Қалам қайратын тек көркем сөздің қамын күйттеуге емес, елу үш жылдан бері Арал теңізі тудырған экологиялық апат қатерін жан-жақты зерттеуге арнап, ол жайында жиі мәселе көтеріп жүрген жазушы-эколог Сайлаубай Жұбатырұлымен әңгімеміз еліміздегі су проблемасы, оның ішінде Сыр өңірінің экологиялық ауыр жағдайы туралы болды. Нақты деректермен дәлелді айтылған қаламгердің пікірлері тиісті орындарға ой саларлықтай.
− Арал проблемасы дегенде арнасы ұлы теңізге жетпей көмілген Әмудария еске түсетін. Кейінгі кезде теңіздің бүгінгі қалпын әупіріммен сақтап тұрған Сырдарияның да басына бұлт үйіріле бастағандай...
− Орталық Азия аумағында ғана емес, әлемдік ауқымда Сырдария ұлы өзендер санатына жатады. Кешеге дейін ғасырлардан аман-есен жеткен, бабалардан бізге қасиетті мұра болып қалған сондай киелерді қор еткен түріміз бар.
Биыл көктем басталмай жатып, Сырдария жылдағы әдетінен жаңылды. Жылда жазғытұрым тебетін қызыл су, көктемгі жайылма дегендердің бір де болмады. Ол – ол ма, дария арнасында болуға тиіс «жанды» ағынның өзі, жаз шықпай, көз түбіне кетті. Өткен қыстың жауын-шашыны жылдағыдан кем түскен жоқ, анау Шардараға да көп су бармаған, сонда дарияның бұл жағдайы қалай деген сұрақ көп көңілде жүрді. Сөйтіп жүргенде, Өзбекстан жеріндегі Сардоба су қоймасы сыр берді. Сонда барып Сырға жетпей жатқан судың қайда кетіп жатқаны белгілі болды...
Сырдария әлемдік маңызы бар үлкен «экологиялық дәліз» еді. Оның бойымен жылына 5-7 миллион жыл құсы ұшып өтетін. Биыл сол Сыр аспанында бір құс көрінбеді...
Халықаралық қатынастар кешенінде, ортақ (трансшекаралық) сулар қорын пайдалануда бекем ұстанатын, яғни әлем мойындаған заң аясында және сол елдердің саяси мәдениеті мен өркениетті пайымына негізделген шарттар бар. Соның бірі – ортақ суды пайдалануда көрші елдер мүддесін ескеріп, пікірімен санасу, мәмілелі бір тұғырда болу. Сол заң талабын орындап, Қазақстан 15 жыл бойы ең төменгі жақта жатқан және әлем уайымына айналған Аралдың Солтүстік теңізін көтеру жұмысын ары жалғай алмай отыр...
Еліміздің біраз суы көршілермен ортақ. Қара Ертісті бөле-жарған Қытайды айтпасақ, Үлкен Ертіс негізі, өзімізде өніп, көршіге қарай кетеді. Есіл, Тобыл да солай... Ал Жайық, Сыр, Шу, Талас, Іле көршілерден бізге келеді... Осылардың ішінде Сыр (Әму) жайын ойласақ, өз аумағымызда да, сырт алапта да соншалық адам әрекетінің қатал қыспағына түскен мұндай өзен мен өлке сирек деуге болар еді... Ғарышкерлер айтады: көктен Арал алабына көз салғанда, әр тұстан бөгеле берген, жан-жаққа қисапсыз тартыла берген көп суды көресің. Қызылқұм мен Қарақұмның беті − шашыраған бейберекет су. Кешегі КСРО-дан қалған және одан кейін де «мұрты бұзылмай» жалғаса берген, өзгеріссіз, керітартпа әрекеттің нәтижесі. Азат тарихымызда көл-көсір имандылық сөзінің тиегі ағытылғанмен, Сыр (Әму, Арал) басындағы жағдай, солай қала берген. Тіпті, онан ары кері кеткен!
Дариялар бойында егістіктің, оның ішінде, мақта мен күріш сияқты су-обыр дарадақылдардың аран-тәбеті қайтарылған жоқ. Осыдан 27 жыл бұрын, бірінші Арал саммитіне келген көршілес 5 ел басшылығы осы жайтқа баса назар аударып, дарадақылдар монополиясын тежеуді салмақты сынға салып еді. Соның бәрі жай сөз болып, далада қалды...
− Осындай жағдайда Сыр бойында мол суды талап ететін егін түрлерінің көлемін қысқартудың орнына көбейту қиындық тудырмай ма?
− «Құлды мақтау өлтіреді» демекші, дарияның мына жағдайында «Сыр бойы ел күрішінің 90 процентін береді» деген көтеріңкі сөз күпірлік іспетті. Күріш деген асыл дәмнен бұрындары кенделік жоқ еді, кеңестік көкірек, кейін, нарықтық пайда қисабы осы тірлікті ел-жердің жарақатты проблемасына айналдырды. Соңғы 30 жыл бедері соны көрсетіп тұр. Сондай сусамыр дақылдарды таптаурын дәстүр бойынша Сырға таңа бермей, ел аумағына тарата өсіру мүмкіндігі бар. Бірақ бүгінгі ақиқатта күріш міндеті тек Сыр бойына ғана қамыт боп кигізілгендей...
КСРО саясатында Қызылорда жерінде 60-70 мың гектар көлемнен артпаған күріштік, биыл 90 мың гектарға бір-ақ жеткен! Мұның сыртындағы көлеңкелі (ұрлық) гектарлар аумағын білу мүмкін емес. Бізге мәлімі аздау, Оңтүстік өлкедегі мақталықтар жайын Құдай біледі! Міне, осының бәрі Сырдың басына жойдасыз түскен зіл, нәубет... Ашығын айтсақ, Сыр диқандары биыл егін орағына әупірімдеп жетті. Біраз егін күйіп кетті...
Сыр алабындағы агротехникалық саясатқа терең, түбегейлі өзгерістер керек. Осыны бүгін ойластырмаса, ертең егін егетін жер де, су да, мал жаятын өріс те болмауы мүмкін...
Дәстүрлі іргелі шаруашылықтардың мүмкіндігін сақтай отырып, диқан елдің шағын шаруашылықтарын мемлекет көмегімен, басқа тірліктерге ауыстыру – әбден толғағы жетіп тұрған мәселелер. Дария алабындағы күріштік ауданын кешегі КСРО саясатындағы 60-70 мың гектарға, онан арғы болашақта 50 мың гектардан төмен деңгейге дейін түсіру жолдарын қарастыру қажет.
– Соңғы дәуірде Сырдария ағып өтетін аймақтарда, Арал маңында түрлі су қоймалары салынып, су шаруашылықтары пайда болып жатыр. Оған не қажеттілік бар?
– Сыр бойындағы «Көксарай» Аралға көмек үшін!» деген зор уәжде салынды. Енді ол екінші Шардараға айнала ма? «Көксарай» міндеті – дарияның апатты жағдайына кері су реттегіш. Су реттегіш уәделі миссиясын үмітті Арал алдында орындауы керек...
Соңғы кездері Сырдағы аз ағынды мейлінше игеріп қалу мақсатында тағы да су қоймаларын салу айтыла бастады. Қызылорда облысының өзінде «Күміскеткен», «Қараөзек» қойма идеялары бас көтерді. Бұл ондаған жылдар бойы Арал халқы табанды түрде сұрап отырған бір деңгейлі Кіші Арал ұсынысынан гөрі, қабағат басталды. Жаңа гектарларға ағыл-тегіл су керек... Кезінде КСРО шөлді өлкеде толыса ағып жатқан еркін дариялардан экономикалық, әлеуметтік, тіпті, демографиялық мол пайда жоспарлап, бет қаратпас уәждермен Аралды өлтіріп тынып еді. Осы саясат 1993 жылғы тұңғыш Арал саммитінде қатты сынға алынған. Елбасымыз дариялар бойындағы бір жақты саясат: дара дақылдар экспансиясын тежеу, экстенсивті, ысырапшыл су пайдалану ісін тыю, үнемді жолдар, шаруашылықтарды әртараптандыру, Арал, экология жайын оңалтуды баса айтқан еді.
Қоймалардың булану, жерге сіңу шығыны аптап алапта көп су ысыраптайды. Оңтүстік көршілер дария бойына сондай құрылыс саламыз десе, біз Аралды алға тартып, экология, әлеумет жайын айтып, халықаралық ауқымда орынды сөз көтеруіміз керек. Бұл әлем кеңістігінде сауатты, өркениетті, дұрыс қадамдарға жатады. Ал өзімізге келгенде, азын-шұғын су ағып жатыр екен деп, дарияның шамалы ағынына қол сала беру не? Байланған судан дария атырауына, теңізге не қалады? Булану, жерге сіңу рәсуасының өзі Сыр аяғына жетер судың миллиондаған текше метрін жоқ етеді... «Күміскеткен», «Қараөзек» су қоймалары туралы: «Үлкен Арал сорына «Көкаралдан» жылына 3-4 текше шақырым су құлап кетіп жатыр. Соны шаруашылыққа уақытша пайдалана тұруға бұл қоймалар керек, ертең Кіші Арал көтерілсе, олар өз «күшін жойып», суды төменге жібереді», – деген уәждер айтылады. Солай болса қане! Бірақ, «Көксарай» маңында жоспарланып жатқан тірліктер анау – 60 мың гектар суармалы жер түсіру, балық шаруашылығын дамыту... Шаруашылығы тамырланып қалған қызметтер ертең ауыздағысын бере қоя ма?.. Демек, «Көксарай» кері су реттегішінің рөлін қайта қарау керек. Төменгі ағыстағы «Күміскеткен», «Қараөзек» су қоймаларының құрылыс жұмыстары тоқтатылуы керек!
– Сыр бойындағы су тапшылығын жоюдың амалы бар ма?
– Өлкедегі бес ел басшылығы (әр кездесуде) сусамыр дарадақылдардың өрескел экспансиясын тежеп, бұл елдер мен ұлыстарда бар ондаған-жүздеген игіліктер мен халық кәсіптерінің көзін ашуды, яғни өмір, дәстүр, шаруашылықтарды әртараптандыруды 30 жылға жуық уақыт бойы айтумен келеді.
Өлке үшін алтыннан қымбат екі дария суының осындағы елдер арасында нақты үлесті сыбағалары бар. Біз дариялар суын кешегі КСРО тәртібі бойынша пайдаланып келеміз. Сол дәстүр-тәртіппен, (әзірге) 12 миллиард текшеметр таза Сырдария ағыны Қазақстанға тиесілі. 12 миллиард!.. Көпжылдық орташа көрсеткіш болып саналатын осы көлем проценті әр жылдың Құдай бұйыртқан суына байланысты Сырдариядан күтілетін су. Мұның әділетті түрде жүзеге асуы қатаң мониторинг және көршілер жерінен өтетін аманат-суға деген сол көршілердің имандылық ұстанымына байланысты. Айналып келіп, өзіміздің жер-суды қинай бермей, дариядағы 12 (мүмкін, 16) текше километр заңды суымызды қорғап алу керек. Бұл – Сыр бойындағы көп жағдайды оңалтудың басты кепілі.
Өз ішкі саясатымызда: Іле-Балқаш, Каспий-Жайық алабындағы өнегелі мысалдар үлгісін алып, енді Сырдарияны артық су жыра берумен, артық су қоймаларын сала берумен қинап қажеті жоқ.
Жақын болашақта Солтүстік суларынан, Ертістен Арал алабына бір көлем ағын жеткізілуі қалайда жолға қойылады. Бұл қадам біз үшін ділгір өмір қажеттілігі болмақ. Қолға алынып жатқан Есіл бойындағы «Бұзылық», Ертістегі «Шүлбі-2», «Бұлақ» нысандары, Ертіс-Қарағанды арнасын жетілдіру жұмыстары осы мақсатқа жақындата түсер бастамалар. Оңтүстік бұл нысандардан үлкен үміт күтіп отыр.
– Арал, Сырға қатысты проблеманы түбегейлі шешу үшін Қазақстанға халықаралық қауымдастықтың қандай көмегі керек?
– Сырдария (Әмудария да) тарихи тағдыр бұйыртқан Орталық Азия табиғаты мен халықтарының ортақ ризығы. Ғасырлардан өмір дәстүріне айналған бұл ақиқатты ешкімге өрескел бұрмалап, жойдасыз бұзып, ақиқаттан аттап кету құқығы берілмеген. Ондай «құқық» арты – апат!
Дүниеде биік тауларда, қаупі анық тұстарда тоғандалған су қатерлі нысандар санатына жатқызылады. Биіктен ары – биік бар, тоғаннан ары – алапат сел суын ұстап тұрған алып бөгеттер тұр (мәселен, Тәжікстандағы аса биікте тұрған Роғун ГЭС-і мен Сарез көлін алыңыз). Құдай бетін аулақ қылсын, солар «Сардоба синдромын» қайталаса, Тұран тағдыры не болар?.. Оңтүстік көршілер биік таулар басында − арғы көршілер жерінде салынғалы жатқан қуатты су қоймаларына қарсы үрейлі наразылықта өздерін қолдауды сұрап, Қазақстанға қанша рет жүгінді. Ал онан беріде суға тоймас Арнасай, салынбақшы, Шымқорған сияқты тағы қанша нысан бар? Оларды неге айтпасқа? Бәрі де Арал қасіретінен, Арал өлімінен «семірген» нысандар.
Мұндай ахуалда, Сырдария (Әмудария) алабына Біріккен Ұлттар Ұйымының бақылаушы, қадағалаушы, міндеттеуші миссиясын, күн ұзартпай, бүгіннен жіберу керек деген ой көкейде көптен жүр. Осы мұратты істі жария ету, жолға қою қажет! Ол миссияның нақты форматы мен әрекет ережелерін сол Бүкіләлемдік Гуманитарлық институт мүдделі, ынталы тараптармен бірлесе отырып, ойдағыдай жасап шыға алады деп сенемін. Сондай миссия, басқасын айтпағанда, жарты ғасырдан астам әлемдік ауқымдағы проблемалы Арал үшін де керек. БҰҰ, өз тәжірибесінде, де-факто апат, дау-жанжалдар етек алған жерлерге өз күштерін жібереді. Ал менің айтып отырғаным, кәдімгі адами қисында, сондай жағдай болмай тұрып (болмағанмен, мәселенің зілді бұлты бұл жерлерге баяғыдан көлеңкесін түсіріп тұр), мәселе ушықпай, белең алып кетпей тұрғанда, жағдайдың алдын алатын қарекет туралы. Ауырып ем іздегеннен гөрі, белгі берген аурудың алдын алған – ақылдың ісі емес пе?
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ