Смағұл Елубай: Ұлттың барлық трагедиясы ашаршылықтан басталды

Смағұл Елубай: Ұлттың барлық трагедиясы ашаршылықтан басталды

Мемлекет дамуында, қоғамдық ақыл-ойдың қалыптасуында қашанда әде­биет пен өнердің орны салмақты. Алайда жаңа ғасырда құндылықтардың мәні өзгеріп, әлемде рухани байлықтан материалдық байлықтың алға шыққан жайы бар. Мұның ұлт­тық болмысқа әсері қандай болмақ? Осы тұр­ғыдан келгенде көрнекті жазушы Смағұл Елу­байдың ойлары ұлттық, мемлекеттік мүд­демен ұштасып жатыр. саналы қазақ азаматын елі­міздің болашағы алаңдатады... – Смағұл аға, өміріңізді қазақ хал­қының басынан өткен қасіреттерді зерттеуге арнаған қаламгерсіз. Алғаш­қы қадамыңыз 1932 жылғы аштықта қырылған халық туралы алғаш батыл мәселе көтеріп, қазақ әдебиетінде  көлемді шығарма жазу болды. Кеңестік кезеңде айтуға тыйым салын­ған та­қырыпты қозғап, үлкен шығарма жазбақ түгілі, ол тұста ашаршылық жайында ойлаудың өзі қорқынышты емес пе еді? – Дұрыс айтасың, аштық туралы жазғандардың тағдыры қалай болғанын бүгінде қинала отырып еске аламыз. Мәселен, ашаршылық туралы халық ақыны Нұрхан Ахметбеков «Күләндам» атты дастаны үшін қатты қудаланса, «Әли қарттың әңгімелері» деген поэма жазған Жақан Сыздықовты КГБ-ның адамдары сабап, содан ақынның миы шайқалған деп айтатын сол шақтан хабары бар кісілер. Оның поэмасы 1940 жылы кітап болып басылған, бірақ сол бойда толық өртелген. Ал «Май­лықара» деген 16 жол өлеңі үшін 23 жасында 18 жылға қамалған Шахан Мусиннің тағдыры аянышты емес пе? Сол сияқты, аштыққа ұшыраған қазақтардың өмірінен повесть, әңгімелер жазған Бейімбет Май­линнің, Жүсіпбек Аймауытовтың реп­рессияның қармағына ілінгені белгілі. Міне, осындай жағдайлардан кейін қазақ қалам­герлері ол кезең туралы қалай қалам тербесін? Ол жауып тұрған оққа жалаңаш кеу­дені тосумен бірдей емес пе? Кезінде жоғарыда аталып өткен шы­ғармалардың атын естігенмен өзін тауып оқуға мүмкіндік болмады. Өйткені ашаршылық туралы мүлде айтуға болмайтын кезде өмір сүрдік. Қасіретті кезеңдердің куәсі болған әкем Абат, шешем Қанбибі өз­дерінің бастан кешкен қиыншылықтары жайында айтып отыратын. Сондықтан Қа­зақстандағы аштық, қырғынға ұшыраған ха­лық туралы мен ерте естіп, ерте түсіндім. Орта мектеп түгілі, жоғары оқу орнында да қазақтың басынан кешкен ашаршылық туралы айтылмайтын ке­зеңде ол туралы нақты деректер білудің мүм­кін емесі белгілі шығар,  дегенмен мен бұл тарапта өз бетімше ізденуге бел буып, уни­верситет бітірген соң баяғы әке-шешеміз кө­шіп қонған ізге түсіп, Ақтөбе облысының Бай­ғанин ауданын, одан соң Қарақал­пақ­стан мен Түркіменстанды аралап, сол жер­лердегі үлкен кісілермен әңгімелесіп, аштық кезіндегі халықтың басынан өткен жағ­дай­ларды сұрастырып, жазып алдым. Со­лай­ша, мен романыма қажетті оқиғалар мен дерек­терді ел арасынан жинадым. Ал ар­­хивтік материалдарда ол кезең жайында бас­қаша айтылатын. Әрине, «Ақ боз үй» романы дер кезінде жарыққа шыға қойған жоқ, оның се­бебі белгілі ғой. Романымды қолжазбадан оқып көрген ұстазым Зейнолла Қабдолов «Айналайын-ай, бекер арамтер болдың-ау, бұл шықпайды ғой» деп еді. Расымен шы­ғар­маны баспаға тапсырғанымызда шы­ғарма ұнамай, баспа тарапынан «Ақ боз үй­ді» талқандайтын рецензиялар ұйым­дас­тырылды. Дегенмен заманы туып, жарық көр­ді. Егер роман шықпай қалғанда құ­са­лықтан ішіп кетер ме едік, не итжеккенге ай­далып кетер ме едік, әйтеуір, Құдай сақ­тап, азат кезеңге жетіп аман қалдық. – Ұлтты сақтайтын тілі десек те, бү­гінде ана тілімізге деген салғырттық ат­таған әр қадамымыздан байқалып тұ­рады. Тіпті, жаңа дәуірде тіліміз дамудың орнына кері кетіп бара жат­қан секілді... Неге тіл туралы көп айтылса да, көңіл қуантар нәтиже аз?.. –­ Қазақтың барлық трагедиясы ашар­шы­лықтан басталды дер едім. Совет заманында алғашқы ашаршылық 18-19-жылдары болды. 1919 жылы Тұрар Рысқұлов бір үл­кен жиында сол аштықта «1 млн 114 мың қазақ қырылды» деп мәлімдеді. Одан кейін 1921-22 жылдары ашаршылық болды. Сол тұста «Көмек» деген комиссияны басқарған Мұхтар Әуезов бір үлкен жиында «21-22 жылғы ашаршылықта жиында 1 млн 700 мың қазақ опат болды» деп мәлімдеме жа­сады. Ал 1931-33 жылдар аралығында бол­ған үшінші ашаршылықты 1995-1997-жылдары зерттеген мемлекеттік ко­мис­сия «2 млн 300 мың халық қырылды» деп тұжырым жасады. Сонда бар болғаны, 15-16 жылдың ішінде 5 миллиондай қазақ жер бетінен жоғалған. Одан кейін 37-38-жылдардағы сталиндік репрессия жыл­дарында жүздеген мың адам тағы қуғынға ұшырап, атылды, жер аударылды. Міне, осының бәрі бүтін бір халықтың болмысына сұрапыл әсер етті. Мемлекеттің жазалау машинасы халықтың сағын сындырды. Халықтың бар арманы аштан өлмеу болды, «дастарқанымызда нан тұрса болар» деп, соған жұбанып өмір сүрді. Елдің үрейін ұшырып, сол деңгейге жеткізді. Соның нәти­жесінде қаладағы қазақтар орыстанып кетті. 1920 жылы Қырғыз (Қазақ) аймағын бас­қару жөніндегі Революциялық ко­ми­те­тінің бірінші төрағасы С.Пестковс­кий бол­­са, содан бастап қазақ тілі қудалауға ұшы­­рап, жағдайы оңалмай келеді. Қонаевқа дейін Қазақстанды негізінен орыстілді адам­дар басқарып, елімізде орысша сөйлеу жа­зылмаған заңға айналып кетті. Соның сал­қыны әлі бар. Тілге деген көзқарас тәуел­сіздік алғаннан кейін де өзгерген жоқ. Саяси тәуелсіздігіміз – тілге тәуелсіздік алып бере алмады! Әлі күнге дейін барлық жерде, барлық инстанцияда солай болып жатыр. Бұл – бізді тығырыққа тірейтін, тәуел­сіз­ді­гіміз­ге көлеңке түсіретін өте қауіпті құбы­лысқа айналды. Мысалы, мен қазір «Алматы» ши­па­жайын­да емделіп жатырмын, осын­дағы қаптаған қазақтың бәрі орысша сөй­лесіп жүр! Бұл араға қарапайым халық кел­мейді, кілең ұлттың қаймағы саналатын­дар жиналады. Ал сол «қаймақтардың» түрі анау! Отыз жылдан бері тіл мәселесіне кел­генде «өйту керек, бүйту керек» деу­мен келеміз. Түк шықпайды ондай әңгі­меден. Мұны тек мемлекет қана істей алады. Мемлекет қазақ тілінің мәртебесін конституцияда айқын белгілеп, сол арқылы заң шығарып, оның орындалуын қатаң бақы­ла­маса, бос күңкіл мен мұрынның астынан міңгірлеген наразылықтан түк шықпайды! Сондықтан Жириновский сияқтылар «бәрі орысша сөйлейді, өз тілі жоқ халық» деп қор­лап жүр. Бұл әлем алдында масқара емес пе? Анау «Борат» деген фильм шықты ғой, соны жасаушылар біздің халықтың эли­тасының рухани сатқындығын білген болуы керек. Тіл майданында ашық сатқындық жа­сайтындар көп. Үлкен қалаларда ана ті­лін білмейтін қазақтар өте көп. Бір отбасын­да үш буынның өкілі (ата – бала – немере) бір-бірімен орысша шүлдірлесетін қазақ от­басылары кеңестік кезден бері «са­бақ­тастығын» үзбей келеді әлі. Демек, тілі төрге шық­паған халықтың тәуелсіздігінің өзі қауіп астында! Халықтың үрейін ұшырып, ұлттық сипатын жоюға күш салған Совет үкіметі жоқ, енді неден үрейленеміз? ХХІ ғасырдың үштен бірін азат мемлекет ретінде өткіздік, енді не кедергі, ес жинайтын уақыт болған жоқ па? – Қалай десек те, бұрын елді аузына қаратқан, халық сөзін сыйлайтын зия­лы қауым өкілдері болатын. Мемлекет те олардың беделімен санасатын. Бірақ бүгінде сол зиялы қауым қайда кетті? Бірлі-жарым еңбегімен танылған тұлғаларды «зиянды қауым» деп кекетуге дайын тұрамыз... – Зиялы қауымның қадірі қалай кетті дей­сің бе? Шындығына келсек, зиялы қауым­ның басында қаламгерлер тұруы тиіс! Атам заманнан ділдің де, ұлттық рухтың да, ұлтшылдықтың да иесі, халықтың тілі, үні болып келген ақын-жазушылар ғой. Ал енді бүгінде солардың күйі қандай? Оны ойлаған адам бар ма? 30 жылдан бері қаламгерлер жазған шығармасына жартулы қаламақы ала алмайды. Алғандары түкке тұрмайтын, мөлшері күлкілі, тиын-тебен. Еңбегі баға­ланбаған адамда қадір қала ма? Жұртты айтпағанда, жазушылардың өз ошағының басында қадірі қалған жоқ. Өйткені олар табыс таба алмайтын пендеге айналды. Қа­лам­герлер қауымы мен өнер адамдарының ең­бегінің бағалануы деген мәселе әлі ше­шілген жоқ. 90-жылдарда жапонның Эн-Эйч-Кэй ар­насына берген 5 минуттық сұхбатыма елде алатын бір айлығымды бергені бар. Ал біз отыз жыл бойы отандық БАҚ-тарға сұхбатты тегін беріп келе жатырмыз. Мем­ле­кет кітабыңды шығарса да, болар-болмас бірдеңе ұстатады қолыңа. Көп қаламгерлер кітабын өз есебінен шығарып таратып жүр. Ендеше, өз еңбегінің ақысын ала алмаған, кісіге күні қараған адамда не қадір-қасиет қалады? Мемлекет тиын-тебенге телміртіп, күнкөрісі үшін жалтақ болған ақын-жазушыны халық құрметтей ме? «Өзің диуанасың, кімге пір боласың?» де­мек­ші, қара басына пайдасы тимей жүрген зиялы қауым кімге дәрі? Мемлекетке зиялы қауым керек емес шығар... – Біздің елдің жауапты шенеуніктері жиі айтатын сөз бар ғой, «шетелде бәрі өз күнін өзі көреді». Яғни, олардың сөздеріне бақсақ, қаламгерлерге мемлекет жәрдем бермейді, олар жазуды кәсіпке айналдырған, кітапты сұраныс бойынша жазады дейді. Біздің елде де солай жасауға болмай ма? – Бұл сөзді ақын-жазушыларға көмек бергісі келмеген биліктегілер айтады ғой. Олардың мысалға келтіретіні Англияның, Американың жазушылары. Ау, олардың кітаптарын бүкіл әлем оқымай ма? Ағыл­шын тілінде миллиардтаған халық сөйлеп, оқымай ма? Әлемде бас-аяғы 20 миллиондай қазақ болса, оның қаншасы ана тілін біле­ді, оның қаншасы әдебиет оқиды, қан­шасына іздеген кітабы жетеді, қаншасының кі­тап сатып алып оқуға жағдайы келеді? Оқыр­маны өте аз қазақ әдебиетінің. Ондай жағ­дайда қалай қаламгерлікті кәсіп қы­ласың? Кеңестік кезеңде осының бәрін мемлекет шешті. Кітаптың бағасы арзан, таралымы көп болды. Тіпті, қазақ тілінде кейбір кітаптар 400 мың таралыммен де жа­рық көрген кезі болған. Оның бәрі ха­лық­қа жетті. Халықтың кітап сатып алып оқитын жағдайы болды. Ал қазір сенің мың мен бес мың дананың арасында шығатын кітабың кімге жетеді, жетсе сатып алып оқи ма? Сондықтан аз халықтың әдебиетін дамыту үшін үлкен қолдау керек. Кітап қазір бұрынғыдай барлық жерге тарап, кез келген кітапханадан не кітап дүкенінен табыла бермейді. Пайда түсірмейді деп әдебиетке қам­қорлық көрсетпесек, халықтың тілі жоғалады, ал тілі жоғалған халықтың мем­лекеті де ұзақ тұрмайды. Тілдің, рухтың иесі болып тұрған әде­биетті қолдауға Қазақстанның жағдайы келеді. Мемлекет қаржысын ұрлап, та­лан-тараж қылуды тоқтатсақ, бұл елде ең­бегіне сай ақы алмайтын адам болмас еді... – Тіл мен әдебиетті айтқан соң та­рих­­тың да мәселесі қозғалмай қал­май­ды. Кеңес­тік кезеңде қазақ тарихы қа­сақана бұр­маланып, өткеніміздің бәрі мансұқ­тал­ғаны белгілі. Енді тәуел­сіз дәуірде ұлт тарихын мемлекеттік тұр­ғыда жазып, қазаққа өзінің шынайы тарихын ұсынуға не кедергі? – Кеңестік кезеңде қазақ тарихы ғы­лыми тұрғыдан терең зерттеліп, ол туралы шын­дық айтылмағанымен қазақ жазушылары тарихи тақырыпқа көп барып, тарихты ұмыттырмау үшін оны көркем әдебиет арқылы баяндауға күш салды. Бұл жағынан ал­ғанда, І.Есенберлин, Ә.Кекілбай, С.Сматаев, М.Мағауин, Ә.Әлімжанов секілді қа­лам­герлер шығармаларын халық жақсы қа­был­дады. Одан кейін де тарихи шығармалар жазу тоқтаған жоқ. Соңғы 30 жылда да көп туынды жарыққа шықты. Кейбір жазу­шы­лардың тарихты білуі, тіпті тарихшы ға­лым­дардан да жоғары болды деп айта аламын. Сондықтан шынайы бағалағымыз кел­­се, Ә.Кекілбай, Ә.Сарай, М.Мағауин, Т.Жұртбай секілді жазушыларға тарих ғы­лымдарының докторы дәрежесін ойлан­бай-ақ беруге болар еді. Сондықтан мен өз ұлтының тарихын жазуда жазушыларға қоя­тын кінә жоқ, керісінше, олар бұл мә­се­леде құрметке лайық дер едім. – Әрине, тарихқа қалам тербеген жазушылардың жайы белгілі. Сіз айтқандай, олар бұл бағытта жемісті еңбек етті. Бірақ тарих ғылымы ондай дәрежеде дами алмай жатыр ма, тарихшы ғалымдар көптеген тарихи тұлға туралы шындық аша алмай жатқан сияқты көрінеді. Мәселен, басқаны былай қойғанда, 1718-1748 жылдары билік құрған Кіші жүз ханы Әбілқайыр Мұхаммед Қазы Баһадүр хан туралы белгілі бір байламға келе алмай жатқан сияқты. Біреулер үшін ол «халық үшін қызмет еткен тұлға» болса, тағы біреулер үшін «сепаратист»... – Бүгінде көп нәрсе өзгерді ғой, соның бірі – тарихқа көзқарас. Мәселен, кеңестік ке­зеңде Әбілқайыр хан «қазақтардың  Ресейге өз еркімен қосылуына» зор еңбек сіңір­ген хан ретінде айтылатын. Ал Әбіл­қайыр хан мен патшалық Ресей арасындағы келісімге келер болсақ, қазақ ханы орысқа бодандыққа ант бермеген. Оның сөздерін Ресей патшасына жеткізгендер бұрмалап, қол астыңа ал дегендей мағынаға өзгерткен. Соның кесірінен кешегі күнге дейін Әбілқайыр қазақтың тәуелсіздігін орысқа сатқандай көрінетін. Бірақ қазір бәрі анықталды: ханның хатының түпнұсқасы табылды. Әбілқайыр хатын орысшаға аударғандардың бүлдіргендері тексеріліп, көрсетілді. Ал көркем әдебиетте бұл үрдіс Әбіш Кекілбайдың «Үркер» романынан басталған-ды. Шынтуайтына келгенде, Әбілқайыр – өмір бойы аттан түспеген қазақтың жауынгер ханы. Әлгі хатын жазғаннан кейін де Әбілқайыр ат белінен түспей, шекарадағы орыс-казактармен, қалмақтармен соғысып өткен. Абылайдың кезінде ол жасы келген адам болатын, дегенмен Абылайдың өзі оны өте құрметтеген. Әрине, еркіндігіміз қолға тигеніне 30 жыл өтті, неге тарихымызды тез жазып бітіре салмаймыз деу артық болар. Қазақ ғалымдары да зерттеу жүргізіп жатыр. Қаншама ғасырлық тарихты аз ғана жыл­дың ішінде түгендеп, мәліметтерді сара­лап, зерттеп, жазып шығу оңай бола қой­мас. Десекте, тарихшы ғалымдардың ең­бектерінің арасында халықтың кәдесіне жа­рап жатқаны аз емес. Б.Кәрібаевтың «Қа­зақ хандығының құрылу тарихы», Т.Омар­бектің 30-жылдардағы аштық, М.Қой­гел­дінің Алаш зиялылары туралы зерттеулері ха­лықтың қолына тиіп, кәдесіне жарап жа­тыр. Енді тарихшыларымыз Алтын Орда мем­лекетінің тарихын зерттеуге бет бұрып жа­т­қан көрінеді. Бұның бәрі дұрыс бағыт, игі қадам. – Бүгінде идеологиялық құралдың бірі – кино. Осы тұрғыдан алғанда, соң­ғы жылдары қазақ киносы ұлт та­ри­хын танытуда, мемлекетшілдік мүд­дені алға шығаруда неге қол жеткізді? Киноға қатысы бар адам ретінде не дер едіңіз? – Қазақ киносы да хал-хадерінше осы мем­лекеттің рухани мұқтажын өтеуге күш салып жатқан өнердің бір саласы ғой. Оның жетістігі бар, кемшілігі де жоқ емес. Бірақ тәуелсіздік жылдарында ұлттық киномыз түрлі қиындықтарға қарамай, алға жылжып келеді. Мәселен, елімізде Қазақ хандығының 550 жылдығы атап өтілсе, соған орай «Қазақ хан­­дығы» атты киноның түсірілуі де бір же­тістік деуге болады. Оған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тапсырыс берді. Өйткені көрші елдің басшысы «Қазақтарда мемлекет болған жоқ» деген әңгіме айтып, соның сөзін терістеп, қазақта қандай мемлекет бол­ғанын көрсету үшін мемлекет осындай үлкен жобаны жүзеге асырды. Қысқа мерзімде Тимур Жақсылықов, Рүстем Әбдірашов үшеуміз киноның әдеби негізін қалып­тастырдық. Кейін сол бойынша режиссер Рүстем Әбдірашев «Қазақ хандығы: Алмас қылыш», «Қазақ хандығы: Алтын тақ» деген фильмдерді түсірді. Ол көрермендер тарапынан жылы қабылданды. Қазір бұл фильм Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ұсы­нылып жатыр. Қазір кино өнерінде қаржы мәселесі шешілсе, тарихи тақырыпқа баруға еш­қандай кедергі жоқ. Менде «Қасымхан» де­ген киноның сценарийі дайын тұр. Ол ки­ноны түрік режиссері Метин Гюнай тү­сіре бастағанын білесіздер. Бірақ бір сериялы фильмнің орнына Гюнай 75 сериялы кино түсіріп жатқанын біліп, киноның сце­нарий авторы ретінде қарсылығымызды білдіріп,  Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұловаға хат жолдадық. Сөйтіп, арнаулы қаржы бөлінген фильм уақытша тоқтатылды. Өйткені кинода айты­латын жай 30-40 жыл Қасым хан мен Мұхамед Шайбани қазақ-өзбек болып соғысуы жайында. Менің сценарийімде бұл жағы астарлы айтылған. Ал оны ашық түрде экранға шығаруға болмайды ғой. Кинода негізгі акцент туысы жағынан бір-біріне бөле болып келетін екі ханның арасындағы егеске берілуі керек болатын. Фильм бары­сын­да бір-екі рет қана соғыс қимылдары көрсетілуі тиіс еді. Егер біз осының бәрін жайып көрсетсек, бүгінде тату көрші болып отыр­ған туыстас екі елдің арасына сызат түсуі мүмкін... Қалайда бүгінгі қазақ киносы ұлт тарихына мемлекеттік мүдде тұр­ғысынан қарайтын кинолар түсіріп жатыр. Ал олардың саны жылдан-жылға артып, са­пасы да күшейе береді деп сенеміз. – Жалпы, сіз қоғамда болып жатқан оқи­ғаларға бейжай қарамай, батыл пі­кір білдіріп отырасыз ғой, екі алып державаның ортасында тұрған Қа­зақ­станның геосаяси жағдайы сізге қан­дай ой салады? – Бұл сұрақ – өте өзекті, көкейкесті сұрақ... Біз жетіскеннен саясатпен айналысып жүрген жоқпыз. Кейінгі кезде «Әлем жә­не Қазақстан» тақырыбында сериалы ма­­қалалар жаза бастадым. Соның бірі «Жаңа әлемдік тәртіп. Ол не?» деген та­қырып­пен Еуразия кеңістігі мен Қазақ­станның геосаяси ахуалы және бұлардың төңірегінде қандай тартыстар жайында. Бұл тартысты мынау жарты жылдан аса уақытқа созылған індет құтыртып жіберді. Қазір дайындап жатқан көлемді мақа­ламда соңғы жүз жыл ішінде әлемде қалыптасқан геосаяси жағдай, оның негізгі ойыншылары кім деген сауалға жауап ізделеді. Әлемге әйгілі америкалық саясаткер Збигнев Бжезинскийдің «Ұлы шахмат тақ­тасы» деген кітабын оқысаңыздар сонда шах­мат тақтасының ойыншылары бар жә­не тақта бетінде фигуралар бар екені ай­тылады. Ал біз Орталық Азия мемлекеттері сол тақтаның бетіндегі кішкентай бір фигурамыз. Демек, бізді қозғап, сол арқылы комбинация жасап отырған ойыншылар бар. Өкініштісі сол, Орталық Азиядағы тәуел­сіздік алғанына онша көп болмаған әл­сіз мемлекеттердің тағдыры үлкен ойын­шыларға тәуелді болып тұр. Ол ойын­шы­лардың АҚШ, Ресей, Қытай екені белгілі. Бұдан бұрын жарық көрген «Жоюдың жойқын жоспары» атты мақаламда жер бетінің тағдырын шешетін жасырын күш­тердің «Рим клубында» жер бетіндегі адам санын қысқарту жайында айтқан­дарын жазған болатынмын. Олар соған қазір де шындап кіріскен сияқты. Мына әлемді түгелге жуық бас көтертпей отырған пан­демия да соның бір жоспары секілді. Айтып-айтпай не керек, «Көп – қорқы­та­ды, терең батырады» деген данышпан қазақтың сөзін қаперімізден шығармай, барынша көбеюге тырыспасақ, білімімізді жетілдіріп, басы істейтін технократ ха­лық­қа айналмасақ, мынау ұлан-байтақ елді сақ­тап қалу оңай емес-ау... – Әңгімеңізге рақмет!  

Сұхбаттасқан

Ахмет ӨМІРЗАҚ