«Қарабақ кімдікі?» деген сұраққа тарихтан жауап іздесек
Армяндардың Қарабақты тартып алуы ХХ ғасырда тарихи оқиғалардың тұсында болды. Патшалық Ресейдің Бірінші Петр заманында армяндардың Реван хандығына (қазіргі Ереван – Оңтүстік Кавказиядағы Түрік хандықтарының бірі) қоныс аударуы басталды. «Қазан төңкерісінен» кейін құлаған Ресей империясының құрамынан шыққан армяндар, империяның ыдырау процесін барынша пайдалану арқылы қазіргі территориясында Армения Демократиялық Республикасын құрды. Ал 1920 жылғы 29 қарашада большевиктердің қызыл әскерінің Ереванға кіруімен дербес ел болу мүмкіндігін қолдан жіберіп алған болатын. 70 жылдан астам КСРО құрамында қалған Армения, одақ ыдырағаннан кейін Әзербайжанның топырағы Қарабақты өз шекарасына қосу туралы ниетін білдіргеннен кейін Армения мен Әзербайжан арасында қақтығыс пайда бола бастайды. Армения бұл ниетін білдірмес бұрын, 1989 жылы Ереванда өмір сүретін көне түрік халықтарын шаһардан қуу арқылы этникалық тазалауды бастаған болатын. Бұл әрекеттерінің түбірінде «Алпауыт Армения» қиялдарын жүзеге асыру еді. «Алпауыт Армения» идеясын алғаш бастағандар «дашнактар» еді. Олар өз идеяларын жүзеге асыру үшін Осман империясының ішінде де террорлық әрекет жасау арқылы сан түрлі бүліктерді жүзеге асырған дейді тарих. Бүгінде Арменияда да, армян диаспорасында да белсенді жұмыс істейтін Дашнакцутюн (армян одағы) радикалды ұлтшыл армян саяси партиясы бар. Ол Тбилисиде 1890 жылы құрылды. Оның мүшелері «дашнактар» деп аталады. Олар Үлкен Арменияны құруды мақсат етеді.
1991 жылы жаңа республикалар бірінен соң бірі өз тәуелсіздіктерін жариялаған кезде Ресей босатқан базалардан алынған ауыр қару-жарақ қақтығыста Арменияға үстемдік етуге көмектесті.
1992 жылғы 8 қаңтарда армян сепаратистік күштері Ходжавенд / Карабаққа шабуыл жасай бастады.
Қарабақтағы екі негізгі маршрут сызығының бірі – Нахичеван мен Әзербайжанды байланыстыратын Зенгилан бағанасы, ал екіншісі – Лачин дәлізі, ол Армения мен Таулы Қарабах республикасын тікелей байланыстырады. 1992-1993 жылдары Армения Әзербайжан аумағының 20 пайызын жаулап алып, орнына «Таулы Қарабақ Республикасын» құрды.
Қақтығыс кезінде жерінен, елінен айырылған 1 миллионға жуық босқындар, қоныс аударушылар мен баспана іздеушілер пайда болды.
Сондай-ақ 4 852 әзербайжан, оның ішінде 54 бала, 323 әйел, 410 қарт жоғалып кеткен, 169 бала, 338 әйел, 286 қарт армян агрессорлары тарапынан 793 адам тұтқынға түскен. 18 бала, 46 әйел, 69 қарт әлі де Арменияда тұтқында. Халықаралық Қызыл Крест комитетінің мәліметі бойынша, 439 адам тұтқында қайтыс болды.
Армян агрессорларының Таулы Қарабақ аймағындағы және оның айналасындағы ұлттық мәдени орталықтарға келтірген залалын есептеу мүмкін емес. Өйткені тоналған және жойылған материалдық және рухани қазыналар – Әзербайжанның ғана емес, бүкіләлемдік өркениеттің ерекше мәдени мұраcы. Жалпы мәліметтерге сәйкес, Әзербайжан экономикасы өзінің моральдық және психологиялық әсерінен бөлек 60 миллиард доллардан астам шығынға ұшырады.
1992 жылы оларды Қарабақ жанжалын бейбіт жолмен шешуге шақыру үшін Минск тобы құрылды. Кейінірек БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Қарабақтың Әзербайжан аумағы екенін 1993 жылы 822, 853, 874, 884 қаулысымен мойындады. 1994 жылы 16 мамырда Мәскеуде Әзербайжан мен Армения қорғаныс министрлерімен және Арменияның қолдауымен пайда болған және тек Арменияның ғана тәуелсіз деп санайтын Таулы Қарабақ үкіметі қорғаныс армиясымен атысты тоқтату туралы келісімге қол қойылды. Осы уақытқа дейін (28 жыл) Әзербайжан халықаралық шарт бойынша өз құқығын ала алмады. Халықаралық ұйымдар Армян агрессорларына қарсы Әзербайжанға жеткілікті қолдау көрсетпеді. (Мұның саяси себептерін алдағы параграфта оқи аласыздар.)
Ұзақ уақыт тыныштықтан кейін қақтығыстар алғаш рет 2016 жылғы 5 сәуірде, содан кейін 2020 жылғы 12 шілдеде күшейе түсті.
Алайда бұл жолы Әзербайжанға жасалған шабуыл Таулы Қарабақ аумағынан тысқары Қарабахтан (қақтығыс аймағы) 40 шақырым қашықта орналасқан Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбыры Транс-Анадолы газ құбыры орналасқан Товуз ауданын алуды мақсат етті.
Бұл қауіпті жағдай орнағаннан кейін Түрік Қарулы күштері мен Әзербайжан армиясы Нахичеванда жаттығу өткізді. Бұл әскери жаттығу Нахичеван және басқа аумақтарда Түрік Қарулы күштерінің Әзербайжан армиясымен өткізген алғашқы және ауқымды болуымен ерекшеленді. Және Түрік Қарулы күштерінің мүшелерінің бір тобы Әзербайжан армиясын оқыту үшін өлкеде қалған болатын.
Мәскеу-Анкара-Баку ынтымақтастығынан кейін, Армениямен бірге Әзербайжан шекарасында жаттығу өткізуі Анкара мен Мәскеу Оңтүстік Кавказда бетпе-бет келер ме еді деген мәселені көтерді.
Ресейдің басты алаңдаушылығы, Түркия, Баку Ереван жанжалын пайдалана отырып, түрік әскери базасын Нахичеванға орнықтыруы мүмкін деген күдік туындайды. Себебі Нахичеван автономиясы Түркия мен Әзербайжанды бөліп тұрған тек қақпа.
1992 жылдан бастап америкалық сарапшы Пол Гоблдың күн тәртібіне енгізген ұсынысы бойынша Нахичеванды Мегри дәлізі арқылы Әзербайжанмен біріктіру көзделіп, Армения мен Қарабақ арасында Лачин дәлізін ашып, Армения басып алған жеті облысты Әзербайжанға беру және Таулы Қарабақты Арменияға қалдыру шешім ретінде ұсынылды. 1999 жылы Гейдар Әлиев пен Роберт Кочарян ұзақ келіссөзден кейін осы формуламен келісімге келді, бірақ байланыс соңғы сәтте үзілді.
Түркияда Сүлейман Демирел мен Бүлент Эжевит Әзербайжан мен Түркия арасындағы «дәліз ашу» пікірін қолдап келді. Себебі бұл дәліз тек қана Әзербайжан мен Түркияны емес, Түркия мен бүкіл Түркі әлемін жалғайтын дәліз болар еді.
Оңтүстік Кавказдағы стратегиялық тепе-теңдік
Соңғы жылдары әскери күш балансы Бакудың пайдасына өзгерді деп айтуға болады. Мұнай мен табиғи газ экспорты арқылы Әзербайжан экономикасының дамуы қорғаныс шығындарының айтарлықтай өсуіне әкелді. Атап айтқанда, Түркиямен әскери ынтымақтастықты одан әрі нығайту Әзербайжанға айтарлықтай жеңілдік берді. Осы сәтте Анкараның қорғаныс өнеркәсібіндегі және стратегиялық қару-жарақ өндірісіндегі жетістіктері бұл ынтымақтастықты одан да жоғары деңгейге жеткізді. Шын мәнінде, Таулы Қарабақтағы қақтығыстар Түркияда жасалған ұшқышсыз авиацияны қолдану Әзербайжан үшін бұл салада айтарлықтай артықшылықтар берді. Сонымен қатар TRG-300 жолбарыс зымыраны сияқты стратегиялық қару-жарақ 120 шақырым қашықтыққа жетеді және де бұл Әзербайжан армиясының әскери қабілетін арттырды.
Әзербайжанның қауіпсіздік стратегиясындағы бұл өзгерістің алғашқы нақты белгісі 2016 жылдың сәуіріндегі қақтығыста анықталды. Баку тактикалық жетістікке жетті және шектеулі болса да басып алынған аумағының бір бөлігін қайтарып алды. Бұл сондай-ақ 30 жыл уақыт өз жеріне қауыша алмаған Баку үшін басып алынған аумақты дипломатиядан гөрі соғысып алу ықтималдығын арттырды.
Қорғаныс интеграциясына қоса Баку мен Анкара арасындағы энергетикалық ынтымақтастық та 2016 жылдан бастап тереңдетіле бастады. Әсіресе, осы күннен бастап Түркияның энергетикалық нарығында Ресейдің газ мөлшерлемесі үнемі төмендей бастады, Әзербайжанның Түрік нарығындағы үлесі керісінше өсті.
2020 жылы Әзербайжан Ресейді озып, Түркияның ең ірі табиғи газ жеткізушісі болды.
Анкара мен Баку арасындағы энергетика мен қауіпсіздік саласындағы жақындасу Ереванды да, Мәскеуді де, Тегеранды да алаңдатады.
Шынында да, Түркия мен Әзербайжан арасындағы энергетикалық және логистика жобаларының орталығы болып саналатын Товуз аймағына жасалған армян басқыншылығы осы алаңдаушылықтың маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылуы мүмкін.
Әзербайжан мемлекеттік мұнай компаниясы SOCAR-дың мәлімдемесі бойынша, Армения Түркияның Еуропаға SCP құбыры арқылы жеткізілетін газ құбырын бұзу әрекетін жоспарлап отыр.
Екінші жағынан, ауыр экономикалық дағдарысқа ұшыраған Армения – өндірісі шектеулі және тек сырттан келген көмек арқылы өмір сүре алатын ел. Сондықтан Таулы Қарабаққа бірнеше жылдар бойы жүргізіп келе жатқан оккупациялау саясатын тек өзінің экономикалық құралдарымен жалғастыру мүмкін емес. Шын мәнінде, Ереван үшін Ресей де, армян диаспорасы да бұл мәселеде басты қолдаушы ретінде ерекшеленеді.
Дегенмен бұл қақтығыс аймақтық күш ретінде алаңда жүрген үш алпауытты бір соғысқа итермелеудің кіріспесі болуы мүмкін.
Армения мен Әзербайжан арасындағы қақтығыстың тағы бір аспектісі – Оңтүстік Кавказдағы геосаяси күрес.
Ресей мен Иран арасындағы жекпе-жекте Түркия бұл аймаққа әсер ете алатын күшке ие.
Түркияның Армениямен дипломатиялық байланысы жоқ, дегенмен Баку және Тбилисимен қарым-қатынасы өте тығыз. Түркия Грузияның бірінші сауда серіктесі, сонымен бірге Түркияның Әзербайжанмен энергетикалық және логистикалық желілері Грузия арқылы өтеді.
Үш елмен де қарым-қатынасты сақтайтын Тегеран әкімшілігінің аймақтағы ықпалы Мәскеу және Анкарамен салыстырғанда анағұрлым шектеулі. Иранда өмір сүретін миллиондаған Әзербайжан түріктеріне қарамастан, Тегеран аймақтағы көптеген саяси оқиғаларда Бакуге қарсы саясат тұтынады. Белгілі бір мағынада Бакудегі тұрақсыздық Иранның аймақтағы басты мақсатының бірі болып табылады, өйткені тәуелсіз Әзербайжан Тегеран әкімшілігі үшін үлкен алаңдаушылық тудырады. Сонымен қатар пантуркист идеяларының Оңтүстік Кавказ аймағында ықпалын күшейтуі Иран тұрғысынан ең нашар сценарийді білдіреді. Осы себепті Тегеран қазіргі қақтығыстық жағдайда Арменияның Таулы Қарабақ пен 7 облысты басып алған кезеңіндей Ереванды қолдағанды жөн көрді.
ЕҚЫҰ Минск тобы, Еуропалық одақ (ЕО) кеңесінің төрағасы Чарльз Мишель, Канада және Ұлыбритания тараптарға атысты тоқтату туралы бірлескен үндеу жасады. Оларды ортақ мәмілеге шақырды. Жалпы, Баку халықаралық құқықтық тұрғыдан ұтып тұрса да Минск тобы Әзербайжанның жаулап алған жерін қайтармады. Миллиондаған босқын Отанына орала алмады. Минск тобының және сыртқы елдердің жасаған келіссөздері 28 жыл бойы нәтиже бермеді.
Бүгінгі күні ақыл-парасат тұрғысынан бірден-бір дұрыс болып табылатын тәсіл – халықаралық құқық. Біріккен Ұлттар Ұйымының және көптеген халықаралық институттардың қарарларына сәйкес шындық айқын: Армения Таулы Қарабақ пен оның айналасындағы жеті Әзербайжан облыстарын басып алды.
Назгүл Кенжетай,
саяси журналист
(Түркия)