Балқаш көлінің маңайын мекендеген ауыл тұрғындары балық аулауды атакәсіп санайтыны белгілі. Осы кәсіп арқылы отбасын асырап жүрген балықшылар күн демей, түн демей, тіпті мұздың толық қатқанын күтпей, көлге балыққа шығады. 2007 жылғы ызғарлы желтоқсан айында сол аймаққа қарасты Көпбірлік ауылының төрт тұрғыны мұз қатпағанына қарамастан, балық аулауға шығып, ақырында мұздың бөлінген бөлшегі арқылы ағып кеткенін көпшілік әлі ұмыта қойған жоқ. Ал сол төрт балықшының соңынан қайықпен шығып, оларды қуып жетіп, бір түн, бір күн көл бетіндегі әрі дауыл, әрі толқынмен арпалысып, ақырында оларды қырға дейін аман алып келген Манарбек Әрібаев халық арасында батырға айналды. Осы орайда ел ішінде халық қаһарманы атанып жүрген Манарбектің өзімен әңгімелескен едік.
– Манарбек аға, қыстыгүні Балқаш көліне балық аулауға барып, соңында мұз құрсауында қалған төрт балықшыны аман алып қалған сіз туралы көп естідік. «Көп естігеннен бір көрген артық» демекші, сонау 2007 жылғы желтоқсан айында болған осынау жантүршігерлік оқиға туралы өз аузыңыздан естісек...
– Әңгімені әріден бастасам, Балқаш көлінің жағасында туып-өскендіктен, ауыл тұрғындарының түгелі дерлік ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан атакәсіп – балық аулаумен айналысады. Әкем де, әкемнің әкесі де осы көлде балық аулап күн көргендіктен, мен де осы кәсіпті жаныма серік етіп жүрмін. Бұрындары ауыл тұрғындары бірнеше адамнан құралған артель арқылы ауласа, соңғы жылдары екі-екіден немесе туыстарымен бірігіп, әркім өз бетінше бөлек аулайды. 2007 жылдың желтоқсан айының ортасында Секенай есімді азамат екеуміз ауылдан отыз шақырым жерде көл жағасында орналасқан Байсейіт учаскесіне барып, балық ауламақшы болдық. Ол жақта бұрынғы совхоз кезінде салынған балықшылар үйі бар-тын, десек те мұнда ешкім тұрмайды, тек балық аулауға барғандар сонда тұрақтайды. Мұнда келгенде өз ауылымнан біз секілді балық аулауға келген төрт азаматына жолықтық. Ауылдың тумасы болса да, бір-екеуі қалада тұрады, көріспегелі біраз уақыт болғандықтан, олармен біраз әңгіме-дүкен құрдық. Негізі, біз – балықшылар балық аулауға шықпас бұрын, ең алдымен мұздың қалыңдығын тексереміз. Арамыздағы бір-екеуі барып тексеріп келсе, мұздың қалыңдығы 4 см екенін айтып келді. Сосын мен «Ой әлі жұқа екен ғой, бүгін немесе ертең балық аулауға келмейді» деп айттым. Ауылға қайтар жолымыз ұзақ, сол себепті сол түні сонда қонып қалдық. Түнде әңгіме арасында арамызда «ертең балыққа шыға берейік» деген ауылдасыма бірдеңені сезгендей «балық аулауға әлі ерте» деп тағы бір мәрте ескерттім. Таң атқанда Секенай екеуміз бүгін балық аулауға қолайсыз күн екенін сезіп, ауылға қайтып кеттік.
– Ал ана төртеуі балықшылардың сол ескі үйінде қалып қойды ма?
– Иә, оларға кетер кезде «Балыққа шықпаңдар!» деп тағы да ескерттім. Балық аулап, нәпақа табу үшін келіп отырған олар менің тілімді алсын ба? Әркім не істейтінін өзі біледі ғой. Десек те, әй, шыға қоймас-ау деп, Секенай екеуміз ауылға қарай беттедік. Ауылға жақын қалғанда кенеттен ауа райы бұзылды. Балықшылардың үрейін қашыратын бір жел бар, мұны балықшылар өз арасында «Қырдың желі» деп атап кеткен. Бала кезімізде әкелеріміз «Егер қырдың желі соқса, демек мұны балықшыларға қауіп төндіретін жел деп түсіну керек» дегенді жиі айтатын. Бірдеңені сезгендей болып, көлікті орта жолдан тоқтатып «Қайтсек екен, а? Қырдан жел соққанын олар біле қойса жақсы ғой, мұзға шығып кетсе не болады?» деп ойланып едім, жүрегімнің тарсылы бір белгі бергендей болды. Артқа бұрылып, Байсейіттің жағалауына қайтып келіп, теңізге қарасам, ірі-ірі мұз кесектері бөлініп, көлдің бетінде ағып бара жатыр екен. Сосын бір төбеге жүгіріп шығып бар дауысыммен «Жігіттер, қайдасыңдар?» деп айқайласам, ешкім үн қатпайды. Сосын кеше біз тоқтаған үйге кіріп шықсам, мұнда да адам баласы жоқ. Сыртқа шықсам, төрт адамның және шананың ізі жатыр. Сол іздермен жағалау жаққа ақырындап жүріп отырсам, алдымнан мұз бөлінген қиыққа тап болдым.
– Сонда олар қатып жатқан көлдің үстіне жаяу шыққан бетте мұз морт сынып, оларды көлге қарай ала кеткен бе?
– Иә, желдің күшімен көлге қарай ағып кеткен ғой. Мұны түсінген бетте бірден «Қайтсем де, оларды құтқаруым керек!» деп сол жерде балықшылардың тастап кеткен қайықтарын іздедім. Сөйтіп, қырда жатқан бір қайықты тауып, қолыма бір жарым метр арқанды алып, Секенай екеуміз әлгі қайықты сүйреп, суға түсірдік. Сол мезетте Байсейіттің арғы тұсында балық аулап жүрген басқа жігіттер «Олардың ағып кеткеніне бір сағаттан асып кетті, Қайда барасың? Қайт!» дегендей бірдеңелер айтып жатыр. Ал менің құлағым ештеңені естімейді, ешкімді елемейді, тек бар ойым – әлгі төртеуін тауып, мұздан қайыққа салып алып, осында әкелу. Ал қырда қалған Секенайға: «Ауылға сәлем айт...» деген бір ауыз сөзімді айттым да, қайықтың «тілін» табуға кірістім. Екі ескекті алып, енді есе бергенде бір ескек екіге бөлінді де қалды, сөйтіп, мұның сап жағы өзімде, екінші жағы суға ағып кетті. Сосын қайықтың «тұмсығына» отырып алып, атты қамшымен сабалағандай, бір ескекті кезек-кезек қолданып, қайықты жүргізіп отырдым. Сөйттім де, әлгі төртеуінің жолы қиылып кеткен тұстан көлдің ортасына қарай бет алдым. Біле білсеңіз, Балқаштың терең жағы қыстыгүні көпке дейін қатпайды, сөйтеді де қалқыған мұздың барлығы сол ортасына қарай ағып барады. Екі-үш сағат ескеннен кейін, алыстан қарайып бір тал сіріңке секілді бірдеңе көрінді. Сөйтсем, ірі кесек мұздың үстінде ағып бара жатқан әлгі төртеуі екен.
– Мұз сеңдерінің арасынан өтіп, оларға қайықпен жету қиын болған шығар?
– Иә, оларға жете алмайтынымды түсінген соң: «Ары қарай бара алмаймын, өздерің бірдеңе ғып жетіңдер!» деп айқайладым. Сөйтіп, олар шақпақ мұздарды айналып өту үшін, бірі суға түсіп, бірі мұзды ұстап, ақырында қайыққа келіп отырды. Төртеуінің ішіндегі ең үлкені Берікбай деген елу жастағы азамат: «Не болса да, сүйегімізді тауып алсын деп, ағашқа өзімізді байлағалы жатыр едік, бірақ сенің келетініңді сезгенмін, бауырым» деп қуанышын жасыра алмай тұр. Онымен қоса, бәріміз де қуандық, бірақ ары қарай не күтіп тұрғанын ешқайсымыз білмеген едік.
– Әрі қарай дауылға тап болдыңыздар ма?
– Иә, дауыл көтерілді. Мұның әсерінен толқын да тулап, мазамызды алды. Нәтижесінде қайыққа су кіріп, бізді әбден әуреге салды. Әлгі төртеуі өздерімен бірге күректі ала жүрген екен, сол күректің сабынан екінші ескек жасап алып, кезек-кезекпен естік. Сөйтіп, ауыл жаққа апарар жолды таба алмай жүргенде кеш батты. Қараңғыда бағытымыздан жаңылып, көлдің басқа бір бетіне қарай ағып кеттік. Ақжал толқын бізбен алысып, қайығымызды төңкерердей, жолымызды кес-кестеп тұрып алды. Оның үстіне аяз су қайықты шайған сайын, денеміздегі киіміміз суға малынып, күннің суығынан киімдеріміздің шеті мұз боп қатып жатыр. Бүйрегімізді суық тесіп өтсе де, жігіттерді «Міне келдік, жігіттер, жақын қалдық, қимылдайық» деп желпіндіріп отырдым. Алайда ешқандай қырға келмегенімізді, керісінше тереңдігі үлкен көлдің ортасына жеткенімізді білдім, бірақ оларға айтпадым. Қорқыныштан адамға неше түрлі ой келеді ғой, дегенмен әлгі ойларды санамды жаулап алмауына жол бермей, қасымдағыларға «Енді сен ес, анау шаршады. Жоқ, сен демала тұр» деп кезек-кезекпен нұсқау беріп отырдым. Сөйтіп келе жатқанда түннің бір уағында ағып бара жатқан үлкен мұзға тіреліп, қайығымыз жүрмей қалды. Қайық алюминийден жасалғандықтан, түбі тесіліп кете ме деп тағы қорықтым. Қайықты мұздан суға түсіреміз деп алысып жатқанда, қасымыздағы бір азамат суға құлап кетті. Әлгі жігіттің көретін жарығы бар екен, көтерілген толқынның күшімен біздің қайықтың қасына қайта ұшып түсіп, қайыққа қайта мінді. Сөйтіп, мұздан құтылдық-ау деп жатқанда, тулаған толқынға тап болдық. Толқын шайған сайын, қайықтың іші суға толып қалады. Содан жігіттерге «аяқтарыңдағы резеңке етіктеріңді шешіп, суды сол арқылы сыртқа төгіңдер» дедім. Қараңғыда бір-бірімізді көрмейміз, оның үстіне өзім артқы жағында отырған соң, олардың не істеп жатқанын білмеймін. Сөйтіп, етікпен қайыққа кірген суды төктік. Алайда суды қашанға дейін төгесің, анадай толқыннан бәрібір су жиналады. Сөйтіп, келе жатқанда көлдің бетінде ағып бара жатқан тағы бір үлкен мұзға жолықтық.
– Екінші рет пе?
– Иә, бұл бәле бізді тағы да сарсаңға салды. Сосын жігіттерге «Бір аяғымызды қайыққа, бір аяғымызды мұздың үстіне салып, бұл мұздан жеңіл өтейік» деген ұсыныс айтып едім, ешқайсысының қайықтан шыққысы жоқ. Сосын өзіммен бірге ала келген бір жарым метр арқанды қайықтың тұмсығына байлап, мұздың үстіне шығып, төртеуі отырған қайықты өзім сүйредім. Бүйтпеске, амалым қалмады, себебі мұнда тағы тұрып қалсақ, қайықтың түбі тесілетін еді. Сөйтіп, қайықты мұздың шетіне дейін сүйреп келдім. Қайық та мұндайда шана секілді ғой, тайғанақ мұзда жеңіл қозғалады. Сөйтіп жүріп мұздан суға қарай түстік. Бағанадан бері алысып жүріп, айналама да мән бермеппін, бір қарасам жан-жағым қара түнек, аспанды бұлт торлағаны қорқынышты көрінеді екен. Қазір мен көңілімді түсірсем, қасымдағыларға да ықпалы тиетінін біліп: «Жігіттер, келіп қалдық, жақын қалдық, шыдаңдар енді» деп баяғы әуеніме тағы бастым. Олар да мұны тыңдағаннан шаршаса керек, оның үстіне, мұндай жағдайда кімнің де болса жүйкесі сыр береді ғой, бір кезде олар «Сен бізді дұрыс бағытта алып бара жатқан жоқсың, ауыл мына жақта қалды. Сенің бағытың емес. Біз қайда, ауыл қайда?» деп ашуланып, реніштерін білдіре бастады. Сосын жоғарыда айтқан Берікбай аға «Тыныш отырыңдар, бір адамды ғана тыңдайық, барлығымыз жан-жақтан шуласақ, не болады?» деп оларды сабасына түсірді. Оларды да түсінуге болады. Адамға жан беру оңай ма?! Ақырында ашумен емес, ақылмен жол табуға тырысқан біз тоқтамай, қайықты кезектесіп естік. Жол бойы қалтамдағы бәкіні жіпке байлап, көлдің тереңдігін өлшеп отырдым. Негізі балықшылар метрлеп емес, құлашпен өлшейді, біздің бір құлашымыз екі метрге тең, осылайша әлі де терең жерде жүргенімізді ұғынып, жел беттеген жаққа есе бердік. Сөйтіп ертесі сағат кешкі бестер шамасында алыстан қарайған бірдеңе көрінді. Барлығымыз бір демде «Әне, қыр! Қырды қараңдар!» деп айқай салдық, сөйттік те сол қырды бетке алдық, бір түн, бір күн дегенде қырға әрең жеттік.
– Екі күн көлдің бетінде жүрген соң, жағалауға жетіп, жерді көргендегі әсер бөлек шығар?
– Әлбетте, бөлек! Сөзбен сипаттау мүмкін емес! Қырға шыға сала, біресе жерді, біресе бір-бірімізді құшақтап, аман қалғанымызды жете түсініп, дауыстап тұрып айқайладық. Өз көзіме өзім сенбей, алақайлап қуанғанымыз соншалық, соңында көз жасқа ерік бердік.
– Балқаш көлінің екі облыстың шекарасында орналасқанын білеміз. Сонда сіздердің қырға шыққан жерлеріңіз қайсы аймақ?
– Алматы облысы Сарқан ауданына қарасты Мұқан Төлебаев ауылына жақын жерде орналасқан Қызылтөбе деген жер екен. Бұл жер туралы бала кезімізден естігеніміз бар, себебі бала күннен балық аулаған соң, терең жерге барып аулау үшін өзге ауданға қарасты аймақтарға барып тұратынбыз. Десек те, бұл аймаққа маңайласам да, дәл осы жерге келіп көрмеппін. Сосын теңіз бойын жағалай балықшылар.
– Сосын ауылға қалай жеттіңіздер?
– Қырға шыққан жерімізден теңізді бойлай отыра, бір балықшының үйіне кезіктік. Сол жердегі балықшылар бізді түнде ауылға УАЗ автокөлігімен әкеліп тастады. Есігімнің алдына бүкіл ауыл келіп, жылап көрісті. Ертесі ауылдағылар ұйықтап жатқан жерімнен оятып алып, бетімнен сүйіп, жатын бөлмемнен шығар емес. Құлағым шыңылдап ауырғаннан ештеңе есімде жоқ, тек баласы кезінде әскерден келген бойда көлге балық аулаймын деп барып, суға кетіп қалған Әділбек аға мені құшақтап: «Сен секілді азамат болғанда менің балам қазір тірі жүрер еді» деп дауыстап жылағаны есімде. Бүгінде бұл оқиғаның болғанына бәленбай жыл өтсе де, әр нәрсесі әлі күнге дейін санамда жаңғырып тұр, барлығы жадымда жаттаулы. Мұны жайдан жай ұмыта салу мүмкін емес. Есіме түскен сайын, әрі адамдар «бізге егжей-тегжей айтып берші» деп сұраған сайын көзіме жас аламын.
– Көпшілік кино түсірушілерге бұл оқиға желісімен кино түсіру туралы ұсыныстар айтып жатыр екен. Сізге осы жайында хабарласып, өз идеяларын ұсынғандар болы ма?
– Иә, хабарласқандар болды. Десек те, ауылдағы отбасым, соның ішінде бес баламның барлығы маған қарап отырғандықтан, ауылдан бір немесе екі күнге ұзап кете алмаймын. Себебі отбасым балық аулаудан күнделікті тауып жүрген кішкене табысымнан құр қалады. Қазіргі таңда үлкенім Арманбек Қарағанды мемлекеттік университетінің дефектология факультетінде оқыса, қызым Аяулым Алматы технологиялық университетінде білім алады. Екеуі де грантта оқиды. Алтынбек есімді ұлым 8-сынып, Қуаныш қызым 3-сыныпта және кішім Айзере 2-сыныпта оқиды. Қуаныш демекші, сәтті аяқталған сол оқиғадан соң, дүниеге келген қызымның есімін Қуаныш деп қойғанмын. Осындай күн сайын «әкелеп», мені мақтан тұтып жүрген балаларымды аяқтан тік тұрғызу үшін қанша қатерлі болса да, күн-түн демей, балық аулау кәсібімді жалғастырып жүрмін.
Әңгімелескен
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
