетте төңкеріс жасасам дейді. Бұл – ізденгіш жастардың арманы. Екіншісі, батысқа әуес болудың астарында бір «ұсақ қулық» жатқан секілді көрінеді. Ол қандай қулық? Неғұрлым «батыстық», қазақтың түсінуіне қиындау ұғымдарды алсам, соғұрлым басқаға «білімділеу», «ұлылау» көрінемін дейтін мақсат жатқандай. Сондағысы не? «Апыр-ай, мынаның оқымағаны жоқ екен-ау!» дегізу, сөйтіп «бәсекелестердің» үрейін ұшыру. Бәрін оқыған, бәрін білетін сыңай танытып, «жақсының бәрі жатта, өзімізге түк жоқ» деп көрсету арқылы өзі данышпан болып көріну. Бірақ өзгені зор, өзімізді қор санау, өзімізді-өзіміз «екінші сортты» халыққа айналдырып отырғанымызды сезбейтін секілдіміз.
Мен мынаны айтайын, қазақ баласының білімі, сауаты көп болуы мүмкін. Табиғи таланттан да құралақан болмаса керек. Бірақ рухани қорғаныс иммунитеті тым әлжуаз. Ой-мақсаты қарабайыр. Ең қауіптісі, мұндай адамдар өзін басқаның ықпалындамын деп ойламайды. Мен сұмдық білімдімін, сауаттымын, мықтымын деп ойлайды. Есесіне, батыстың біліміне, әдебиетіне, өнеріне табынады, содан үлгі алу керек деп есептейді. Ал сол батыс адам тәрбиелеу мәселесінде тығырыққа тірелгенімен мүлде шаруасы жоқ...
Бір анық нәрсе, біздің қазақ әдебиеті көптеген кемшіліктеріне қарамастан жаңа деңгейге жетті, жаңа дүниетанымға өтті. Бірақ қалпағымызды аспанға лақтырып қуануға әрі ерте. Еске түсіріңізші, Кеңес заманында «социалистік реализм» деген саяси идеологиялық өлшем болды. КСРО кеңістігінде қанат жайған кез келген өнер осы өлшемге бағынды, осы өлшемнің батпағында тұншығып ғұмыр кешті. Солай істеуге мәжбүр болды. Қазақ әдебиеті де партократтар алдын ала белгілеп берген осы өлшемнен шыға алмады. Қаншама шығармалар осы «социалистік реализмнің» батпағына батып кетті. Одан кейін күтпеген жерден «жабайы капиталистік қатынастар» кезеңіне тап болды. Бұл кезең де қоғамға, көзқарасқа, әдебиетке ешқандай өзгеріс әкелген жоқ. Қайта одан әрі бұза, талқандай түсті. Әдебиет «жүрек ілімі» ретінде кері шегінді. Өйткені «социалистік реализм» жолы да, одан кейінгі «жабайы капитализм» жолы да – құдайсыздық жолы еді. Адамнан иман жоғалды, жүректен жігер тоналды. Өткен уақыт өтті, өкінішті қалпына келтіре алмайсың. Енді әдебиетке «жүрек сөзі», «құдай ілімі» деп қарайтын уақыт жетті. Яғни, біздің әдебиетіміздің жүретін жолы адам тәрбиелеуде адасқан, оқырманын көпсөзділікпен мезі еткен батыстың «жындыхана тұрғындарын» кейіпкер еткен Фрейдтің жолы емес, «қайырымды қала тұрғындарының» ізгі бейнесін сомдаған әл-Фараби жолы болуы шарт. Егер әдебиет философиясында осы ұғымның үстемдігін мойындата алсақ, онда сөз жоқ, қазақ әдебиеті дамиды. Ғылымда әлемдік әдебиет деген ұғым жоқ, ұлттық әдебиет деген ұғым бар.
– Сізді әдеби ортада «тентек Тоқаш» деген атпен танылған ақын Тоқаш Бердияровтың іздеушісі ретінде де таниды...
− Тоқашты ақын еткен оның мінезі. Бүгінгілер кісілік қасиеті аз, уәде бергіш, алдампаз. Екі сөйлейді. Ал кешегі Тоқаштың мінезі сүйекке сіңген мінез еді. Сол мінезімен келді, сол мінезімен ұлтқа, әдебиетке қызмет етті. Айтарын айтты, берерін берді, сертінен айнымай кетті. Тоқашты осы мінезі үшін ғана қадірлеп, қастарлеуіміз керек еді. Өкініштісі сол, бізде ондай мектеп қалыптаспаған.
Тоқаш ақын көзі тірісінде көсіліп жазса жазған шығар, бірақ көсілтіп өмір сүрді деп айта алмаймыз. Ол мына жалған дүниеде жағымпаздық пен жарамсақтыққа ат шалдырмай, өмірге тіп-тіке қарап, тура жүріп өтті. Оның көпшілігімізге үлгі болуға тиіс ерекше қасиетінің бірі – осы. Қазір байқап қарасақ, жағымпаздық пен жарамсақты жаратпайтын, одан үркіп ат-тонын ала қашатын сабаздар арамызда көп болып көрінеді. Бірақ қажет жерінде көпшік тастамасаң, мінген қайығың судан өтпей қалатын сәттер аз емес. Тасқа ойда-жоқта өзің келіп сүрінесің, шаңын ұрпағың жұтады. Жасыратын не бар, шендінің шашпауын көтеріп, қолтығынан демеп тұру «көргендік, мәдениеттілік» деп танылып, ең сорақысы ол ұлттық қасиетімізге айналып келеді. Бұл – біздің қазақтың үлкен қасіреті. Жалпы, коррупция мінезін өзгертті. Бұрын қазақ жағымпаз, иілгіш, күлегеш адамды жек көретін, қазір ол қалыпты жағдайға айналып барады. Ал Тоқаштың мықтылығы – сондай көргенсіздікке бармады, пендешіліктен биік тұрды.
Жалпы, Тоқаш шығармашылығында ұйқас үшін үптей салған үйлесім, басы артық үтір кездеспейді. Қағазға түскен әр өлең жолы қағылған қазықтай, құдды Тоқаштың өз бітімі сияқты күтпеген жерден басталып, күтпеген жерден аяқталды. Қалай дегенде қазақ өлеңіне сүбелі олжа салған, жаңғыртқан, дамытқан, көркемдік дәрежесін шырқау биікке көтерген поэзияда өз қолтаңбасы айқын. Шын мәнінде, халықтық ақынға айналған ақынға Алматыдан, туған жері Шымкент, Түркістан қалаларынан көшенің аты беріліп, ескерткіш тұрғызылу керек еді. Оның тұлғасын ұрпаққа үлгі етіп ұсынудың маңызы зор болатын. Осыны неше жылдан бері айтып келеміз. Өкінішке қарай, оны түсініп, қадіріне жетіп жатқан ел басшыларын көре алмай отырмыз.
Ескерткіш демекші, Тоқаңның дос-шәкірті болып жанында еріп жүрген Жұмекен Нәжімеденов, Қадыр Мырзалиев, Өтежан Нұрғалиев, Қасым Аманжолов, тағы басқа ақын-жазушыларға өз туған жерінен көше аттары беріліп, ескерткіш тұрғызылды. Қарасаң көзің тояды, осы мұраны тұрғызуға ұйытқы болған ел басшыларына көңілің марқаяды. Шымкенттіктер Тоқаштай ұлы ақынға неге осындай бір ескерткіш тұрғыза алмайды? Қаржы жоқ па? Қаржы емес, ниет жоқ.
– Өзіңізге көңіліңіз толмай, қиналған сәттеріңіз болды ма?
– Әрине. Кім періште дейсіз, ондай сәттер болып тұрады. Жалпы, мен жазумен ерте «ауырған» адаммын. Мектепте жүргенде-ақ кітап оқу серігіме айналды. Кешке тамағымды ішіп алған соң түннің бір уағына дейін көз майымды тауысып кітап оқитынмын. Оқуға берілгенімді білетін бір көкеміз: «Көп оқимын деп оқу өтіп кетпесін, байқа» деуші еді. 7-сыныпта жүргенде қараптан-қарап өлең жазуды шығардым. Жазуды жақсы көріп кеткенім сондай, отырып алып жаза беретінмін, жаза беретінмін. Кейін Алматыға оқуға келгенде менің қолымда «общая тетрадьпен» бес-алты өлең дәптерім болды. 90-жылдары халық қатты тоқырауға ұшырады емес пе. Елді аштық жайлады. Аштық пен жетіспеушілік бізді де айналып өткен жоқ. Ол кезде мен «Өркен – Горизонт» газетінде жұмыс істейтінмін. Тұрмысымыздың нашарлап кеткені сондай, кейде нан таппай қиналатын едік. Ойланып-ойланып жеке кәсіппен айналысамын деп шештім. Бір жағынан жазуды да қимаймын. Ақыры бар күшімді жинап, сол кезге дейін жазған дүниелерімді, баспасөзге шыққаны, шықпағаны бар, барлығын ортаға бір төбе қылып үйдім де, от қойып жібердім. Мұны не үшін істедім? Тұрмыстың тауқыметінен, жетіспеушіліктен, кедейшіліктен істедім. Әрине, өзіме көңілімнің толмағандығы да, ашу да бар. Енді қайтып қалам ұстамаспын дегенмін. Бірақ сөзімде тұра алмадым. Арада 6 жыл өткенде «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болып жұмыс істейтін Жүсіпбек Қорғасбек мені тауып алып, қызметке шақырды...
– Қазір не жазып жүрсіз?
– Көптен жазсам ба деп жоспарлап жүрген дүнием бар еді, соны қолға алсам деймін. Қазір эсселер жазумен уақыт өткізіп жүрмін. Экологиялық, этнографиялық, этникалық эсселер топтамасы. Жалпы, мені жұрт лирик ақын деп таниды. Ол тақияма тар емес, қайта үлкен мақтаныш. Мен сонымен қатар публицистикалық, тарихи-танымдық дүниелерді жазумен де айналысамын. Алда прозада өзімді сынап көрсем бе деймін...
– Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ